انسان طبیعت معماری در دوره پهلوی
با شروع دوران پهلوی، همزمان با تغییرات اساسی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، معماری نیز متحول شد و بناهای این دوره بازنمود ملی گرایی و گذشته گرایی می باشند.
این دوره کوتاه اما پر تغییر دوره نوینی در معماری است و تجزیه و تحلیل معماری آن اندیشه های نهفته و تحولات ایجاد شده فکری را برای ما بیان می کند.
تاریخچه:
پس از زمامداری شاه عباس صفوی، سیر نزولی جامعه ایران و گام های عقب افتادگی به آرامی آغاز گشت. ویژگی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در طی نزدیک به سه قرن و دوره های بی ثباتی و ناآرامی، در نهایت منجر به ظهور دوره ای گردید که اندیشه اش دگرگونی و تحول در تمامی عرصه ها بود.
دوران پهلوی به دو دوره تقسیم می شود:
دوره نخست (1320-1304) دوره حکومت رضا شاه
مهم ترین ویژگی دوران حکومت او خصلت نظامی گری وی بود.
در این زمان نظامیان به صحنه های گوناگون سیاسی و اجتماعی حضور یافتند و اندیشه نظامی گرایانه حتی به عرصه معماری نیز انتقال یافت.
آغاز طرح های اقتصادی بلند مدت چون:
طرح راه آهن، شروع تحول در نظام قضایی و آموزشی، ایجاد تغییر در پوشش سنتی و مقابله با پوشش دینی، آغاز تحول در آداب و رسوم سنتی و مذهبی
دوره دوم (1320 تا 1357)
دوره حکومت محمدرضا شاه
این دوران نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است.
تحت عنوان انقلاب سفید مجموعه ای از اصلاحات اقتصادی-اجتماعی مانند اصلاحات ارضی آغاز گشت.
تغییرات جدی در اندیشه ها و سبک های معماری پدید می آید و با از میان رفتن حکومت رضا شاه، افول و حذف معماری باستان گرا و ظهور سبک های جدید در معماری، و روند تغییرات پر افت و خیزی را در معماری شاهد هستیم.
تغییرات جامعه ایران:
تغییر شکل شهرها و
اولین مهاجرت های روستاییان به شهرها
شکل گیری طبقه متوسط
تصویب قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور
بیرون راندن روحانیت از دستگاه قضایی و فعالیت های آموزشی
حق رای برای زنان
اجباری کردن نام خانوادگی برای همه مردم
تغییر شکل پوشش مردم
وضعیت اقتصادی:
می توان گفت از یک نظر وضعیت اقتصادی ایران در این دوره نسبتا خوب بود، درآمد سالانه نفتی حدود 20 برابر شده بود. ولی با این وجود در جامعه ایرانی در بخش های فقیر، فقر هر روز بیشتر و شکاف طبقاتی عمیق تر می شد.
تنها 10 درصد از درآمد سرشار نفت و کمتر از 15 درصد از کل واردات به امر توسعه اختصاص می یافت و خانواده سلطنتی بخش عظیمی از ثروت را به خود اختصاص می داد. کنترل شدید دولت بر تمامی ارکان اقتصاد، باعث می شد که عموم مردم از مزایای اقتصادی محروم شوند.
پوشش:
رضاشاه پس از سفر به ترکیه تصمیم به ایجاد یک مدرنیزاسیون اجباری گرفت و دستور داد مردان به جای لباس سنتی، کت و شلوارهای غربی بپوشند. همچنین مردان باید به جای دستار و عمامه و کلاه نمدی، «کلاه پهلوی» بگذارند. تنها کسانى که از این قوانین معافیت داشتند روحانیون بودند. مدتی بعد مجلس قانون دیگرى را به تصویب رسانید که کلاه شاپو را جایگزین کلاه پهلوى و کفش چرمى اروپایى را جایگزین انواع کفش هاى ایرانى کرد.
زنان نیز باید از کلاه فرنگی استفاده می کردند، که پس از اعلام کشف حجاب، علما و عامه ی مردم به مخالفت شدید با آن برخاستند. بسیاری از زن ها تا آخر سلطنت رضاخان از خانه خارج نشدند.
تفریحات:
رادیو- تلویزیون- نمایش، تئاتر، موزه ها- سفر
تغییرات دیگر الگوی سرگرمی و تفریح در این دوران نسبت به روزگار پیشین، به گونه ای بود که انتقادات فراوانی را برانگیخت.
حمل و نقل عمومی:
سال ورود اتومبیل به ایران به صورت چشمگیر بعد از کودتای سوم اسفند 1299 ثبت شده.
از سال 1306 اتوبوس رانی تهران با چهار خط رسما شروع به کار کرد.
معماری دوره پهلوی
تاریخ معماری ایران بر این گواه است که پس از اوج معماری در دوره صفویه دوران بالندگی و نوآوری از حرکت ایستاد.
آغاز دوره پهلوی، آغاز تغییرات وسیع است. دیدگاه های نوین سیاسی اجتماعی از جمله دین گریزی، باستان گرایی و تجددطلبی، در معماری به نمایش در می آید. معماری این دوره سرفصل تازه ای در ایجاد فضا است.
تغییر در بافت شهری:
معماری خیابان که متاثر از نوعی برون گرایی درمعماری بود، در تداوم شکل گیری خود باعث از بین بردن توازن سیمای شهر، از هم گسیختگی بافت های شهری و توجه صرف به دسترسی سواره شد. احداث آن ها هویتی تازه و غریب به شهر داد و پیوند اجتماعی مردم را به ویژه در محلات قدیمی از هم گسسته کرد.
برونگرایی:
پدیده برون گرایی، اصلی ترین عامل تغییرات شکلی در معماری دوره پهلوی بود:
باز شدن پنجره ها رو به کوچه و خیابان
کوتاه تر شدن دیوار حیاط ها
برخلاف معماری دوره های پیشین که در آن اصل محرمیت با ساختن دو بخش اندرونی و بیرونی رعایت می شد.
خصوصیت نظامی:
اکثر بناهای دوره پهلوی اول بدون همجواری و همسایگی با دیگر بناها هستند، دارای چهار نما که یک نمای اصلی آن در بهترین وضعیت و جهت قرار گرفته است و خود را به گونه ای آشکار از دیگر بناها جدا می سازند. نمونه های این بناها در شهرهای مختلف با عنوان شهربانی، شهرداری، پست و دارایی فراوان هستند و بیانگر اندیشه ای نظامی است که خود را متفاوت با دیگران و حاکم بر آنها می بیند.
مواد و مصالح:
مصالح استفاده شده در دوره اول: کاشی، آجر، سنگ، فلز، شیشه
بیشترین نقش در این دوران را آجر داشته است.
در دهه دوم پهلوی بیشتر از نماهای سنگی و سیمانی استفاده شده و به دنبال ظاهر مدرن تری بوده.
پلان:
در این دوره پلان ها تغییرات بسیاری کردند:
اهمیت یافتن پله ها و راهرو ها و حتی استفاده تشریفاتی از آن ها
عناصر آب، آب نما و باغچه به بیرون ساختمان منتقل شدند.
راهرو های طویل و یکنواخت با اتاق های یکنواخت در طرفین
نما:
بالاتر قرار گرفتن ساختمان از سطح زمین و قرار گیری در وسط
ورودی های بلند و ستون های مرتفع
تکرار پنجره ها و ستون ها برای ایجاد حس ابهت و شکوه بنا
تزئینات:
استفاده از آجر به علت سهولت و سرعت
استفاده مختصر و ساده از تزئینات در نبش ها، لبه ها، حاشیه ها و پنجره ها با الگوی باستانی یا غربی
استفاده از تندیس های انسانی
سبک های معماری معاصر ایران:
سبک سنتی:
این بنا ها مبتنی بر عملکرد های تازه و یا تغییر شکل یافته احداث شدند که علاوه بر آشکار بودن زمینه های استفاده از معماری سنتی، تاثیرات معماری مدرن در آن ها مشاهده می شود.
مانند: مقبره حافظ، کاخ مرمر، دبیرستان البرز، ساختمان پست
سبک ملی(باستان گرایی):
در این شیوه به نماد های باستانی ایرانی بر مبنای تفکر ملی گرایانه و نوع معماری پیش از اسلام، دوره هخامنشیان و ساسانیان توجه می شود.
مانند: مقبره فردوسی، کاخ شهربانی، موزه ایران باستان، ساختمان فرش
سبک مدرن:
اصول فکری در این بناها تقارن شدید یا تمرکز، خودنمایی بنا، به کار گیری ستون های متعدد و بلند به ویژه در ورودی است، که ظاهری باشکوه و مرتفع و قدرتمند را تبیین می کند.
مانند: ساختمان سینگر، ساختمان دادگستری، ساختمان راه آهن تهران
معماری ارگانیک:
ویژگی ها:
نمایش مصالح به صورت طبیعی، تلفیق محیط مصنوع با محیط طبیعی، هم جواری مصالح طبیعی و مصنوعی، استفاده از اشکال و فرم های طبیعی، حداقل دخالت در محیط طبیعی
از معماری ارگانیک در دوره پهلوی اول هیچ ساختمان شاخصی مشاهده نشده است، فقط می توان از باغ ملی در میدان مشق نام برد که اولین پارک عمومی تهران بود ولی در سال 1312 تخریب شد.
نمونه های معماری ارگانیک در دوره دوم پهلوی:
منزل ییلاقی در اوشان اثر هوشنگ سیحون
اﻳﻦ وﻳﻼی ﺳـﻨﮕﻲ، ﺑـﺮ ﻓـﺮاز ﺷـﻴﺐ ﺻـﺨﺮه ﻫـﺎی ﻣﺮﺗﻔـﻊ اﻳﺠـﺎد ﺷـﺪه اﺳﺖ و در طراحی آن به هماهنگی با کوه توجه شده است.
کاخ مروارید اثر بنیاد فرانک لوید رایت
این کاخ در میان یک باغ وسیع مجاور یک دریاچه قرار دارد و ایده های فرانک لوید رایت همچون استفاده از مصالح طبیعی و تلفیق شدن محیط مصنوع با محیط طبیعی به خوبی دیده می شود.
از بناهای شاخص این دوره:
آرامگاه حافظ مجموعه کاخ های سعد آباد
میدان آزادی
آرامگاه ابوعلی سینا تئاتر شهر
بانک ملی آرامگاه خیام
موزه هنرهای معاصر میدان حسن آباد
پل ورسک هتل قدیم رامسر
ساختمان راه آهن تهران آرامگاه فردوسی
آرامگاه نادرشاه افشار دبیرستان البرز
منابع:
انقلاب اسلامی، چرایی و چگونگی رخداد آن، نشر معارف چاپ سی ام، (1382).
آبراهامیان، یرواند، (1377)، ایران بین دو انقلاب(چ1). (احمد گل محمدی، محمدابراهیم فتاحی، کاظم فیروزمند، محسن مدیرشانه چی، حسن شمس آوری، مترجمان). تهران: نشر نی.
کسروی، احمد (1323)، دولت به ما پاسخ دهد. تهران: پیمان.
ناصربخت، محمدحسین، (1394)، سرگرمی های مردم تهران در دوره قاجار، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول.
رجبی، پرویز، معماری ایران در عصر پهلوی، مرکز تحقیقات ایران شناسی دانشگاه ملی ایران ، چاپ نقش جهان ، تهران.
کیانی ، مصطفی، (1383)، معماری دوره پهلوی اول: دگرگونی اندیشه ها، پیدایش و شکل پیری معماری دوره بیست ساله معاصر ایران 1320-1299، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، تهران.
بانی مسعود ، امیر، (1388)، معماری معاصر ایران (در تکاپوی بین سنت و مدرنیته )، نشر هنری معماری قرن، تهران.
ﻛﻴﺎﻓﺮ،ع. (1393) ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮی ﻋﻠﻲ ﻛﻴﺎﻓﺮ ﺑﺎ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﺳﻴﺤﻮن، ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻌﻤﺎر.
ﻗﺒﺎدﻳﺎن، و. ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮی در ﻣﻌﻤﺎری ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان، ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﻤﺎر، (1392).
ﺑﺴﻜﻲ،س. (1397) ﻣﻘﺎﻟﻪ دﻳﺪاری دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻛﺎﻣﺮان دﻳﺒﺎ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻌﻤﺎر.