به نام خداوند آب و خاک
آب، بعنوان یکی از عناصر چهارگانه آفرینش جایگاه ویژه ای در فرهنگ کهن ایران دارد. فرهنگ ایرانی، بعنوان فرایندی از اندیشه اجتماعی و باورهای مذهبی، مقام والایی برای آب قایل است. چراکه هم مایه حیاط است و هم لازمه رشد کاشته ها؛ همچنین، مایه تطهیر جسم و صفای باطن است. آب از زمان های دیرین، در باورهای آیینی ایران، مقدس محسوب می شده است؛ بطوریکه در آیین مهرپرستی، مذهب زرتشت، و دین مبین اسلام به ارزش آن اشاره شده و از تباه کردن آن نهی شده است.
مقدمه
آب در معماری در کل به 2 دسته تقسیم میشود : 1.ٱب در معماری نوین 2.ٱب در معماری کهن
که ما در اینجا به توضیح آب در معماری کهن میپرذازیم.
.ٱب در معماری نوین .ٱب در معماری کهن
ٱب در معماری کهن باغهای ایرانی
احترام ایرانیان به آب توسط اردوسیو آناهیتا فرشته آب و احترام به درختان و پرستیدن آنها در ایران قدیم وجود داشت (چنین چون بود مردم گز پرست – شاهنامه)بعدها در اروپا بصورت احترام به چاه (بویژه در انگلستان ) و گذاردن درختان کریسمس در کلیساها شد
احترام به آب
آب به همراه خاک، آتش و هوا، همواره به عنوان عناصر چهارگانه تشکیل دهنده جهان هستی به شمار رفته است. پیش از ظهور اسلام، در ایران، معماری در کنار آب و در دامن طبیعت بدون آنکه آن را مخدوش سازد، حضور خودرا اعلام می کند و نقش آب بیشتر تجردی است. نیایش گاه ها و معابد و آتشکده ها در کنار آب و درنهایت احترام به وجود آب شکل گرفت. گویی آب گذرگاه انسان برای ورود به دنیای دیگر بود. آب نقش معنوی خود را در معماری ایران نشان داده است، به گونه ای که گردش آب نمایش تجردی آب درطبیعت است . تمام جوهر و خواص آب به صورت مجرد و نمایشی در نیایش آب منظور بوده است.
نقش آب در ایران باستان
در همه دوران تاریخی معماران ما آب را در مجموعه های خود وارد می کردند و گنجینه ای از خصوصیات فیزیکی ، مذهبی و اسطوره ای را به خدمت می گرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد .
جلوه های آب در معماری و باغسازی ایرانی
به دلیل تقدس خاص آب در مشرق زمین و بخصوص نزد ایرانیان و مسلمانان، همواره عنصر اصلی در جاینمایی و شکل دهی به فضاها بوده است حضور آب در باغ ایرانی شکل دهنده شخصیت محیط اطراف است
آب داخل فضای معماری
نیاز به نوعی پیوند معماری و طبیعت دیده میشود که این موضوع در هنر معماری و باغسازی ایرانی بوسیله عنصر آب که به نوعی مقدس ، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی بوده است حاصل شده است. این استفاده به نوعی بوده است که پیوند معماری و منظر پیرامون از طریق این عامل مشترک حاصل شده است و فضای حوضخانه که بدین منظور شکل گرفته است به نوعی فضایی واسطه و نیمه باز مابین فضای باز و بسته یا داخل و خارج است .
حوضخانه ها
حوضخانه نوعی فضای معماری است که به عنوان اقامتگاه تابستانی در باغ یا خانه احداث میشده و در فصل گرما مورد استفاده قرار میگرفته است. نقش اصلی آن فضای واسط بوده است بین درون و بیرون و تامین شراط خرده اقلیم و آسایش در درون .با توجه به نوع رابطه با باغ یا حیاط و نوع اقلیم به میزان متفاوتی باز بوده و با منظر محیطش رابطه برقرار میکرده است. این فضا نیاز به نوعی پیوند معماری و طبیعت را بوسیله عنصر آب که مقدس ، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی بوده است را برقرار میکرده است.
و حال به توضیح آب در باغهای ایرانی میپرذازیم.
سلسله مراتب حضور آب در باغ
ورود آب به باغ
حضور آب در باغ
خروج آب از باغ
منابع آب جاری در باغ
چشمه ( مجرای ظهور آب و جوشش از دل زمین )
رود ( جریان آب بر اساس شیب زمین )
قنات ( تاسیسات آبی جهت آبهای زیر زمینی با حفر کانال )
چاه ( استخراج آبهای زیر زمینی با حفر گودال عمیق )
راکد ( انعکاس دهنده تصاویر)
روان ( حرکت آب جاری جهت ایجاد تضاد در برابر ایستایی معماری)
فوران ( تجلی سعود و پویایی)
شیوه های نمایش آب در داخل باغ
آب به صورت راکد
حرکت روان آب
فواره
تعدادی از باغهای ایرانی که از وجود آب بهرهمند هستن
باغ شاهزاده ماهان کرمان یکی از نمونه باغ تخت های ایرانی است که از شرایط مساعد طبیعی ممتازترین بهره برداری را نموده است.
آب منبع حیات بخش این باغ از بخش فوقانی باغ داخل می گردد. محورهای اصلی و فرعی و تخت های مسطح در نظر ویژه ای آبیاری شده و سبز انبوه و کم نظیری را در چارچوب طرح باغ به وجود آورده است.
منبع حیاتی باغ شازده ماهان جریان اصلی آبهایی است که از کوه های اطراف سرچشمه میگیرد. جریان فوق از مرتفع ترین سطح وارد باغ میشود و نظام طراحی شده ی باغ را به وجود می آورد.
باغ دولت آباد در یزد در اواخر دوره افشاریه و درسال ۱۱۶۰ ه.ق توسط محمد تقی خان معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث گردید. مرحوم محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتررا احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت آباد رساند و سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خو د را بنا کرد.
این باغ با مساحتی درحدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع شامل ساختمان ها، حوض ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغهای با درختان انار و انگور و… باگل های فراوانی زینت بخش محیطبوده اند.
سازنده باغ دولت آباد در وقفنامه اش نوشته است خدا لعنت کند آن کسی را که قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به اندازه سیراب کردن گنجشکی از آن استفاده کند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است. متاسفانه بعدها قنات را از بالا بستند و نگذاشتند به شهر بیاید و برای تامین آب باغ، از چاه آب می کشیدند و حوضهایش را پر می کردند؛ که دیگر این باغ هرگز آن صفا و زیبایی گذشته را باز نیافت.
وسعتی حدود ۱۲۷۰۰۰ متر مربع از زیباترین باغ های تاریخی شیراز است. این باغ در دوره صفویه از باغ های مهم و گردشگاه پادشاهان بود. باغ عفیف آباد یکی از قدیمی ترین باغهای شیراز است. در دوران صفویان این باغ توسط شاهان صفوی مورد استفاده قرار می گرفته. بنای اصلی کنونی توسط میرزا علی محمد خان قوام دوم در سال ۱۸۶۳ ساخته شد. قوام دوم قناتی در نزدیکی باغ را برای آبیاری آن خریداری کرد. پس از درگذشت قوام این باغ به خواهرش عفیفه می رسد و پس از آن عفیف آباد نام می گیرد.
این باغ با پیشینه ای طولانی هم چنان سادگی دیرینه ی خود را حفظ کرده و شیوه ی باغ آرایی نوین در آن به کارگرفته نشده است.
این باغ در مسیر آب (قنات لیمک), ساخته شده است
ساختمان باغ عفیف آباد دوطبقه است, طبقه همکف دارای اتاق های تو در تو و سقفی تاق مانند است. کاشی کاری های زیبا و ستون های سنگی آن چشم انداز جذابی دارند و آب نمای وسیعی در وسط آن قرار دارد .
شهر اصفهان به برکت وجود زاینده رود دارای باغهای متعدد و دشتهای سرسبز بوده است
در نامگذاری این بنا به عنوان چهل ستون به دو دلیل می توان اشاره نمود: نخست آنکه عدد 40 در عرفان اسلامی نماد تعدد و کثرت است و دوم آنکه انعکاس تصویر 20 ستون ایوان ضلع شرقی کاخ در استخر مقابل، در مجموع تعداد ستون ها را به چهل می رساند
در جلوی نمای عمارت اصلی باغ ارم که مشرف بر باغ است استخر آب نمای بزرگی است که تصویر عمارت در آن نمایان می شود . مساحت این استخر سیصدو سی و پنج متر مربع است و محیط آنرا هجده قطعه سنگ بزرگ و یکپارچه تشکیل می دهد و احتمالا مربوط به دوره جانی خان ایلخانی است . استخر باغ ارم سابقا گودتر بوده ولی در تعمیرات اخیر پر شده و اکنون عمق آن نیم متر است . کف و اطراف این استخر هنگام تعمیرات چند سال پیش با کاشی سفید پوشیده شده است .
آب روان و زلالی که از نهر اعظم است پس از گردشی در حوضچه حوضخانه وارد جویهای اطراف استخر می شود و سپس در جوی عریض خیابان اصلی و جویبارهای دیگر در خیاباه های باغ و اطراف باغچه ها روان می گردد .
پایان