باسمه تعالی عنوان اقدام پژوهی: چگونه آموزش علوم با روش مبتنی بر تدریس اعضای گروه (TMTD) امکان پذیر است؟
موضوع
فعال سازی دانش آموزان در درس علوم
عنوان
چگونه آموزش علوم با روش مبتنی بر تدریس اعضای گروه (TMTD) امکان پذیر است؟
مقدمه:
من تصور می کردم تدریس شغلی است که چندان تنوعی ندارد و تنها یک نوع تدریس را در نظر داشتم که در آموزش به گروه خاصی از دانش آموزان که فکر می کردم همیشه هنگام تدریس با آنها روبه رو خواهم بود، به خوبی از عهده آن برمی آمدم اکنون می بینم که تدریس 20 شغل است که در ارتباط با 20 شخصیت متفاوت انجام می پذیرد
(یک معلم متبدی در گفتگو با بروس جویس، دسامبر 1995)
تجارب یادگیری از ترکیب محیط، فرآیند و جو اجتماعی شکل می گیرند. ماهمچون یادگیرندگان با همکاری دانش آموزان و برای آنان به خلق فرصتهایی برای کشف و ساخت حوزه های مهم دانش، و ایجاد ابزارهای قدرتمند یادگیری و زیستن در شرایط اجتماعی مطابق با شان انسان می پردازیم.با گزینش الگوهای مناسب، محتوا بهجای صورت جزئی به مفهوم کلی، فرآیند به جای پذیرش انفعالی به کاووش سازنده، و جو اجتماعی به جای محدود کننده بودن به شکل گسترش یابنده مبدل می شود
. – social climate
– restrictive
انتخاب ما به دامنه روشهای گوناگون تدریس و نیز کوشش برای توسعه آن از طریق ایجاد الگوهای جدید و مطالعه الگوهایی که دیگران ابداع کرده اند وابسته است اگر الگوها به شکل مطلوبی اجرا شوند، آمار یادگیری بعضاً به چندین برابر افزایش یافته و کنترل مفهومی و کشف مفاهیم که از طریق رویکردهای متداولی تدریس به شیوه «ازبرخوانی» یا (گچ و حرف) ممکن نیست – میسر می شود.
هر الگو نوعی پژوهش درباره تدریس و یادگیریی است: نقاط قوت آنها در این نکته است که هر الگوی تدریس به جای اینکه پیروی کورکورانه از فرمول ها را به ما تحمیل کند، ما را در جهت برسی چگونگی یادگیری شاگردان خود راهنمایی کرده و به پژوهشگران در کلاس درس تبدیل می کند و شرای یادگیری را برای گزینش تجربیاتی جدید برای دانش آموزان مان نوسازی و مهیا می کند.
اندیشیدن درباره نقشهایی که هر کدام به نواعی در جریان تدریس یافت می شوند، انسان را دچار سردرگمی می کند. این نقشها شامل کمک به دانش آموزان برای ارتقای در فهم، دانش، خویشتن شناسی – پرورش اخلاقی و توانایی برقراری ارتبا ط با دیگران هستند
ما به طور همزمان مدیر یادگیری، طراح برنامه درسی، تسهیل کننده، مشاوره، ارزشیابی و بالاخره هر چند با اکراه – متعلق به یک حوزه خاص تسهیل کنده، مشاوره ، ارزشیاب و بالاخره – هر چند با اکراه – متعلق به یک حوزه خاص از دانش سازمان یافته بشر هستیم.
ما در فرایند گزینش و خلق تجارب یادگیری برای کلیه دانش آموزانمان، از حداکثر ظرفیت خود استفاده کرده و تلاش می کنیم بر مبنای نیازهای فردی و گروهی میان نقشهای مختلف هماهنگی ایجاد کنیم
خلق این تجربیات یادگیری مستلزم برخورداری از اندوخته و پشتوانه قابل توجهی از راهبردهای تدریسی است. بنابراین درمقام معلم مکلف به ایفای یک نقش دیگر نیز هستیم.
نخستین تکلیف معلمان و کارکنان مدرسه، مجوز ساختن خود به انواع الگوهای تدریس است که بتواند در ارتباط با اهداف مختلف آنها را به کار گیرند. الگوهایی که می توانند به خدمت گرفته شوند و با وضعیت یادگیرندگان مختلف منطبق گردند. الگوهایی که با ترکیب هنرمندانه می توانند کلاسها و جوامع کوچک یادگیری را با تنوع و محتوای گوناگون خلق نمایند.
منبع
الگوهای یادگیری ابزارهایی برای تدریس
بروس جویس- امیلی کالهون – دیوید ها پکینز
ترجمه دکتر محمود مهرمحمدی
دکتر لطفعلی، ابدی
توصیف وضعیت موجود
ما در مدرسه تهرانی زاده، درشهرستان قوچان مشغول خدمت هستیم این مدرسه دارای هشت کلاس درس است که سه کلاس سه راهنمایی در درس علوم بعهده ماست در این مدت خدمتمان کلاس درس علوم، نیز چندان پرنشاط و فعال نبود و درس خسته کننده و مشکل به نظر دانش آموزان می آمد هر دفعه که می پرسیدیم یا امتحان می گرفتیم حالت نگرانی و اضطراب آنان مواجه می شدیم.
این وضع همچنان ادامه داشت تا اینکه تصمیم گرفتیم تا آن جایی که می توانیم در این وضعیت نامطلوب کلاس علوم تغییر و تحولی ایجاد کنیم.
تا اینکه فکر کردیم بهتر است نخست از خود دانش آموزان کلاس سوم 2 که دارای 25 دانش آموز بودندو حدود 15 نفر متوسط و 6 نفری قوی و 4 نفر ضعیف از نظر درسی بودند. بپرسیم که چرا این کلاس درس اینقدر خسته کننده و نارکار آمده است
رو به آنان ایستادم چنددقیقه ای سکوت کرده و نظاره گر حرکات و رفتارشان شدم چند دقیقه که به این صورت گذشت کلاس آرام شد هم سکوت کردند از دانش آموزان خواستیم تمام وسایل روی میز خود را جمع و در بحثی که می خواستم مطرح کنم شرکت کنند همه این کار را کردند و آماده بحث شدند گفتم: بچه ها! هم چنان که شما هم شاهد هستید کلاس درس علوم ما چندان فعال و موثر نیست من فکر کردم بهتر است نخست این موضخواهش می کنم درباره پرسش که اکنون مطرح می کنم فکر کنید و نظرتان را روشن و دقیق بیان کنید نظرهای شما ما را در بهبود وضعیت فعل کلاس علوم یاری می کند.
اوع را با خود شما در میان بگذارم،
از چهره اکثر دانش آموزان پیدا بود که بسیاری علاقه مند به شکرت در این بحث هستند گفتم «بچه ها! پرسش من ازشما است "چرا به درس علوم علاقه و توجه کافی نشان نمی دهید خواهش می کنم اول فکر کنید بعد پاسخ دهید می توانید پیش از پرداختن به پاسخ مطالب تان را یادداشت کنید و پس از تنظیم و اندیشیدن در این باره نظرتان را بیان دارند»
شور و حای کلاس را فرا گرفت. بخری فوراً دست بلندکرده، خواستند نظرشان را صریع اعلام کند برخی دیگر با دوستانشان به گفت و گو پرداختند و بعضی هم حرکات و رفتار خنده آور از خود نشان دادند من روبه روی آنان ایستاده ریال ضمن نظارت بر رفتارهای شان منتظر پاسخ های شان شدم.
پس از چند دقیقه فرصت دادند، از دانش آموزان خواستم نظرشان را اعلام کند اکثر بچه ها تلاش می کردند فعالاند در این گفتگو شکرت کنند حتی برخی از آنان می خواستند پیوسته و مداوم حرف بزنند و نظر بدهند
دل کلاس شور و ولوله های راه افتاده بود. سخنان درست و نادرست بسیاری گفته شد خلاصه آنچه گفته شد به این شرح بود:
از دوره ابتدایی تاکنون بسیاری از معلمان ما درس علوم را به صورت خشک و بی روح درس داده اند.
بسیاری از معلمان آز آزمایشات علوم را جدی نگرفته و فقط توضیح بصورت تئوری دادند.
نمرات عملی علوم را شانسی به هر کس که خوششان می آمد می دادند.
کارهای گروهی فقط اول سال در دفتر ثبت می شد ولی کار گروهی انجام نمی شد.
آزمایشات به صورت گروهی نبودند بلکه از هر چند آزمایش اگر یکی را دبیر مربوطه انجام می داد خودش سریع توضیح داده و ما هیچ چیزی عایدمان نمی شد.
اکثر مطالب گفته شده را یادداشت کردم برخی ها نیز پاسخ هایشان را نوشته و تحویل می دادند با دانش آموزان قرار گذاشیم پس از این نیز گاهی درباره نحوه بهبود کلاس های درس علوم صحبت کنیم و راه هایی که به نظر هر کسی می رسد بیان کند تا سرانجام بتوانیم به نتیجه ای برسیم من هم قول دادم علاوه بر آنان از منابع دیگر نیز اطلاعاتی گردآوری کنم.
گرچه در نظرهای دانش آموزان واقعیت های بسیار تلقی دیده می شود. احساس می کردم برای پیدا کردن راه حل های مناسب لازم است از منابع آگاه و موثق تر اطلاعات لازم را جمع آوری کنم.
گردآوری اطلاعات (شواهد1)
برای اینکه درباره پرسش که مطرح کرده بودیم اطلاعات دقیق تری بدست آورم تصمیم گرفتیم افزون بر دانش آموزان، موضوع را به همککارانی که صاحب نظر در این زمینه هستند در میان بگذاریم. در یک زنگ تفریح موضوع را با چند تن از همکاران در میان گذاشتیم برخوردهای متفاوت و ضد نقیضی داشتند برخی چندان علاقه ی به بحث و طرح این موضوع ندادند برخی دیگر آماده و برخی هم بی تفاوت بودند به هر حال تلاش کردیم زمینه این کار را فراهم کنیم از همکارانی که احساس می کردیم علاقه مندتر و آماده تر هستند تقاضا کردیم روزی پس از پایان وقت کلاس در مدرسه بمانند و راجع به این موضوع صحبت کنیم قبول کردند زمان مورد نظر را تعیین کردیم و آن جلسه موضوع علت بی علاقه گی و حالت بی روحی فعال نبودن دانش آموزان در درس علوم مطرح کردیم. بحث به درازا کشیده شد هر کدام از همکاران نظر خود را اعلام کردند سعی کردیم نکات مهم این دوستان منتقد را یادداشت کنیم مطالب بسیاری مطرح شد و یادداشت های قابل توجهی تهیه کردیم.
برخی از مطالب شبیه نظرهای دانش آموزان بود برخی دیگر پخته تر و اساستر روی هم رفته اندیشه هادر یک جهت و مفید بود به پیشنهاد من قرار شد که یک جلسه مشترک نیز با مدیر مدرسه خانم داشته باشیم.
مدیر مدسه پیشنهاد را پذیرفت با تعیین وقت قبلی و هماهنگی با دیگر همکاران، یک جلسه نیز با مدیر مدرسه برگزار شد آن جا نیز موضوع مطرح شد مدیر مدرسه بسیار خوشحال شد از فکر و کار گروه و استقبال کرد ضمن تشویق ما به ادامه کار و مطالعه بیشتر پیشنهاد کرد اگر صلاح می دانیم موضوع با چند نفر ازوالدین که ایشان می شناختند و استاد دانشگاه بودند در میان بگذاریم همین کار را انجام دادیم نتیجه صحبت ها و
نظرات والدین را A اطلاعات و اسناد قابل توجهی در این زمینه داشتند به خواهش ما اکثر اطلاعات و اسناد مربوطه به درس علوم و راه های فعال سازی و روش های نوین آن را در اخیتار هم یادداشت کردم اطلاعات خوبی در این زمینه داشتند یکی از والدین به نام خانم ما گذاشتند.
این اسناد را میان همکاران تقسیم کردیم و قرار شد پس از مطالعه هر یک از ما گزارش از این اسناد تهیه و در جلسه ای مطرح کنیم یک نفر هم تعیین شد تا تمام مطالب بیان شده را جمع بندی کرده و به گروه عرضه کند این کار انجام گرفت.
تجزیه و تحلیل اطلاعات
پس از مطالعه اسناد و مدارک و بحث هایی که انجام گرفت اطلاعات خاص از این فراین مورد بررسی قرار گرفت. اشکالات و نواقص کلاس های درسی علوم خشک و بی روح بودند آن تا اندازه ای مشخص و اصولی که باید در تدریس علوم مورد نظر باشد تعیین گردید راههای متعدد و مناسب روش درس تدریس کم وبیش فهرست شد…
خلاصه یافته های حاصل از این تجزیه و تحلیل به شرح زیر مدرسه و اسناد و اطلاعات تفصیلی در پوشه ای بایگانی شد.
خلاصه یافته های اولیه
برخی از علل فعال نبودن دانش آموزان در کلاس های درس علوم به این شرح بود:
آموزش تدوین برخی از دبیران و معلمان به آزمایشات مربوطه
تنوع نداشتن تدریس علوم واستفاده نکردن از وسایل آموزش مناسب
بی توجهی به گروه بندی های دانش آموزان
تخصص نبودن تدریس در دوره ابتدایی
ناآشنایی برخی از مدرسان مراکز آموز عالی به درسهای تخصص
6.بی توجهی معلمان به طرح درس در کلاس علوم و فقدان ارزشیابی درست
7.نداشتن معیار مشخصی برای ارزشیابی در کارهای عملی دانش آموزان
8.ناآشنایی و بی توجهی برخی از معلمان علوم به راه های شکوفا شدن و خلاقیت آنان
9.بی توجهی به علایق و انگیزه های فکری دانش آموزان
10.ناآشنایی بسیاری از معلمان علوم در تدریس آزمایشات علوم
11.نداشتن وقت کافی برای تدریس همه درسهای علوم با انجام آزمایشات آن
اصول و مبانی تدریس علوم
درتدریس علوم مثل هر درس دیگر باید، اصول و مبانی ویژه ای در نظر داشت از آن جمله این که:
دانش آموزان را گروه بندی کرده و گروه ها فرد باشند بهتر است 5 نفر باشند.
معلم است که هدایت کننده و تسهیل کنند فرایند یادگیری است و در این یاددهی به هیچ وجه علم انتقال دهنده دانش نمی باشد.
در این روش من تبدیل به ما می شود و شاگردان به جای اینکه فرد یا من را محور قرار بدهند، تیم که متشکل از چند فرد است محور قرار داده و مشکلات خود را در تیم حل می کد و مشکل فرد مشکل جمع است.
دانش آموزان با یکدیگر رقیب نیستند بلکه رفیق یکدیگر می باشند. به نحوی که در همه حال به یکدیگر کمک می کنند.
5.افراد در فضای همیاری هرگز به فکر حذف یکدیگر نیستد بلکه حتی در مراحل بالاتر یکدیگر را رشد دهنده می دانند.
6.شعار فراگیران در محیط های گروهی این است که با هم یاد می گیریم و از هم یاد می گیریم.
7.ایجاد نوعی طراوت و شادابی روحی در شاگردان به نحوی که در کلاس لذت برده و تمایل به حضور بیشتر دارند.
8.معلم رفتار دانش آموزان را زیر نظر داشته و باز خود رفتار آنها را منعکس می کند.
9.معلم مهارتهای اجتماعی لازم برای کار گروهی را افزایش می دهد.
انواع روشهای تدریس گروهی روشهای فعال یاددهی و یادگیری
روشهای گوناگونی دارد و به چند روش می توان بصورت گروهی تدریس کرد
روش تدریس اعضای تیم (TMTD)
روش کارآیی تیم
روش تدریس طرز تلقی (روش سازی)
روش های قضاوت عملکرد
5.روش تفکر استقرائی
6.روش تهیه فهرست
7.روش قیاسی
8.روش بدیع پردازی
9.روش پیش سازمان دهنده
10.روش ایفای نقش
11.روش بارش مغزی
معیارهای ارزش یابی
در نوشتن امتحان علوم در نظر گرفتن معیارهایی زیر مد نظر است
سوالات باید طوری طرح شود که از همه قسمتهای درس به صورت مساوی داشته باشد.
هرتیم برای هر تدریس نمره جداگانه ای داشته باشد.
جمع نمرات تدریس های مشخص شود.
میانگین نمرات ثبت شود.
رتبه بین گروه ها مشخص شود.
نمرات عملی هم به نمرات کتبی اضافه شود.
7. ثبت نمرات کلاسی و مستمر در نظر گرفته شود
راههای پیشنهاد برای تدریس علوم
با مطالعه اطلاعات جمع آوری شده و تجزیه و تحلیل آن ها با انواع راه تدریس علوم مواجه شدیم که در کلاس علوم راههای بسیاری برای آموزش آن وجود دارد و تنوع در آن بیش از دیگر درس هاست معلمان از راه های گوناگون به توفیق هایی دست یافته اند گر چه اصول و مبانی مورد نظر این افراد به هام نزدیک بوده است.
مصداق های این اصول به صورت های گوناگون نمود کرده و به صورت انواع روش های فعال مورد استفاده قرار گرفته است.
تصمیم گفتیم از میان راه هایی که فهرست شده بود به تدریج چند راه را اجرا کنیم و پس از ارزیابی نتایج، اگر موفقیتی کسب شد این روش ها را ادامه دهیم.
پس از بحث و تبادل نظر قرار شد هر یک از معلمان علوم یکی از راه های تدریس روش های فعال را به اجرا درآرند من هم روش تدریس اعضای تیم (TMTD) را بعهده گرفتم یکی از دبیران تدریس روش کارائی تیم را و دیگری تدریس به روش طرز تلقی (روش سازی) و … را بعهده گرفت قرار شد درباره هر یک از این راه ها، نخست با توجه به اصول و مبانی گفته شده به دانش آموزان آموزش دهیم.
چگونگی اجرای راه جدید
من روش تدریس اعضای تیم (TMTD) را برعهده گرفتم در آغاز آموزش ضمن اشاره به انواع تدریس و شرایط آن، دانش آموزان را با اصول گروه بندی و تدریس اعضا و رتبه بندی و میانگین آنها، منابعی نیز برای مطالعه پیشنهاد کردم. برای تمرین اولیه در سر کلاس هر یک از دانش آموزان با دوستان خود بصورت گروهی تدریس کردند نهایی انجام شد و ارزشیابی از کار آنها انجام گرفت و ایرادها و اشکالات درس با همکاری خود شاگردان و من برطرف شد و چندتن از دانش آموزان علاقه مند شدند هر گروه درباره موضوعی تدریس کرده و با همکاری معلم خود اشکالات را برطرف کنند.
در این روش تدریس را چند نفر از معلمان تایید و قرار شد بیشتر فصل های درس علوم به این روش تدریس شود.
مدیر مدرسه و دیگر همکاران نیز در صحبت های شان از این وضع اظهار و رضایت می کردند دانش آموزان شوق تدریس و درس خواندن پیدا کرده بودند.
به نظر می رسید دیگر کلاس درس علوم خسته کننده و مشکل نبود نشاط و تلاش بی سابقه ای در درس علوم بازگشته بود. احساس می شد دیگر این درس سخت نبود و به راحتی قابل فهم بود اکنون انان با ذوق و سلیقه درس می خواندند و آزمایشات را در خانه و سر کلاس به راحتی انجام می دادند.
گردآوری اطلاعات (شواهد2):
گر چه از رفتارها و اظهارنظرهای دانش آموزان و همکاران پیدا بود که تغییر و تحویلی در درس علوم به وجود آمده است برای اینکه دقیقاً مشخص شود که روش های به کار گرفته موثر بوده است یا نه تصمیم گرفتم درباره آن چه انجام داده ایم اطلاعات عینی و موثق جمع آوری کنیم.
در یک جلسه مشترک با دبیران و مدیر مدرسه راه هایی را برای مطلع شدن از نتایج کار پیش بینی کردیم از آن جمله بود.
ارزشیابی از علوم و تدریس گروهی دانش آموزان بر اساس معیارهای و پیش بینی شده از جمله معیارهایی که در صفحات پیش به آنها اشاره شده این کار سبب شد ارزیابی علوم در قیاس با قبل از آموزش راه های فعال عینی تر می شود.
مقایسه نمرات دانش آموزان در درس علوم پیش از آموزش و پس از آن
نظرخواهی کتبی از دانش آموزان والدین درباره تاثیر روش های جدید آموزش علوم و نتایج آن
4. نظرخواهی از والدین متصص و اهل فن درباره نمونه هایی از روش های فعال یاددهی به کار گرتفه شده
شواهد جمع آوری شده در این مرحله نشان داد که راه های پیشنهادی مناسب بودند ودانش آموزان از همه روشها اظهار رضایت می کردند و نمراتشان نشان دهنده این واقعیت بود!
برای دوری از طولانی بودن مطالب نمرات را ثبت نکردم.
تجدید نظر در روش های انجام گرفته و اعتبار بخش آن
پس از این که اطلاعات لازم درباره چگونگی اجرا نتایج آن جمع آوری شد، با توجه به نظرها انتقادهای اظهار شده در یک جلسه مشترک دبیران شرکت کنند.
در این طرح، تلاش کریم کاستی های نظری و عملی خود را تا آن جایی که می توانستیم برطرف سازیم شواهد نشان می داد که همه روشهای موثر واقع شده است و هر چه تمرین دانش آموزان بیشتر شود مهارت آنان در درس علوم افزایش می یابد. از چند استاد علوم و آزمایشات علوم خواهش کردیم درباره روش کار ما ونتیجه آن اظهار نظر کنند. اکثر انها کارهای انجام شده را مناسب و موفقیت آمیز ارزیابی کردند
خوشبختانه این کار ما مصارف بود با تدریس روش های فعال یاددهی و یادگیری و یکی از این روشهای اجرا شده را به استاد ارجمند نشان دادیم و مورد تایید ایشان واقع گردید می توان گرفت با فرایندی که در این کار پیش گرفته شد روش های به کار گرفته شده و فرایند آن دارای اعتبار پذیرفتنی بود.
نتایج
از آن چه گذشت می توان به نتایج زیر اشاره داشت:
با اجرای این روش ها:
دانش آموزان به درس علوم علاقه مند شدند و نشاط و شوق آموختن به کلاس ها بازگشت
اکثر شاگردان در درس علوم فعال شدند
اکثر دانش آموزان به خود باوری رسیدند و هراس از درس علوم رخست بر بست
کلاس ها برای معلمان دیگر خسته کنند و ملال انگیز نبود
والدین از چگونگی پیشرفت فرزندانشان در درس علوم رضایت بیش از پیش پیدا کردند.
مشارکت در میان دانش آموزان و معلمان و دیگر دست اندرکاران مدرسه افزایش یافت
عادت به مطالعه و بررسی و جست و جی بیش از بیش در میان دانش آموزان گسترش یافت.
این شکل کار زمینه های رشد عاطفی و اجتماعی دانش آموزان را فراهم ساخت
افزوده بر دانش آموزان معلمان نیز خود با مطالب و دیدگاه ها و تجربه های جدید آشنا شدند.
به دانش آموزان کمک می کند قبل از تدریس معلم آمادگی کافی داشته باشند.
نتیجه گیری
6.اگر درس علوم را نیز مانند درس های دیگر جدی تر بگیریم و آزمایشات را به موقع انجام دهیم تحولی در کلاس ها بوجود می آید
7.معلمان علوم حتماً طرح درس و روزانه داشته باشند و هوش های هشت گانه دانش آموزان توجه شود.
8.بیش و بصیرت دانش آموزان بیشتر شده و ادیه ها و طرح های جدیدی شده و مورد ارزیابی قرار می گیرد.
9.ارزیابی از این درس می تواند بر مبنای اصول علمی و معیارهای پذیرفتن صورت گیرد و این معیارها همواره باید به صورت عینی تر و کارشناسانه تعیین شود.
منابع:
جویس بروس – کالهون امیلی – هاپکینز دیوید، ترجمه دکتر محمود مهر محمدی – دکتر لطفعلی عابدی – کتاب الگوهای یادگیری ابزارهایی برای تدریس
خانم A بررسی علل تدریس علوم به روش فعال یاددهی و یادگیری قوچان (مدیر مدرسه راهنمایی تهرانی زاده
خانم B بررسی کند و کار و یا راه کارهای مقابله با برخی از عوامل تضعیف و تعطیل کننده و روش های مطلوب تدریس علوم در دوره راهنمایی (دبیر مدرسه راهنمایی تهرانی زاده)
عادل، حداد، کتاب ر، آورد
پناهی، علی – کتاب رمز خلاقیت، نشر آسیم
غفوریان سید سعید رضا، کتاب درآمدی بر الگوهای نوین تدریس – معاون آموزش و پرورش
7.قاسمی پویا، دکتر اقبال – راهنمای معلمان پژوهنده (پژوهش در عمل) – انتشارات تهران چاپ پنجم – چاپ گاج
8.کرمی، رحیم 1348- علوم تجربی کامل سازی سوم راهنمایی آموزش سوال های امتحانی بدون پاسخ گرو ویراستاران مجید مرسلی، احدا داننده، جواد آجر لو
9.هاشمی، لیلا، کتاب من و نوجوانم، نویسنده هر ناندرزهنکس – ترجمه خانم دکتر لیلا هاشمی نشر – عطایی
10.هراتی، رابعه، کتاب همیاری در تدریس
11.تصاویر آموزشی
http://www.bioanim.com/cell Tissue human Bod y6/in den. html