بررسی معماری برج طغرل
قدمت-موقعیت برج طغرل، یادگاری طلایی از دوران سلجوقی در شهر ری است و به عنوان آرامگاه بنیانگذار سلسله مقتدر و پر عظمت سلجوقی، «طغرل بیک سلجوقی» شناخته می شود.
این بنا در شرق آرامگاه ابن بابویه قرار گرفته و آینه ای نمایانگر فرهنگ و تمدن سلجوقیان است. متاسفانه در تاریخ نامی از طراح بنا آورده نشده است ولی برخی معمار این بنا را «محمد امین معمارباشی» می دانند. همچنین «محمد محیط طباطبایی»، ادیب معاصر و پدر تاریخ ایران در سال ۱۳۷۱ در جوار این بنا به خاک سپرده شده است.
معماری برج طغرل
برج طغرل، برجی استوانه ای شکل از خشت و آجر است که از مساحتی بیش از ۴۸ متر مربع و ارتفاعی نزدیک به ۲۰ متر برخوردار است. قطر بیرونی برج ۱۵ متر و قطر داخلی آن به ۱ متر می رسد. بنا از ساروج، ترکیبی از پنج ماده سفیده تخم مرغ، پودر سنگ، پشم شتر و موی بز، آهک و خاکستر زغال ساخته شده است. استفاده از ساروج یکی از دلایل استحکام بنا و بقای آن تا به امروز است.
سردر
سردر ورودی چوبی این برج با دو دق الباب یکی مخصوص بانوان و دیگری مخصوص آقایان بسیار تماشایی است .
بررسی ورودی
برای ورود به فضای داخلی برج طغرل دو در یکی در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی برج با معماری سبک رازی (به گفته مرحوم پیرنیا) ساخته شده اند. در مقابل یکی از درهای ورودی ردپای گربه ای وجود دارد که اگر روی آن بایستید در بالای سرتان تصویری شبیه به دهان باز یک شیر را می بینید.
این شیر نماد قدرت، شکوه و زیبایی دوران سلجوقی است و شاهکار ساختار هندسی آن هر دیده ای را متحیر می کند. این درب هایی که در ضلع شمالی و جنوبی قرار گرفته اند تا ارتفاع ۴ متری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای نزدیک به ۱.۵ متری تشکیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع ۴ متر به صورت توخالی طراحی شده و وسط آن پلکانی قرار گرفته است که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمایی می کند و رابطی میان قسمت های تحتانی و فوقانی برج است.
این درب ها و قوس های رازی که فشار زیادی را تحمل می کنند و همینطور توخالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک فراوانی می کنند.
بررسی نما-گنبد
نمای بیرونی برج از ۲۴ کنگره آجری با زاویه تند و تیز تشکیل شده است و در راس برج، دور ردیف مقرنس آجر کاری شده است.
در کناره های دیوارها، کانال های گذر هوایی تعبیه شده که مانع رسیدن رطوبت به دیوارها و از بین رفتن خرابی های ناشی از رطوبت می شود. همچنین وجود سردابه یا انباری در قسمت تحتانی برج، سبب سالم ماندن و جلوگیری از پوسیدگی در پِی برج شده است.
در قدیم، گنبدی مخروطی شکل در بالای برج وجود داشته که به احتمال زیاد به فناوری اکوستیکی بنا جلوه دیگری می داده است. این گنبد بر اثر زمین لرزه ای از بین رفته و اکنون اثری از آن باقی نمانده است. اگر با دقت به بدنه بیرونی برج طغرل نگاه کنید، در ضلع شمال غربی و در ارتفاع نزدیک به ۵ متری دری کوچک و چوبی را می بینید که در پشت خود راه پله ای داخل جدار دیوار دارد که شما را به بالای برج می رساند.
سازنده این برج در کف آن و کناره های دیوارها ، کانالهای گذر هوا تعبیه کرده است که این کانالها مانع از رطوبت بنا می شود. ستاد سازنده این برج کاربردهایی را در جاودانه ساختن آن بکار برده و معماری پنهانی هم برای پی بردن به اسرار آن عجین کرده است.از جمله کاربردهای این برج استفاده در شبهای تار با روشن کردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمایی مسافران جاده ابریشم که از جانب خراسان به ری می آمدند بود و در روز، احتیاجات گاه شماری مردم را برطرف می کرده است.
ویژگی بنا
سایت گنبد قابوس: دندانه ها 22 ، دروازه ها شمالی جنوبی، زاویه دندانه ها باز؛ پاسکال کوست: دندانه ها 22، دروازه جنوبی زاویه دندانه ها حاد، ضخامت دیوار کم، راه پله با ورودی و خروجی نامعلوم حتی با احتمال برش در دو ارتفاع در کف و در بالا
بلندای برج 21 متر است. قطر داخلی × عدد پی تقریبا 34، و قطر خارجی × عدد پی نزدیک به 55 می شود که سه عدد متوالی از اعداد خوارزمی از تناسبات طلائی اند. تناسبات طلائی بر اساس ارقام گنگ مانند ریشه ی مربع= 1.4 یا عدد فی= 1.618 که از نظر هندسی برابر است با قطر نیمی از مربع+ نیمی از ضلع همان مربع، و از نظر حساب، با تقسیم اعداد متوالی خوارزمی بر یکدیگر بدست می آید، و ارقام پی =3.14 و ای= 2.7182هستند و از زمان بیگ بنگ تا کنون 13.8 میلیارد سال از آن می گذرد و همه چیز در همه جا، در کیهان و طبیعت و در حرکت بر همین اساس و منوال بوجود آمده و همه ی ساختمان های شاخص ساخت بشر از اهرام ثلاثه تا مسجدهای ایران و پنج ضلعی ها و پژواک صداهایشان، مانند برج طغرل، دارای همین تناسبات طبیعی، زیبا، هماهنگ و اکوستیک هستند و هرچه که اینطور نبوده عمری کوتاه داشته و از بین رفته است. تناسبات طلایی در برج طغرل و سازه های دیگر نمی تواند اتفاقی، بی اهمیت یا حاشیه ای بوده باشد و مبنای موضوع برنامه ای هوشمندانه است که این سازه ی تاریخی را به کیهان و عالم و انرژی های بیکرانش وصل می کند.
پلان نهائی برج طغرل در جهات جغرافیائی و جانمائی ناودانی های سنگی و دروازه های شمال- شرقی و جنوب غربی. خط چین درون استوانه مربوط به غشاء احتمالی پاسکال کوست؛ پلان و مقطع برج در جهت نیمروز. تنها زاویه ی تابش دقیق، زاویه 75 درجه ی نیمروز آغاز تابستان است.
هنگامی که تیغ آفتاب روی بدنه ی غربی پرّه ی بالای محور دروازه ی جنوب غربی برج مماس شود نیمروز خورشیدی را نشان می دهد؛ هنگامی که تیغ خورشید با بدنه ی شرقی پـــرّه ای که بالای آن ناودان سنگی کار گذاشته شده مماس شود همان نیمروز خورشیدی را نشان می دهد، که نباید با ظهر شرعی اشتباه گردد؛
کاربرد برج طغرل
برج طغرل تنها یک اثر تاریخی نیست بلکه در قدیم از آن برای کارهای متفاوتی استفاده می شده است. برخی از محققان و کارشناسان بر این باورند که در قدیم این برج کاربرد ساعت را داشته و با تابش آفتاب بر روی کنگره های آن، می توانستند زمان را تشخیص دهند. نمای بیرونی برج از ۲۴ کنگره تشکیل شده که هرکدام جلوه گر یک ساعت در طول روز هستند؛ بدین معنا که از طلوع آفتاب از شرق بنا، کم کم یکی از کنگره ها روشن می شود و آفتاب درون آن می تابد. اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد، نصف کنگره روشن و اگر یک ساعت از آن بگذرد، کنگره به طور کامل روشن می شود، و اگر دو ساعت از طلوع آفتاب بگذرد، دو کنگره روشن و اگر سه ساعت بگذرد، سه کنگره روشن می شود.
این روال تا زمانی ادامه دارد که خورشید روی نصف النهار منطقه قرار بگیرد یعنی بیشترین ارتفاع خود از افق را پیدا کند. در این زمان خورشید دقیقا بالای سر در جنوبی برج قرار می گیرد. در این زمان سایه تیغه ای که بالای سرِ سردر ورودی است، درست در بالای سردر قرار می گیرد که این حکایت از فرا رسیدن زمان اذان ظهر می کند. در زمستان که ارتفاع خورشید پایین تر است در لحظه اذان ظهر، خورشید از درب جنوبی درست وسط برج می تابد.
از ظهر به بعد چون خورشید به سمت غرب گرایش پیدا می کند، کنگره های غربی بنا شروع به روشن شدن می کنند. اگر نیم ساعت از ظهر بگذرد، نیمی از کنگره سمت غرب روشن می شود و اگر یک ساعت بگذرد، یکی از کنگره ها تماما روشن می شود. این روال همینطور تا غروب خورشید ادامه پیدا می کند.
پس از غروب، تشخیص زمان سختت تر می شود، چون در شب، این ساعت با نور مهتاب کار می کند. در روزهای ابری نیز ساعت کاربردی ندارد و برای استفاده از آن باید به انتظار طلوع خورشید نشست.
ویژگی دیوارها
دیوارهای برج به گونه ای طراحی شده اند که موجب طنین یا پژواک صدا در داخل بنا می شوند بدین صورت که اگر خواننده یا واعظی در وسط برج تصنیفی بخواند یا خطبه ای ایراد کند، صدای او چون میکروفونی، در تمام برج طنین می اندازد و به شکل اکووار به گوش همه می رسد.
از دیگر کاربردهای برج می توان به استفاده آن در شب های تاریک اشاره کرد. در قدیم آتشی بر باروی بلند این برج روشن می شد تا راهنمای مسافران جاده ابریشم که از سوی خراسان به ری می رفتند، باشد.
به گفته برخی مورخان و باستان شناسان واژه برج در این بنا به ویژگی های نجومی آن اشاره دارد. زیرا گذشتگان از طریق سایه هایی که بر روی دیواره بنا می افتاد، می توانستند دریچه های گذر نور خورشید و برجی که خورشید در آن قرار گرفته است را تشخیص دهند. ارتفاع خورشید در هر برجی متفاوت و از روی اندازه گیری این سایه ها و طرز تابش آنها می توان روزها و برج ها را تشخیص داد.
جالب است که بدانید پس از حمله مغول به ایران شهر ری که شهری بسیار آباد و زیبا بوده به دست مغول به آتش کشیده و همه شهر با خاک یکی شد ولی قوم مغول برای نشان دادن اینکه چه آثاربی نظیری در این شهر وجود داشته است این بنا را برای نمونه حفظ کردند.
این برج تاریخی اولین بار در سال ۱۳۰۱ خورشیدی در پایان سی و پنجمین سال سلطنت «ناصرالدین شاه» به دستور او و وزیرش «امین السلطان»، توسط «ابوالحسن خان معمار باشی» بازسازی و مرمت شد. این بازسازی بنا را از خطر نابودی رها ساخت ولی بسیاری از ظرافت کاری های قدیمی و بقعه کتیبه کوفی آن را از بین برد. این بنا از بعد انقلاب سال ۱۳۵۷ تا اوایل دهه هفتاد، بنایی متروک بود که در سال ۱۳۷۷ بطور جدی مورد بازسازی قرار گرفت و در زمستان سال ۱۳۷۹ مرمت کلی آن به پایان رسید.
https://www.kojaro.com/2017/11/14/128927/%D8%A8%D8%B1%D8%AC-%D8%B7%D8%BA%D8%B1%D9%84-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86/
https://www.snapptrip.com/blog/%D8%A8%D8%B1%D8%AC-%D8%B7%D8%BA%D8%B1%D9%84-%DA%A9%D8%AC%D8%A7%D8%B3%D8%AA/
https://www.entekhab.ir/fa/news/22378/%D8%A8%D8%B1%D8%AC-%D8%B7%D8%BA%D8%B1%D9%84-%D8%B4%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%8A-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86
http://saeedsun.ir/blog/2015/06/18/borj-toghrol2.html
https://www.beytoote.com/iran/bastani/tower2-tugrul.html