بسم الله الرحمن الرحیم
بررسی مزایا و نگرانی های آموزش الکترونیکی
با نگاهی به
آداب تعلیم و تعلم در اسلام
سید حمید حسینی
www.hamidhosseini.com
shrmh@hotmail.com
اردیبهشت 82
دانشکده علوم حدیث
امام علی (علیه السلام):
قیمه کل امرئ ما یعلمه
ارزش هر کس به میزان دانایی اوست.
منیه المرید: ص 110
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)
خیر الدنیا و الآخره مع العلم و شر الدنیا و الآخره مع الجهل
خیر دنیا و آخرت با علم و همه بدی های دنیا و آخرت با نادانی است
.روضه الواعظین: ص 17
اسلام، آیین علم و دانش
مجموعه دستورالعمل ها و توصیه هایی که پیشوایان اسلام در زمینه اصول و قواعد فراگیری و یاد دهی بیان فرموده اند آداب تعلیم و تعلم نامیده می شود
این بیانات در مجموعه های مختلف حدیثی جمع آوری و ثبت شده است. از مهم ترین منابع در این زمینه می توان به این موارد اشاره کرد:
باب علم در اکثر منابع و مصادر حدیثی، مانند: «کتاب فضل العلم» در اصول کافی
کتاب «منیه المرید فی آداب المفید و المستفید» اثر شهید ثانی
کتاب «العلم و الحکمه فی الکتاب و السنه» اثر حجه الاسلام و المسلمین محمدی ری شهری
در این تحقیق، بیشترین استفاده از کتاب اخیر که از محصولات مرکز تحقیقات دارالحدیث می باشد به عمل آمده است.
منظور از اصطلاح «آموزش الکترونیکی» نیز در این گفتار، آموزش مبتنی بر web است که اصطلاحا به آن «آموزش مجازی» گفته می شود.
برخی از آداب تعلم و فراگیری از دیدگاه اسلام (در این بخش تنها به آدابی اشاره می شود که آموزش الکترونیکی می تواند در تقویت آن موثر باشد)
1 _ انگیزه و علاقه
2 _ اولویت شناسی در رشته علمی
3 _ گزینش بهترین استاد
4 _ فهم محوری و تفکر مداری
5 _ نوشتن و نگهداری نوشته ها
6 _ استمرار و تداوم
7 _ بررسی و شناخت دیدگاه های گوناگون
8 _ پرسشگری
9 _ پرهیز از خجالت
10 _ انتخاب زمان مناسب
1_ انگیزه و علاقه
– امام صادق علیه السّلام :
المُتَعَلِّمُ یَحتاجُ الى رَغبَهٍ وارادَهٍ وفَراغٍ ونُسُکٍ وخَشیَهٍ وحِفظٍ وحَزمٍ.
مصباح الشریعه : 348
فراگیر، نیازمند اشتیاق، اراده، فراغت، تلاش عملی، خشوع، محافظت و دوراندیشی است.
ـ امام علی علیه السلام :
اِحترس مِن ذِکر العِلمِ عِندَ مَن لا یَرغَبُ فیهِ.
شرح نهج البلاغه : 20 / 322 / 696 .
از ذکر دانش نزد کسی که اشتیاقی به آن ندارد بپرهیز!
آموزش الکترونیکی، می تواند نقش موثری در افزایش انگیزه فراگیر ایفا کند.
برخی از عوامل انگیزه زا در این شیوه:
جذابیت های استفاده از رایانه
امکان استفاده از صوت، تصویر و چند رسانه ای
امکان تنوع بخشی به مباحث و گرایش ها بر اساس علاقه افراد
امکان مشارکت بیشتر فراگیر در فعالیت های علمی و آموزشی
2 _ اولویت شناسی در رشته علمی
امام علی علیه السّلام ـ در حدیثی منسوب به آن حضرت ـ :
العمر اقصَر مِن ان تُعلّم کُلَّ ما یحسن بک عِلمه ، فَتعلَّمِ الاهم فَالاهم .
شرح نهج البلاغه : 20 / 262 / 60 .
عمر، کوتاه تر از آن است که هر آنچه دانستنش برای تو نیکو باشد را بیاموزی؛ پس به ترتیب اهمیت بیاموز.
در آموزش الکترونیکی، امکان بیشتری برای رعایت اولویت ها وجود دارد.
برخی از عوامل فراهم آورنده این امکان:
امکان انتخاب بیشتر برای فراگیر و مدیریت آموزشی بر اساس نیازها
امکان انعطاف برنامه ها با توجه به اولویت های تعریف شده
امکان ارزیابی دائم برنامه ها بر اساس میزان استقبال مخاطبان و نظرخواهی ماشینی
پیوند آسان تر و بیشتر مراکز و فعالیت های علمی _ آموزشی با مراکز صنعتی و کاری
عدم نیاز به صرف وقت برای فراگیری بسیاری از مباحث غیر ضروری، به خاطر آسان بودن استفاده از بانک های اطلاعاتی و متون آماده
3 _ گزینش بهترین استاد
– امام باقر (علیه السلام) در پاسخ به این پرسش که منظور از طعام در آیه «فلینظر الانسان الى طعامهِ» چیست؟ فرمودند:
علمه الَّذی یاخذه عمن یاخذه.
الکافی : 1 / 49 / 8
منظور، علمی است که فرا می گیرد، ببیند از چه کسی آن را می گیرد.
– امام صادق علیه السّلام :
اُطلُبُوا العِلمَ مِن مَعدِنِ العِلمِ.
الاُصول الستّه عشر (اصل زید الزرّاد) : 4
دانش را از معدن دانش بجویید.
در آموزش الکترونیکی، فراگیران، حق و امکان بیشتری برای انتخاب اساتید دارند.
برخی از عوامل این مزیت عبارتند از:
تکثر گرایی و دسترسی آسان به اساتید متعدد
عدم نیاز به حضور فیزیکی اساتید برجسته
دانشجو محوری
امکان مقایسه و ارزیابی دقیق اساتید
امکان نظارت بیشتر بر اساتید از سوی مدیریت آموزشی
4 _ فهم محوری و تفکر مداری
– امام علی (علیه السّلام) :
رَحِمَ اللهُ امرَءً . . . یَتَعَلمُ لِلتفَقهِ والسَّدادِ.
الکافی : 8 / 172 / 193
خداوند رحمت کند کسی را که برای فهمیدن و استحکام می آموزد.
– امام علی (علیه السّلام) :
الا لا خَیرَ فی عِلمٍ لَیسَ فیهِ تَفَهُّمٌ.
الکافی : 1/36/3
آگاه باشید در دانشی که در آن فهمیدن نباشد خیری نیست.
در آموزش الکترونیکی، زمینه بیشتری برای تفکر و فهم مطالب فراهم است.
زیرا:
ارائه آموزش محدود به زمان خاصی نیست و چیزی از دست نمی رود.
امکان تکرار و بازبینی درس فراهم است.
ارتباط استاد با دانشجو، دو سویه و مستمر است.
همیشه و در هر حال، امکان پرسش و پاسخ فراهم است.
نظارت هوشمند و ماشینی، میزان فهم و مشارکت تک تک فراگیران را کنترل می کند.
5 _ نوشتن و نگهداری نوشته ها
امام صادق علیه السّلام :
اُکتُبوا فَاِنَّکُم لا تَحفَظونَ حَتّى تَکتُبوا.
الکافی : 1 / 52 / 9
بنویسید! چراکه شما حفظ نخواهید کرد مگر آن که بنویسید.
همان حضرت:
القَلبُ یَتَّکِلُ عَلَى الکِتابَهِ.
الکافی : 1 / 52 / 8
دل تکیه می کند بر نوشتن.
در شیوه الکترونیکی، امکان بیشتری برای نوشتن و نگهداری نوشته ها وجود دارد.
زیرا:
ابزار فراگیری، همان ابزار نگارش است.
سرعت ارائه و دریافت درس و میزان توقف در بین آن قابل تنظیم است.
بایگانی و طبقه بندی نوشته ها بسیار آسان تر است.
جستجوی نوشته های گذشته و دست رسی به مطالب مورد نظر بسیار سریع تر است.
نگهداری نوشته ها نیازمند فضای فیزیکی نیست و جایی اشغال نمی کند.
نوشته های هر فرد به آسانی قابل انتشار و استفاده و نقد دیگران است.
پیشنهاد:
در نرم افزار مدیریت آموزشی، برای یادداشت برداری فراگیر، فضا و سهم قرار داده شود.
با توجه به ضریب پایین ایمنی در رایانه های شخصی، امکان ذخیره سازی نوشته های فراگیران در server حفاظت شده وجود داشته باشد.
6 _ استمرار و تداوم
– امام علی علیه السّلام :
لا فِقهَ لِمَن لا یُدیمُ الدَّرسَ.
غرر الحکم : 10552
کسی که درس را ادامه و استمرار نمی دهد، دانش و فهمی نخواهد داشت.
– امام علی علیه السّلام :
عَلى المُتَعَلِّمِ ان یُدئِبَ نَفسَهُ فی طَلَبِ العِلمِ ، ولا یَمَلَّ مِن تَعَلُّمِهِ ، ولا یَستَکثِرَ ما عَلِمَ.
غرر الحکم : 6197
بر جوینده علم است که خود را در راه به دست آوردن دانش به سختی اندازد و از فراگیری آن خسته نشود و هرگز آنچه را که می داند زیاد نشمرد.
در آموزش الکترونیکی، زمینه بیشتری برای استمرار و تداوم فراگیری فراهم است.
عوامل زمینه ساز استمرار در این شیوه:
عدم وابستگی به زمان و مکان خاص.
امکان فراگیری با این شیوه در کنار مشاغل و فعالیت های دیگر.
امکان ارتباط آسان دانش آموختگان با استادان و مرکز آموزشی پس از فراغت از دوره تحصیلی.
امکان برنامه ریزی مراکز آموزشی و اساتید برای آینده دانش آموختگان و تبادل پیام ها و متون علمی و استفاده از توانایی های طرفین.
با توجه به عرضه آسان و فراوان پرسش ها، نقدها و ایده های گوناگون، هیچ گاه کسی خود را بی نیاز از دانستن نخواهد دانست.
7 _ بررسی و شناخت دیدگاه های گوناگون
قرآن کریم:
فَبَشِّر عِبادِ * الَّذینَ یَستَمِعونَ القَولَ فَیَتَبِعونَ احسَنَهُ اُولئِکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللهُ واُولئِکَ هُم اُولُو الاَلبابِ.
سوره زمر: 17 و 18
پس بشارت ده بندگانم را که سخنان را می شنوند، پس بهترین آنها را پیروی می کنند. آنانند کسانی که خداوند هدایتشان کرده است و آنانند صاحبان خرد.
امام علی علیه السّلام :
مَنِ استَقبَلَ وُجوهَ الآراءِ عَرَفَ مَواقِعَ الخَطاَ.
الکافی : 8 / 22 / 4
هر کس با نظرات گوناگون روبرو شود، جایگاه های خطا را می شناسد.
لا تَنظُر الى مَن قالَ ، وانظُر الى ما قالَ.
غرر الحکم : 10189
نگاه نکن چه کسی می گوید. ببین چه می گوید.
خُذُوا الحِکمَهَ ولَو مِنَ المُشرِکینَ.
المحاسن : 1 / 359 / 771
حکمت را بگیرید ولو از مشرکان باشد.
استفاده از آموزش مجازی، بهترین شیوه برای فراگیری همراه با شناخت همه دیدگاه ها
چرا که:
جریان آزاد اطلاعات، لازمه ذاتی فناوری ارتباطات و اطلاعات است.
با کوچک شدن جهان و فرو ریختن مرزها و محدودیت ها، امکان منع و یا مخفی کردن دیدگاه مخالف وجود ندارد.
در این محیط، هر سخن و ایده ای برای همیشه در معرض نقد همگانی است.
هشدار !
با توجه به سوء استفاده فریب کاران از این فضای آزاد، دادن آگاهی های لازم در این رابطه و مراقبت های ویژه از کودکان و اقشار آسیب پذیر، به عنوان یک ضرورت در این شیوه باید مورد توجه قرار گیرد.
8 _ پرسشگری
ـ امام علی علیه السّلام :
مَن سَاَلَ عَلِمَ.
غرر الحکم : 7665
آن که بپرسد بداند.
ـ امام باقر علیه السّلام :
الا انَّ مَفاتیحَ العِلمِ السُّوالُ.
کفایه الاثر : 253
آگاه باشید که کلید دانش، پرسش است.
آموزش الکترونیکی، امکان، فرصت و جرات بیشتری را برای پرسیدن در اختیار فراگیر قرار می دهد
برخی از این امکانات عبارتند از
امکان استفاده از بانک پرسش ها و پاسخ ها
امکان طرح و ثبت پرسش در هر جای درس، بدون ایجاد وقفه در مسیر کلاس و پراکندگی ذهن سایر فراگیران
امکان ثبت پرسش و پاسخ و استفاده همیشگی دیگران
امکان طرح پرسش های خاص و محرمانه، بدون جلب نظر دیگران و خجالت از نگاه آنان
امکان ایجاد زمینه آموزش مشارکتی با به بحث گذاشتن پاسخ ها
پیشنهاد:
با توجه به نقش موثر پرسش و پاسخ در کیفیت یادگیری، فرایند طرح پرسش ها و دریافت پاسخ ها به گونه ای طراحی شود که همیشه با آسان ترین شیوه امکان پذیر باشد و نیازی به استفاده از سایر نرم افزارها و حتی پست الکترونیک نباشد.
9 _ پرهیز از خجالت
– امام علی علیه السّلام :
لا یَستَحیِ (العالِمُ) اذا لَم یَعلَم ان یَتَعَلَّمَ
الخصال : 315 / 96
هر گاه فرد دانایی چیزی را ندانست، از فراگیری آن خجالت نکشد.
امام باقر علیه السّلام :
سَل ولا تَستَنکِف ولا تَستَحیِ؛ فَاِنَّ هذَا العِلمَ لایَتَعَلَّمُهُ مُستَکبِرٌ ولا مُستَحیٍ.
علل الشرایع : 606 / 81
بپرس و خودداری نکن و خجالت نکش. چرا که این علم را فرد متکبر و فرد کم رو فرا نمی گیرد.
در آموزش الکترونیکی، نقش بازدارندگی شرم و خجالت به حد اقل می رسد.
عوامل موثر در این زمینه:
امکان ناشناخته ماندن فراگیر و یا استفاده از نام مستعار
عدم مواجهه حضوری فراگیر با استاد، به او امکان در نظر نگرفتن موقعیت و شان اجتماعی را می دهد.
امکان طرح پرسش محرمانه و یا بدون نام، ناگفته ای باقی نمی گذارد.
با فراهم شدن امکان فراگیری برای همه اقشار و طبقات و شرکت افراد دارای موقعیت و شان اجتماعی، خود به خود، مشارکت همگان، عادی و آسان می شود.
10 _ انتخاب زمان مناسب
ـ رسول الله صلّى الله علیه و آله :
اُغدوا فی طَلَبِ العِلمِ ، فَاِنَّ الغُدُوَّ بَرَکَهٌ ونَجاحٌ.
تاریخ بغداد : 13 / 270
صبحگاهان به دنبال دانش بروید که صبحگاه مایه برکت و موفقیت است.
– امام علی علیه السلام:
ان للقلوب شهوه و اقبالا و ادبارا، فاتوها من قِبل شهوتها و اقبالها؛ فان القلب اذا اکره عمی.
نهج البلاغه: حکمت 193
دل ها میل و رغبت و بی میلی دارند. پس به آنها از جنبه میل و رغبتشان روبرو شوید. چرا که وقتی دل با اجبار و فشار مواجه گردد کور می شود.
در آموزش الکترونیکی امکان بیشتری برای انتخاب زمان مناسب و زنده وجود دارد.
چرا که:
اکثر برنامه های آن دارای زمان خاص نیست و فراگیر می تواند آن را با بهترین اوقات خود تنظیم کند.
به علت کثرت و تنوع برنامه ها، در برنامه های زمان دار نیز امکان انتخاب بیشتری وجود دارد.
برخی از آداب تعلیم و آموزش از دیدگاه اسلام در این بخش نیز تنها به آدابی اشاره می شود که آموزش الکترونیکی در تحقق آن موثر است.
1 _ تسلط علمی کامل بر مطلب
2 _ توزیع عادلانه امکانات آموزشی و نگاه یکسان به جویندگان دانش
3 _ انعطاف و مدارا
4 _ طبقه بندی
5 _ آموزش رایگان
1 _ تسلط علمی کامل بر مطلب
امام علی (علیه السلام):
لاتخبر بما لم تحط به علما.
غررالحکم: 10179
از آنچه که به دانش آن احاطه نداری خبر نده.
امام علی (علیه السلام):
دع القول فی ما لاتعرف.
نهج البلاغه: نامه 31
سخن گفتن درباره آنچه که نسبت به آن شناخت نداری را رها کن.
امام باقر (علیه السلام) در پاسخ به این پرسش که حق خداوند بر بندگان چیست، فرمودند:
ان یقولوا مایعلمون و یقفوا عند ما لایعلمون.
کافی: 1 / 43 / 7.
(حق خداوند بر مردم) این است که آنچه می دانند بگویند و آنجا که نمی دانند توقف کنند.
در آموزش الکترونیکی، معلمی که تسلط علمی نداشته باشد، امکان بقا ندارد.
زیرا:
معلم، همیشه در معرض پرسش و نقد عمومی است.
معلم، همیشه در معرض مقایسه و رقابت با دیگران است.
ارزیابی معلم از سوی مدیریت آموزشی بسیار آسان تر است.
محوریت و انتخاب با فراگیر است. بنا بر این، همیشه بهترین ها برگزیده خواهند شد.
2 _ توزیع عادلانه امکانات آموزشی و نگاه یکسان به جویندگان دانش
ـ رسول الله صلّى الله علیه و آله :
ابعَدُ الخَلقِ مِنَ اللهِ رَجُلانِ : رَجُلٌ یُجالِسُ الاُمَراءَ فَما قالوا مِن جَورٍ صَدَّقهُم عَلَیهِ ، ومُعَلِّمُ الصِّبیانِ لا یُواسی بَینَهُم ولا یُراقِبُ اللهَ فِی الیَتیمِ
کنزالعمّال : 16 / 22 / 43761
دورترین بندگان به خدا دو گروهند: یکی فردی که با فرمان روایان می نشیند و هر سخن ستم آمیزی که آنها می گویند تصدیقشان می کنند و دیگری معلم کودکان که میان آنها به عدالت رفتار نمی کند و درباره یتیم خداوند را در نظر نمی گیرد.
ـ امام صادق علیه السّلام ـ در تفسیر آیه : ولا تُصعر خدک لِلنّاسِ ـ :
لِیَکُنِ النّاسُ عِندَکَ فِی العِلمِ سَواءً.
منیه المرید : 185
همه مردم باید در زمینه دانش در نزد تو یکسان باشند
آموزش الکترونیکی، گامی بزرگ در جهت عدالت اجتماعی و در زمینه آموزش جلوگیری از برخورد دوگانه با فراگیران است.
عوامل موثر در این مزیت:
دست رسی یکسان مناطق محروم و مناطق برخوردار به بهترین اساتید و امکانات آموزشی
کاهش هزینه های تحصیل و قدرت یافتن اقشار محروم برای پرداخت آن
یکسان بودن میزان بهره برداری فراگیران از وقت و نگاه استاد و دیگر امکانات آموزشی
نظام مند شدن شیوه برخورد با دانشجویان و ارزیابی آنان و کم شدن تاثیر ملاک های غیر علمی
3 _ انعطاف و مدارا
رسول الله (صلی الله علیه و آله):
عَلِّموا ویَسِّروا ولاتُعَسِّروا.
مسند ابن حنبل : 1 / 515 / 2136
آموزش دهید و آسان بگیرید و سخت گیری نکنید.
رسول الله صلّى الله علیه و آله :
لینوا لِمَن تُعَلِّمونَ ولِمَن تَتَعَلَّمونَ مِنهُ.
منیه المرید : 193 .
با کسانی که به آنها آموزش می دهید و کسانی که از آنها فرا می گیرید با نرمی و ملایمت برخورد کنید.
رسول الله صلّى الله علیه و آله :
انَّ اللهَ لَم یَبعَثنی مُعَنِّتًا ولا مُتَعَنِّتًا، ولکِن بَعَثَنی مُعَلِّمًا مُیَسِّرًا.
صحیح مسلم : 2 / 1105 / 1478
خداوند مرا نفرستاد تا بر خود و دیگران سخت گیری کنم؛ بلکه مرا به عنوان معلمی آسان گیر مبعوث کرد.
در آموزش الکترونیکی، امکان انعطاف و مدارای بیشتری با فراگیران وجود دارد.
زیرا
سرعت سیر دروس، با توجه به استعداد و شرایط هر فراگیر قابل تغییر و تنظیم است.
امکان تکرار مباحث، بدون اتلاف وقت سایر فراگیران وجود دارد.
مدیریت آموزشی می تواند نقش بیشتری در جلوگیری از سخت گیری های سلیقه ای داشته باشد.
4 _ طبقه بندی مخاطبان
ـ رسول الله صلّى الله علیه و آله :
انَّ عیسَى بنَ مَریَمَ علیه السّلام قامَ فی بَنی اسرائیلَ، فَقالَ: یا بَنی اسرائیلَ، لا تُحَدِّثوا بِالحِکمَهِ الجُهّالَ فَتَظلِموها، ولا تَمنَعوها اهلَها فَتَظلِموهُم.
الفقیه: 4 / 400 / 5858
عیسی بن مریم در میان بنی اسرائیل برخاست و گفت: ای فرزندان اسرائیل! از حکمت برای نادانان سخن مگویید که این کار ستمی است بر حکمت، و آن را از اهلش منع نکنید که این کار ستمی بر آنان است.
– امام علی علیه السّلام :
واضِعُ العِلمِ عِندَ غَیرِ اهلِهِ ظالِمٌ لَهُ.
غرر الحکم : 10127
کسی که دانش را نزد غیر اهلش قرار دهد، بر دانش ستم کرده است.
– امام علی علیه السّلام :
لَیسَ کُلُّ العِلمِ یَستَطیعُ صاحِبُ العِلمِ ان یُفَسِّرَهُ لِکُلِّ النّاسِ لِاَنَّ مِنهُمُ القَوِیَّ والضَّعیفَ ، ولِاَنَّ مِنهُ ما یُطاقُ حَملُهُ ومِنهُ ما لا یُطاقُ حَملُهُ.
التوحید : 268 / 5
صاحب دانش نمی تواند هر علمی را برای همه مردم تفسیر کند، چرا که برخی از مردم قوی و برخی ضعیفند و برخی از علوم در حد طاقت مردم است و برخی از علوم برای مردم قابل تحمل نیست.
– امام سجاد علیه السلام:
اما حق المستنصح: فان حقه ان … تکلمه من الکلام بما یطیقه عقله؛ فان لکل عقل طبقه من الکلام یعرفه و یجتنبه.
تحف العقول: 269 / 41
و اما حق نصیحت جو این است که … از سخنانی برای او بگویی که عقل او طاقت آن را داشته باشد؛ چرا که برای هر عقلی، درجه ای خاص از سخنان، قابل شناخت و اجتناب است.
در آموزش الکترونیکی ابزارهای بیشتری برای طبقه بندی مخاطبان وجود دارد.
برخی از این ابزارها عبارتند از:
امکان ارزیابی داوطلبان و تعیین نوع دست رسی آنان
امکان تعیین محدودیت های خاص برای هر طبقه از فراگیران
امکان قرار دادن پیش نیازهای علمی، مطالعاتی و عملی برای دست یابی به برخی از متون و دروس
امکان نظارت دقیق و هوشمند ماشینی بر شایستگی ها و رعایت شرایط هر فرد
یک پیشنهاد:
با توجه به لزوم در نظر گرفتن ظرفیت ها و شرایط افراد، بهتر است متون و دروس خاص، برای همگان قابل دسترسی نباشد.
5 _ آموزش رایگان
ـ رسول الله صلّى الله علیه و آله :
مَکتوبٌ فِی الکِتابِ الاَوَّلِ : یَابنَ آدَمَ ، عَلِّم مَجّانًا کَما عُلِّمتَ مَجّانًا.
الفردوس : 4 / 125 / 6387
در کتاب آسمانی ابتدایی نوشته شده است: ای فرزند آدم! همان گونه که رایگان فراگرفتی، رایگان نیز آموزش بده.
– عیسى علیه السّلام ـ به حوارِیان ـ :
لا تَاخُذوا مِمَّن تُعَلِّمونَ مِنَ الاَجرِ الّا مِثلَ الَّذی اعطَیتُمونی.
الزهد لابن المبارک : 96 / 283
از کسانی که چیزی به آنان آموزش می دهید مزدی نگیرید مگر مانند مزدی که به من می دهید.
در آموزش الکترونیکی، شرایط و زمینه های نزدیک شدن به آموزش عمومی رایگان بیشتر وجود دارد.
برخی از این زمینه ها:
کاهش شدید هزینه های آموزشی
عدم نیاز به هزینه های جانبی؛ مانند: ساختمان، ایاب و ذهاب، خوابگاه و تغذیه
امکان برگزاری کلاس و دوره های آموزشی برای افراد علاقه مند، بدون نیاز به سرمایه گذاری و تشکیلات کلان
افزایش زمینه رقابت مراکز آموزشی و فرهنگی
نگرانی ها و ضرورت ها !
درمورد پاسخگویی این شیوه برای تحقق برخی از آداب تعلیم و تعلم از دیدگاه اسلام نگرانی هایی وجود دارد.
پس ضرورت دارد برای رفع این نگرانی ها برنامه ریزی و چاره اندیشی شود.
در این بخش به بررسی برخی از این نگرانی ها می پردازیم
برخی از آداب تعلیم و تعلم که در مورد تحقق آنها در این شیوه نگرانی هایی وجود دارد
1 _ فراغت و تمرکز فراگیر
2 _ ارتباط چهره به چهره و نزدیک فراگیر با استاد
3 _ اجتماع فراگیران و پرهیز از پراکندگی
4 _ تاکید بر آموزش عملی
1 _ فراغت و تمرکز فراگیر
ـ رسول الله صلّى الله علیه و آله:
مِن وَصِیَّهِ الخِضرِ لِموسى علیهما السّلام : یا موسى، تَفَرَّغ لِلعِلمِ ان کُنتَ تُریدُهُ ، فَاِنَّمَا العِلمُ لِمَن یَفرُغُ لَهُ.
المعجم الاوسط:7/79/6908
از وصیت های خضر به موسی علیهما السلام: ای موسی! اگر دانش را می خواهی، خود را برای علم فارغ کن؛ چرا که دانش، تنها برای کسی است که خود را برای آن فارغ می کند.
– امام زین العابدین علیه السّلام :
حَقُّ العِلمِ ان تُفَرِّغَ لَهُ قَلبَکَ ، وتُحَضِّرَ ذِهنَکَ ، وتُذَکِّرَ لَهُ سَمعَکَ ، وتَشتَحِذَ لَهُ فِطنَتَکَ ؛ بِسَترِ اللَّذّاتِ ورَفضِ الشَّهَواتِ.
احقاق الحقّ : 12 / 117
حق علم این است که دلت را برای آن فارغ، ذهنت را برای آن حاضر، گوشت را برای آن متذکر و هوشت را برای آن تیز کنی. و همه اینها با چشم پوشی از لذت ها و کنار زدن شهوات میسر می شود.
در آموزش الکترونیکی به شیوه مرسوم، عوامل متعددی موجب پراکندگی ذهنی فراگیر و خروج او از فضای علمی می شوند.
برخی از این عوامل عبارتند از:
آزاد بودن وقت فراگیر و امکان پرداختن او به فعالیت ها و مشاغل گوناگون
امکان اختصاص اوقات غیر مفید به فراگیری
نگاه فراگیر به تحصیل به عنوان برنامه جنبی و دوم
حضور فراگیر در فضای شلوغ و متنوع شبکه اینترنت
وجود جذابیت های کاذب و آلودگی های متعدد در شبکه اینترنت
گرایش روز افزون کاربری اینترنت به سمت سرگرمی و تفنن
چند پیشنهاد برای مقابله با این نگرانی
در نظر گرفتن ساعات متعدد و مشخص برای ارتباط مستقیم با استاد و انجام حضور و غیاب در آن ساعات
افزایش برنامه های تعاملی و درخواست تمرین، تحقیق و مطالعات خاص از فراگیر، همراه با نظارت بر این فعالیت ها
ارائه آموزش های لازم و ارسال پیام های فرهنگی و تربیتی مداوم برای فراگیران در رابطه با مدیریت زمان، تقویت اراده و دیگر ضرورت های حضور در شبکه
ایجاد شبکه های اینترانت و یا ارائه خطوط کنترل شده اینترنت
افزایش جذابیت های داخلی و حاشیه ای دروس و طراحی سرگرمی های متناسب و مربوط به آن
2 _ ارتباط چهره به چهره و نزدیک فراگیر با استاد
ـ رسول الله صلّى الله علیه و آله :
خُذُوا العِلمَ مِن افواهِ الرِّجالِ.
عوالی اللآلی : 4 / 78 / 68
دانش را از دهان افراد بگیرید.
– رسول الله صلی الله علیه و آله:
النظر الی وجه العالم عباده.
بحارالانوار: 1 / 195 / 14.
نگاه کردن به چهره دانشمند عبادت است.
– امام علی علیه السلام:
جالس العلماء تزدد علما.
غررالحکم: 4721
با دانشمندان همنشینی کن تا دانشت افزون گردد.
در آموزش الکترونیکی، فراگیر از برکات محضر استاد و حضور در محیط علمی محروم است.
برخی از محدودیت ها در این زمینه:
غیر حضوری بودن دوره آموزشی
عدم انتقال کامل روحیات و اخلاق طرفین
عدم بهره گیری از الگوهای عملی و ارتباطات معنوی
محدودیت در زمینه آموزش های اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی
محدودیت در ایجاد تشکل های دانش آموزی و دانشجویی و فعالیت های فوق برنامه حضوری
چند پیشنهاد برای مقابله با این نگرانی
به کارگیری این شیوه به عنوان مکمل آموزش های سنتی و حضوری
گنجاندن مراحل حضوری در برنامه های آموزشی
حداکثر استفاده از صوت و تصویر استاد
ایجاد ارتباط مستقیم و زنده استاد با فراگیران
در نظر گرفتن ارتباطات غیر رسمی و غیر علمی میان اساتید و فراگیران
پیش بینی برنامه های فرهنگی و اجتماعی قابل اجرا و پی گیری در شبکه اینترنت
برگزاری برنامه های فرهنگی، تفریحی و ورزشی حضوری در مقاطع مختلف زمانی
3 _ اجتماع فراگیران و پرهیز از پراکندگی
ـ رسول الله صلّى الله علیه و آله :
اذا جَلَستُم الَى المُعَلِّمِ او جَلَستُم فی مَجالِسِ العِلمِ فَادنوا ، ولیَجلِس بَعضُکُم خَلفَ بَعضٍ ، ولا تَجلِسوا مُتَفَرِّقینَ کَما یَجلِسُ اهلُ الجاهِلِیَّهِ.
الفردوس : 1 / 271 / 1053
هرگاه نزد معلم نشستید یا در مجلس علم بودید، به یکدیگر نزدیک شوید. و پشت سر هم بنشینید. و آن گونه که اهل جاهلیت می نشینند پراکنده ننشینید.
در آموزش الکترونیکی، پراکندگی مکانی فراگیران، همبستگی، انسجام و روحیه اجتماعی آنان را کاهش می دهد
عوامل ایجاد کننده این مشکل:
تنهایی فراگیر و عدم حضور او در جمع دوستان و افراد اجتماع
عدم احساس حضور و واکنش سایر فراگیران نسبت به مباحث و موضوعات
وجود نداشتن عوامل تشویق کننده ای چون موفقیت و تحسین شدن در میان جمع
دشوار بودن فعالیت های جمعی و گروهی
چند پیشنهاد برای مقابله با این نگرانی
برگزاری بخشی از فعالیت های آموزشی و فرهنگی به صورت حضوری
ایجاد فضا و زمینه سازی برای بحث، تبادل نظر و آشنایی فراگیران با یکدیگر
مشخص شدن حضور و غیاب اعضای کلاس برای سایر فراگیران
تنظیم برنامه های درسی به صورت مشارکتی و زمینه سازی برای بحث و گفت و گوی فراگیران در رابطه با مباحث درسی
تشکیل گروه های مختلف علمی، تحقیقاتی و فرهنگی – اجتماعی در میان فراگیران و اختصاص امتیاز ویژه برای آن
عرضه و نمایش امتیازات، موفقیت ها و آثار فردی و گروهی فراگیران به صورت عمومی
4 _ تاکید بر آموزش عملی
– امام علی علیه السلام:
ما زکا العلم بمثل العمل به.
غررالحکم: 9569
دانش با هیج چیزی همانند عمل کردن به آن رشد نیافته است.
– امام علی علیه السلام:
احسن العلم ما کان مع العمل.
غررالحکم: 3108
بهترین دانش آن است که همراه با عمل باشد.
در آموزش الکترونیکی، جنبه های عملی، مهارتی و الگوسازی آموزش کاملا تامین نمی شود.
عوامل ایجاد کننده این نگرانی:
خلاصه شدن دروس به مباحث نظری
وجود نداشتن آزمایشگاه و محیط کار عملی
عدم مشاهده دقیق شگردها و مهارت های استاد (در علوم فنی و مهارتی)
عدم ارتباط مستقیم و نزدیک با الگوی عملی (در علوم رفتاری و تربیتی)
چند پیشنهاد برای مقابله با این نگرانی
درنظر گرفتن بخش هایی حضوری در دوره
ایجاد محیط شبیه سازی شده و تلفیق مباحث با تمرین و فعالیت های عملی
استفاده از چند رسانه ای و ارائه نمونه های داستانی وعملی
و سرانجام…
– امام علی علیه السّلام :
الزَمُ العِلمِ بِکَ ما دَلَّکَ عَلى صَلاحِ دینِکَ وابانَ لَکَ عَن فَسادِهِ.
غرر الحکم : 3337
لازم ترین دانش برای تو، دانشی است که تو را به صلاح دینت رهنمون شود و موجبات فساد آن را برایت روشن گرداند.
– امام علی علیه السّلام :
رَحِمَ اللهُ امرَاً عَلِمَ مِن اینَ وفی اینَ والى اینَ.
الاسفار الاربعه : 8 / 355
خداوند رحمت کند کسی را که بداند از کجا آمده است، در کجاست و به کجا خواهد رفت.
ـ امام علیّ علیه السّلام :
اوجَبُ العِلمِ عَلَیکَ ما انتَ مَسوولٌ عَنِ العَمَلِ بِهِ.
غرر الحکم : 3336
واجب ترین دانش بر تو، آن است که به خاطر عمل به آن بازخواست خواهی شد.
با توجه به نقش موثر این شیوه در همگانی ساختن علوم و تاثیر مثبت فرهنگ دینی در رشد افراد و اجتماع، لازم است در برنامه ریزی های آینده، استفاده از این شیوه برای گسترش آموزش های دینی به عنوان یک اولویت در نظر گرفته شود.
یک امید و یک بشارت !
آن گونه که از متون دینی برداشت می شود:
قیام و انقلاب موعود منتظر، انقلابی جهانی است.
این تحول جهانی با وسایل و اسباب عادی انجام خواهد پذیرفت.
قیام جهانی، نیازمند پذیرش و استقبال جهانی است.
پذیرش جهانی، تنها در صورت وجود اطلاع و آگاهی جهانی نسبت به حقایق این پیام محقق خواهد شد.
آگاهی همه جهانیان، تنها در صورت وجود ابزارهایی جهانی برای فراگیری و کسب آگاهی یکایک انسان ها تحقق خواهد یافت.
در برخی از متون و منابع اسلامی، اشاره هایی به این نکته وجود دارد که پیش از ظهور حضرت ولی عصر (عجل الله فرجه) فراگیری معارف اسلامی برای همگان، حتی زنان در خانه ها ممکن خواهد شد. (بحارالانوار،ج 75 ص 213 به نقل از تاریخ قم)
امید است
گسترش آموزش های الکترونیکی
زمینه ساز
ظهور مصلح جهانی
باشد.
ان شاء الله