بهترین روشهای پاسخگویی به شبهات معرفتی
فهرست کلی
شبهه چیست ؟
ضرورت و اهمیت پرسش و پاسخ از نگاه قرآن
تفاوت پرسش و شبهه
پایه و اساس شبهه
انواع شبهه
ضرورت پاسخگویی به سوالات و شبهات جوانان و جوامع مسلمان
رواج شبهات در فضای مجازی؛ عامل تزلزل باورها
بیشترین شبهات نسل جوان
تشخیص حق و باطل در زمان شبهه
مراحل پاسخگویی به شبهه
شبهه چیست ؟
شبهه عبارت است از بیان مطالب یا پرسش به صورتی که حق و باطل مخلوط شود و دیگران را به اشتباه بیاندازد.
«شبهه» شخص به دنبال گمراه کردن دیگران است و نمی خواهد که حقیقت روشن شود. یعنی غالباً حقیقت را می داند ولی آن را در ورای کلمات مخفی می کند. از این رو شبهه همراه با ابهام و یا اجمال بیان می شود.
ضرورت و اهمیت پرسش و پاسخ از نگاه قرآن
در همه مواردی که از سوی مردم پرسش و شبهه ای مطرح شده، با دقت و حفظ مبانی اخلاقی و اجتماعی پاسخ داده است و حتی برای ترغیب مردم به پرسشگری و گسترش فرهنگ پرسشگری، به آنان سفارش بلکه دستور می دهد که پرسش های خود را با آگاهان در میان گذارند. تعبیر فاسالوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون (انبیاء آیه 7)؛ اگر نمی دانید از اهل ذکر و آگاهان بپرسید تا شما را به یاد آورند، به معنای این است که باید پرسش در جامعه و در میان مردمان نهادینه و به صورت فرهنگ درآید و هم معلوم می دارد که از چه کسانی باید پرسیده شود و هم درباره چه چیزی پرسش انجام گیرد؛ در این آیه نخست بیان دستوری وارد شده است که باید به پرسش و هم چنین پاسخگویی اهمیت داده شود. در یک سو پرسش گری است که مطلبی برای پرسش دارد و در سوی دیگر پاسخگویی است که پاسخ را می داند و به آن آگاه است. چنان که لازم و بایسته است که مورد چیزهایی که نمی داند بپرسد بر آگاهان است که پاسخ پرسش های مردم را بدهند؛ این پرسش چه به صورت بیانی باشد و یا غیربیانی بر آگاهان است که بدان پاسخ دهند. این وظیفه و امر دو سویه تعریف شده است، به این معنا که از یک سو بر کسانی که نمی دانند واجب و لازم شرعی است که بپرسند و بر آگاهان است که بدان پاسخ دهند؛ از این روست که امیرمومنان(ع) می فرماید که اگر خداوند از عالمان و آگاهان پیمان نگرفته بود که مردم را هدایت کنند و به نیازهای فردی و جمعی بشر در حد توان و امکان پاسخ دهند، من اداره امور جامعه را به خود ایشان وامی نهادم. این پیمان همین دستوری است که در این آیه و آیات مشابه آمده است. به این معنا که هدایت جامعه به سوی خیر و صلاح و سعادت، خواسته و پرسش زبانی و غیرزبانی مردمان است و چون آن حضرت به عنوان عالم و آگاه این خواسته و پرسش را می شناسد و می داند بر اوست که پاسخ این پرسش مردم را با پذیرش ولایت و خلافت بپذیرد.
آنچه باعث می شود انسان از سایر حیوانات متمایز گردد، عقل او است که پرورش آن در سایه پرسشگرى و پرسیدن به دست خواهد آمد. پرسش، نقطه شروع و مبدا جهش فکری است. کسی که نمی پرسد و نمی داند که باید بپرسد، در جهل همیشگی باقی خواهد ماند. از اینروست که نه تنها عقل؛ بلکه نقل نیز ما را به پرسشگرى فرا می خواند.
قرآن کریم نیز نه تنها پرسیدن را رد نمی کند، بلکه در چند آیه به صراحت مردم را به آن دعوت می نماید. به عنوان نمونه در دو آیه می فرماید:
«وَ ما اَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ اِلَّا رِجالًا نُوحِی اِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا اَهْلَ الذِّکْرِ اِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُون» [1]؛ « ما پیش از تو، جز مردانی که به آنان وحی می کردیم، نفرستادیم! (همه انسان بودند و از جنس بشر!) اگر نمی دانید، از آگاهان بپرسید.»
ضرورت پاسخگویی به سوالات و شبهات جوانان و جوامع مسلمان 1. حضرت آیت الله العظمی خامنه ای با اشاره به نیاز جامعه دینی به علمای دین فرمودند: جامعه امروز ما یک جامعه دینی و متدین است و به وجود علمای اسلامی به عنوان معلمین اخلاق و معارف، احساس نیاز می کند.
بنابراین در شرایط کنونی، جامعه ما نیازمند علما و بزرگانی است که بتوانند با بیان خود و نوشتن کتابها، جزوه ها و رساله ها و نیز انتشار مجلات گوناگون، شبهات روشنفکران و جوانان اهل فکر و اندیشه را در ابواب مختلف، برطرف کنند و به نیازهای دینی مردم پاسخ دهند و حوزه های علمیه در این زمینه وظیفه بسیار مهمی را بر دوش دارند. رهبر معظم انقلاب اسلامی به نقش حوزه های علمیه در پاسخگویی به نیاز جوامع مسلمان در اقصی نقاط جهان اشاره کردند و فرمودند: امروز اسلام به عنوان یک پیام حیات بخش و پاسخگویی به نیاز جوامع مسلمان در اقصی نقاط جهان اشاره کردند و فرمودند: امروز اسلام به عنوان یک پیام حیات بخش و پاسخی به معضلات زندگی و به عنوان راهی برای رهایی از مشکلات عصر حاضر، مطرح است و انسانها در اقصی نقاط جهان با همین باور به اسلام می گروند. اکنون در کشورهای غربی، از جمله آمریکا و کشورهای بزرگ اروپایی و مسیحی، اسلام به سرعت در حال پیشرفت است و بسیاری از افراد برای شناخت دقیق این دین مبین، تلاش می کنند. بنابراین حوزه های علمیه نیاز امروز جوامع مختلف انسانی و اسلامی را بر آورده سازند.
2. زمانی که کسی تیشه به اصل ریشه دین می زند اگر به یک شاخه و برگی بچسبیم که آن را سالم نگه داریم، دچار غفلت شده ایم. هم اکنون خطرهایی وجود دارد که ریشه و اساس اسلام را هدف گرفته است و اساس نظام اسلامی، اعتقادات اصلی ما و اصول، باورها و ارزش های دینی ما را تهدید می کند. اگر در این زمینه غافل شویم، ممکن است در جامعه به ضروری ترین مسائل شک کنند و زمانی که شک و شبهه ای پیدا شد، علاج آن به آسانی امکان نخواهد داشت.
تفاوت پرسش و شبهه
درباره تفاوت پرسش و شبهه تفاوت های چندی بیان شده است که می توان به مهم ترین آن در این جا اشاره کرد. پرسش در حقیقت جستجوی بشر برای شناخت است و پرسشگر با بیان پرسش و سوال می کوشد تا موضوع و مطلبی را بشناسد و آن را درک و فهم کند. در حالی که هدف از شبهه، ایجاد تردید و شک در دل مخاطب است و شبهه گر می کوشد تا در بنیادهای اعتقادی و باوری شخص تردید افکند. درحقیقت تفاوت شبهه و پرسش را باید در کارکرد و اهداف آن دانست. کارکرد پرسش فهم و شناخت است، در حالی که شبهه برای این طرح می شود تا مخاطبان خود را به چالش بکشاند. از سوی دیگر در شبهه، باطل به طور عمدی و خواسته حضور دارد و شبهه گر با آمیختن حق و باطل می کوشد کلام باطل خود را با رنگ و لعابی از حق به دیگران منتقل کند، از این روست که حضرت امیرمومنان(ع) فرمودند: «انما سمیت الشبهه شبهه لانها شبهت بالحق»؛ از آن رو شبهه را شبهه نامیده اند که به حق شبیه و همانند است.
پایه و اساس شبهه
چند امر از پایه های شبهه است:
الف. تشکیل دستگاه استدلالی؛ اگر دستگاهی استدلالی تشکیل نشود و به ادعای صرف بسنده شود، نمی توان آن را شبهه نامید؛ زیرا بطلان ادعای بدون دلیل از امور واضح است. نکته قابل توجه این است که در دستگاه استدلالی، گاه تمام دستگاه نقل می شود و گاهی از استدلال مضمر استفاده می شود؛ مثلاً کسی که می گوید: چرا در اسلام در مسئله ارث به زن ظلم شده است؟ در واقع چند دستگاه استدلالی را در کنار یکدیگر چیده؛ ولی بسیاری از مقدمات آن حذف شده است.
ب . حق نما بودن؛ اگر مطلب به گونه ای باشد که واضح البطلان باشد، دیگر نمی توان آن را شبهه نامید. البته ممکن است مطلبی برای عده ای واضح البطلان باشد و برای عده ای نه. شبهه گر شبهه را برای کسانی مطرح می کند که مطلب برای آنان واضح البطلان نیست.
مقصود از حق، چیزی است که عقل سالم یا شرع آن را حق می دانند و باطل، چیزی است که عقل و شرع آن را باطل می دانند؛ پس معیار حق بودن نمی تواند تقلید از مردم، عرف، عادتها، فرهنگها و … باشد.
انواع شبهه
شبهات اعتقادی: توسل، شفاعت، تبرک، زیارت قبور، و…
شبهات فقهی: مسح رجلین، سجده بر تراب، جمع بین صلواتین و…
شبهات سیاسی: نظام سیاسی شیعه، غیبت، ولایت فقیه، خلافت و ..
شبهات فرهنگی و اجتماعی: تعامل با شیعه، جایگاه زن در اجتماع، فرزند تربیت فرزند، نظام خانوادگی، روابط زناشویی و..
ج. مشکل بودن فهم آنچه موجب شبهه شده؛ برخی معتقدند این قید نیز از ارکان شبهه است؛ زیرا اگر فهمیدن حق از باطل به راحتی ممکن باشد، نمی توان آن را شبهه نامید.
د. نبودن دلیل قطعی و صریح؛ برخی این قید را نیز از قیود شبهه می دانند؛ زیرا اگر در موردی دلیل قاطع، صریح و صحیح وجود داشته باشد، دیگر آنچه به عنوان شبه مطرح شده را نمی توان شبهه نامید؛ زیرا با وجود دلیل قاطع و صریح مانند آیه صریح قرآن یا حدیث صحیح از پیامبر یا امامان:، به راحتی مشکل برطرف می شود.
ه . سوء نیت شبهه کننده؛ برخی معتقدند یکی دیگر از ارکان شبهه، سوء نیت فرد شبهه کننده است؛ ولی اگر برای رسیدن به حق یا آموزش دیگران و … مطلبی مطرح شود، هر چند دو قید مذکور (تشکیل دستگاه استدلالی و حق نما بودن) را داشته باشد، نمی توان آن را شبهه نامید.
رواج شبهات در فضای مجازی؛ عامل تزلزل باورها
امروزه پرسش های جهت دار و شبهات دینی با انگیزه های گوناگون و توسط افراد و گروه های مختلفی تولید و به شیوه های گوناگونی توزیع می شود. در گذشته بحث ها و مجادلات فکری در همه حوزه های فکری و از جمله قلمرو مباحث دینی، در محدوده کوچکی از اهل علم و تخصص جریان پیدا می کرد و مردم کوچه و بازار معمولا از گرفتارشدن در دام شبهه انگیزان مصون می ماندند. در وضعیت کنونی به سبب گسترش امکانات رسانه ای و آشنایی اکثر مردم با ابزارهای جدید ارتباطی، زمینه شیوع شایعات و شبهات دینی به صورت هول انگیزی فراهم آمده و تولید و توزیع شبهه بدون وقفه در حال ریزش به سمت مردم است. از آنجا که شناخت شبهات و توانایی درک مغالطات و پاسخ به آنها برای همه افراد مقدور نیست، متاسفانه بسیاری از کسانی که در معرض شبهات قرار می گیرند، گرفتار آسیب های اعتقادی شده و تزلزل در باورها، مشکلات فراوانی را برایشان پدید می آورد.
هدف از شبهات مجازی
دشمن، جوانان را هدف قرار داده است اما این بار ذهن و باورهای آینده سازان ایران را می خواهد و برای تسخیر آن از ارائه هر نوع خوراک فکری و فرهنگی دریغ نمی کند. شبهات یکی از دوراهی هایی هستند که در طول زندگی با آنها مواجه می شویم. جست وجو برای یافتن پاسخ شبهات خیلی وقت ها می تواند افراد را به درجات بالاتری از یقین برساند. در دنیای ارتباطات و عصر انفجار اطلاعات اما حجم گسترده اطلاعات در قالب ملغمه ای از درست و نادرست می کوشد تا خوراک فکری جهت داده شده ای را در ذهن پویا و پرسشگر جوانان و نوجوانان تزریق کند. اینجاست که دیگر خیلی وقت ها جوانان و نوجوانانی که با هجوم القاگر شبهات مواجه می شوند، مجالی برای جست وجوی پاسخ شبهات شان ندارند. در چنین شرایطی روحانیون جدی تر از همیشه باید به میدان بیایند و برای پاسخگویی به شبهات اعتقادی منتشرشده از طریق رسانه ها و فضای مجازی به سراغ جوانان بروند.
بیشترین شبهات نسل جوان
در عرصه توحید و مسائل اعتقادی است لذا امروزه فضای مجازی در زمینه طرح و تولید این شبهات و انحراف نسل جوان بیشترین تاثیر را دارد.
نقص در آموزش، تقلیدی بودن به جای تحقیقی بودن، دستوری بودن به جای آموزش واستدلال محور بودن، واسپاری مسوولیت تربیت دینی به مدارس از سوی خانواده ها و عدم مشارکت جدی خانواده ها در عرصه تربیت دینی فرزندان را از مهم ترین علل طرح این شبهات و انحراف نسل جوان در این زمینه دانست.
تشخیص حق و باطل در زمان شبهه
1 – اولین شاخص همان سخن حضرت علیاست که می فرماید: افراد ملاک تشخیص حق نیستند، بلکه حق را ملاکی است که افراد با آن سنجیده می شوند.(از ملاکهای حق همان قرآن و سنت هستند که افراد با آن سنجیده می شوند، نه اینکه این افراد خودشان ملاک حق باشند) پس در زمان ایجاد فتنه به شخصیتها و مراجع تقلید و آقای نورانی نگاه نکنید و شهرت و تبلیغات پیرامون ایشان شما را فریب ندهد، بلکه تحقیق کنید و ببینید سخنان و رفتار چه کسی به قرآن و سنت نزدیکتر است.
2- اخلاق:
نگاه کنید چه کسانی صداقت و صراحت و شفافیت و یکرنگی و ادب و تحمل و مدارای بیشتری دارند و چه کسانی بیشتر اهل مکر و نیرنگ (درایت!) و مصلحت و تقیه و دروغ گویی و بی ادبی هستند.
3- بررسی کنید که چه کسانی بیشتر جویای قدرت و شهرت هستند و چه کسانی فقط هدف اصلاح و خدمت به مردم را دارند. البته همه دم از مردم می زنند، ولی با کمی دقت می توان فهمید چه کسانی تشنه قدرتند و چه کسانی شیفته خدمت
نکته مهم دیگر این است که همیشه اهل باطل می آیند و حق و باطل را به هم می آمیزند تا بدینوسیله باطل خود را بپوشانند و مردم را گمراه کنند. چنانچه ایشان باطل خالص خویش را آشکارا تبلیغ کنند، بطور حتم کسی توجهی بدیشان نخواهد کرد، بنابراین اینها به ظاهر اسلام در می آیند، در صورتیکه باطن ایشان کاملا ضد اسلام و ضد توحید است. اسلام ظاهری ایشان نمی بایست شما را فریب دهد. ایشان خود را بسیار مقدس و نورانی و اهل قرآن و دعا معرفی می کنند، همچنین اهل نماز و روزه و دیگر شعائر دینی. نمونه آشکار آن نیز خوارج بوده اند که بسیار اهل شعائر دینی بوده اند، ولی می بینیم که حضرت علی، یعنی صحابی عالیقدر پیامبر که عمری را مجاهدت داشته و از ابتدای اسلام همراه این دین بوده است، به این راحتی فریب نمی خورد و توجهی به مقدس بودن ایشان نمی کند و ایشان را سرکوب می نماید.
مراحل پاسخگویی به شبهه
بازشناسی خواستگاه شبهه
اثبات حق
نفی باطل
راهکارهای پاسخ به شبهات
1ـ توجه به این نکته مهم است که هر شبهه و پرسش ممکن است پاسخ های متعدد داشته باشد و به یک پاسخ اکتفا نشود که ممکن است هر پاسخی برای یک نفر دلنشین باشد. 2ـ دین و قرآن حق است و اگر شبهه و پرسش می شود حتماً جواب دارد ولی علم ما محدود است و ممکن است به جواب واقعی نرسیم. این مطلب زیانی به حقانیت قرآنی و دین نمی زند. 3ـ شبهه در نظر مخاطبان ساده سازی می شود و اُبهت آن شکسته شود (با بیان تاریخچه و تحلیل آن به مبانی و سوالات و …) تا پاسخ آن زودتر و بهتر بر ذهن ها بنشیند. 4ـ از شاخه به شاخه پریدن شبهه گران جلوگیری شود وگرنه بحث به جدال و مراء می کشد و شبهه گران از بحث فرار می کنند و نتیجه حاصل نمی شود یا دیرتر حاصل می شود. 5 ـ مقام اجرا از مقام علم جدا شود. یعنی اشکالات اشخاص (مثل عالمان دینی و سیاستمداران و …) پای دین و قرآن گذاشته نشود. در پاسخ به شبهات ما متکلف دفاع از عملکرد اشخاص و پاسخ به شایعات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و … نیستم. بلکه باید اصل شبهه را به صورت علمی و منطقی جواب دهیم. 6ـ فرق دفع و رفع شبهه: گاهی محقق درصدد پاسخگویی به شبهه است که دفع شبهه نامیده می شود و گاهی درصدد جلوگیری از وارد شدن شبهه است؛ یعنی زمینه های آمدن شبهه را با توضیحات علمی و دلایل کافی برطرف می کند که در این صورت رفع شبهه نامیده می شود.
هدف در شبهه، القاء تردید و شک در بنیان های اعتقادی و فکری است