آسیب شناسی طرحهای توسعه شهری
آسیب شناسی طرحهای توسعه شهری
تعریف شهر
شهر یک سیستم اجتماعی پویا و باز است که در آن سه سطح از حرکت مکانیکی، زیستی و اجتماعی در هم آمیخته و با انواع فراسیستم ها و زیرسیستم های متعدد در ارتباط است. بنابراین برنامه ریزی شهری مستلزم ایجاد یک نظام یکپارچه از سطوح مختلف برنامه ریزی است که نحوه پیوستگی و هماهنگی میان سیستم های فرادست و فرودست را نشان دهد.
رشد برنامه ریزی شهری، رشد نارضایتی
به تعبیر پیتر هال، با آنکه بیش از یک قرن از عمر دانش – هنر برنامه ریزی شهری می گذرد، اما تاثیرات مثبت آن در شهرها در مقایسه با تاثیرات منفی، چندان به چشم نمی آید. اغلب ساکنان شهرها به دلایل بسیاری، از زندگی شهری رضایت چندانی ندارند.(هال، 1381، ص: 13)
یکی از دلایل این نارضایتی، به وجود آمدن پارادوکسی بین برنامه ریزی شهری و طبیعت شهر است. فقر، بیکاری، مشکلات مسکن و عدم وجود عدالت اجتماعی، از دیگر علل روی دادن این نارضایتی است.
ایده طرح های توسعه شهری
گدس و شاگردش نام آورش لوییز مامفورد با استفاده از اصول بوم و زیست شناسی، نظریه ارگانیستی توسعه شهری را مطرح ساختند. آن ها بر این اساس الگوی طرح های جامع شهری را بنا نهادند که در تلفیق با نظریه کارکرد گرایی شهرسازی مدرن( منشور آتن ) درهم آمیخت و به صورت طرح های جامعه توسعه شهری درآمد.
سیر تحولات برنامه ریزی شهری
تاکنون بالغ بر 4 دهه از برنامه ریزی شهری رسمی و تهیه طرح های مختلف توسعه شهری در ایران می گذرد. رویکردهای ابتدایی در تهیه طرح های توسعه شهری، مبتنی بر حل مشکلات با استفاده از اقدامات موضعی و بدون توجه به عوامل سبب ساز مسائل و مشکلات مذکور بوده است. با مطرح شدن مفاهیم توسعه پایدار، نگرش معمول یعنی نگرش کالبدی کنار رفت و نگرش توسعه پایدار(توسعه متوازن و متعادل در تمام ابعاد) جایگزین شد. یکی از رویکردهای نوین توسعه شهری بر مبنای نگرش توسعه پایدار، طرح استراتژی توسعه شهری(CDS) است.
برنامه ریزی استراتژیک شهری در ایران
عمده روش برنامه ریزی استراتژیک شهری در ایران، طرح جامع برنامه ریزی شهری است. کارکرد اصلی طرح جامع شهری، رشد کالبدی موزون و هماهنگ شهری و منطقه بندی کاربری ها، ضوابط مقررات ساختمانی و … می باشد، اما طرح جامع دارای یک نقطه ضعف اساسی می باشد. رویکرد برنامه ریزی طرح جامع محور، متاثر از مکتب برنامه ریزی شهری کلاسیک است که عمدتاً مبتنی بر توسعه و آرایش فیزیکی شهرها بوده و فقدان ملاحظات مورفولوژی اجتماعی شهرها، از مهم ترین خصیصه های این نگرش محسوب می شود.
طرح های توسعه شهری در ایران ،واقعیت یا رویا
از شروع تهیه طرح های شهری در ایران حدود پنج دهه می گذرد. اما با وجود کسب تجارب فراوان تهیه کنندگان و مجریان امور شهری، در عمل طرح های شهری نتوانستند در مسیر توسعه برنامه ریزی شده شهرها به رغم برخی جنبه های مثبت موفق باشند.
دلایل شکست طرح های توسعه شهری کدامند ؟ ؟
دلایل شکست طرح های توسعه شهری
مسائل و مشکلات را می توان از سه بعد مورد بررسی قرار داد:
1- نظام برنامه ریزی کشور
2- محتوای طرح های جامع
3- مشکلات اجرایی
1-نظام برنامه ریزی
نظام برنامه ریزی هر کشور به عنوان چارچوب و استخوان بندی اساسی چگونگی توسعه کشور و طرح ریزی و برنامه ریزی برای آن می باشد و بسته به ماهیت ذاتی خود (متمرکز، نیمه متمرکز، غیرمتمرکز) تعیین کننده سلسله مراتب برنامه ریزی ها، نقش ها و عملکردهاست.
در ایران وجود نظام برنامه ریزی متمرکز در بخش های مختلف سیاسی، اقتصادی، مدیریتی به طور کلی فضائی باعث پیروی برنامه ریزی ها در سطوح شهری نیز از این ساز و کار می شود.
طرحی که بر اساس اعتبار سازمان مدیریت و برنامه ریزی و تصمیم وزارت مسکن و شهرسازی و یا وزارت کشور و عقد قرار داد یکنواخت با مشاور تهیه می شود بدون آنکه در بسیاری موارد مجری طرح یعنی شهرداری با آن ارتباط برقرار کند و یا مردم به عنوان کسانی که طرح درباره محیط زندگیشان تهیه شده از آن اطلاعی یابند، به طور یقین اگر نتوان آن را در اجرا موفق دانست، می توان گفت مشکلات زیادی در اجراء پیش رو خواهد داشت.
تمرکز گرائی که عامل شکل گیری بوروکراسی ناتوان و گسترده در ایران بوده موجب مشارکت کمتر افراد و گروههای داوطلبانه در روند توسعه شده است.
اثرات نظام برنامه ریزی متمرکز و ساختار عمودی و بخشی مدیریت در کشور در برنامه ریزی شهرها
نبود طرح آمایش سرزمین در مقیاس کشوری و منطقه ای مصوب و دارای اعتبار قانونی و ارزش اجرائی مورد پذیریش همه سازمان ها
عدم هماهنگی بین نظام برنامه ریزی کلان در سطوح ملی با برنامه ها و سیاست های کلان توسعه شهری و طرح های توسعه شهری
حاکم نبودن نگرش سیستمی در نظام برنامه ریزی کشور
نبود یک سازمان و متولی خاص برای هدایت برنامه ریزی در مقیاس ملی و منظقه ای تا مقیاس ناحیه ای و شهری دارای چارت مشخص و ماهیت میان بخشی
تعدد نهادها و سازمان های دخیل در امور شهری و منظقه ای و عدم هماهنگی و همکاری بین آنها به دلیل ماهیت بخشی برنامه ها و در بسیاری موارد تضاد در اهداف و رویکردها میان این سازمان ها که در بسیاری از موارد باعث معطل ماندن برنامه ها و اجرائی نشدن طرح ها و برنامه ها می گردد.
مشخص نبودن متولی طرحها و برنامه ها در سطوح ملی و منطقه ای همانند طرح های جامعه ناحیه ای و طرح های جامع شهرستان که به رغم تهیه آنها به عنوان طرح های بالادست، به دلیل نداشتن متولی خاص و تعریف نشدن جایگاه قانونی آنها به طور مشخص در قفسه ها و بایگانی اسناد سازمان های تهیه کننده باقی مانده اند.
عدم وجود مدیریت محلی یا حکومت محلی به عنوان هماهنگ کننده طرح ها
2- محتوای طرح های توسعه شهری
1- محتوی و مفهوم طرح های جامع
2- فرایند بررسی و تصویب
3- نحوه اجراء و سازمان اجرائی
الف ) نارساییها و مشکلات مربوط به محتوای طرح های توسعه شهری
بومی نشدن محتوای این طرح ها و عدم انطباق محتوا و ساختار این طرح ها با ویژگیهای شهرنشینی و شهرسازی ایران
عدم شناخت کافی محتوای طرح ها نسبت به ماهیت پیچیده شهرها به خصوص در جهان سوم و ایران
با رشد سریع جمعیتی، مهارجرتهای روستا – شهری، عدم ثبات سیاسی، اقتصادی، مشکلات مدیریتی و مانند آن
پیروی طرح ها از مدل پوزیتیویستی(شناخت / تحلیل/ طرح) و بر پایه نظریات پاتریک گدس. در واقع تاکید مطالعات بر محصول آنها به عنوان یک طرح کالبدی به جای تاکید بر فرایند شهرسازی و یا به عبارت دیگر پیروی طرحها از مدل برنامه ریزی خطی به جای مدل برنامه ریزی چرخه ای.
تاکید طرحها بر جنبه های کالبدی در تهیه طرح ها و عدم توجه به ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی محیط شهری
شرح خدمات واحد برای سه نوع بافت قدیم، بافت در حال توسعه و بافت حاشیه ای
ب: مسائل و مشکلات طرحها در بعد فرایند و توصویب طرحها
طولانی بودن فرایند بررسی و تصویب طرحهای شهری تا ابلاغ آنها به سازمان اجرایی که در اکثر موارد به دلیل تعدد مراجع حدود 3 الی 4 سال طول می کشد.
عدم ارتباط و هماهنگی بین فرایند تهیه، بررسی و تصویب طرح های جامع شهری با فرایند اجراء و سازمان اجرایی آنها.
3- نحوه اجراء و سازمان اجرائی
در واقع مجموعه فعالیت هایی که به تحقق یک طـرح یاری می دهد تا به واقعیت بپیوندد، اجرا محسوب می شود.بنیان طرح و برنامه بر اجرا باید استوار گردد. هیچ طرح و برنامه نمی تواند به محک زده شود مگر آن که شاهدی بر وجود داشته باشد وجود طرح در عملکرد آن است.
ــ مسائل و مشکلات مربوط به نحوه اجراء و سازمان اجرائی
عدم مشارکت مردم به عنوان کسانی که قرار است پیشنهادهای طرح به طور مستقیم بر زندگی آنها اثر بگذارد در فرایند تهیه برنامه ها و بررسی و تصویب آنها، باعث توجیه نشدن مردم نسبت به اهداف طرح و محتوای آن و تهیه طرح بر اساس زمینه فکری مشاور و کارفرما و تهیه شدن طرح بدون توجه به نیازها، خواسته ها و اولویت های مردم می شود که این موارد باعث مشارکت کمتر مردم در فرایند اجرای طرح ها و برنامه ها می شود.
نبود مدیریت یکپارچه و واحد شهری در اجرای طرح های شهری در جهت هماهنگی بین برنامه های سازمانها و نهد های مسئول در امور شهری با مصوبات و مقررات طرح جامع و الزام آنها به رعایت پیشنهادهای طرح جامع و نظارت آن بر اجرای مصوبات طرح جامع.
وجود نارساییها در قوانین و مقررات شهرسازی همانند قوانین شهرسازی همانند قوانیین مربوط به مالکیت عمومی و خصوصی
مشکلات و چالش های عمده برنامه ریزی شهری
مشکلات و چالش های عمده برنامه ریزی شهری در کشورهای در حال توسعه عبارتست از:
برنامه ریزی شهری کلاسیک محور
تسلط و مدیریت تکنوکرات ها(فن سالاران)
تبدیل زمین و مستغلات به یکی از سودآورترین تجارت ها
اتکای اقتصاد شهری بر بخش خدمات
فقدان منابع مالی کافی
علل بالقوه شکست طرح توسعه شهری
از دید کارشناسان سازمان ملل(Gunder, 2007, P:45)، علل زیر، برخی از علل وقوع مشکلات و یا شکست CDS می باشد:
1. بلندپروازانه، غیر واقعی، و عدم ملاحظه امکانات واقعی اجرایی.
2. فقدان نظام قانونی و سازمانی منسجم.
3. کمبود منابع مالی و نارسایی مهرات ها و فنون.
4. عدم مشارکت مردم.
5. وجود مسائل و مشکلات مربطو به نحوه کابری زمین های شهری.
6. عدم انعطاف پذیری و سازگاری.
نقدی بر طرحهای توسعه شهری
دزماندمک نیل شهرساز انگلیسی، در باره عدم کارایی طرح های جامع می نویسد: نیازی به تکرار این نکته نیست که بگوییم تمام گزارش های طرح های جامع اکنون صرفاً در قفسه کتابخانه ها انباشته شده اند و یا نقشه های کاربری زمین در این طرح ها و پیشنهادهای حوزه بندی این طرح ها با رنگ های گوناگون اکنون دیوارهای دفاتر شهرسازی را تزئین می کنند، در حالی که شهرها برخلاف هدف ها و پیشنهادهای طرح ها گسترش می یابند. فاصله بسیاری بین برنامه و آن چه عملاً صورت می گیرد وجود دارد و همین مهمترین و بزرگترین دلیل مرگ طرح های جامع قدیمی است.
راهکارهای برای بهبود برنامه ریزی های محیط شهری
ترسیم سیاست های کلان دولت در زمینه آمایشی به عنوان خط مشی اصلی توسعه کلان کشور و به عنوان طرحهای بالادست برای تمامی سطوح برنامه ریزی ها و سازمان ها و نهادهای مسئول و ایجاد ساز و کارهای قانونی برای اجرائی شدن آن
اصلاح نظام برنامه ریزی کشور از روند متمرکز و برنامه ریزی بالا به پائین به نظام غیر متمرکز و پلئین به بالا در جهت ایجاد ساز و کارهای مشارکت مردم، نهادهای محلی و متخصصان در تهیه و اجرای طرحها به جهت آشنایی مسئولین محلی و مردم با ویژگیهای محیطی، نیازمندیها، توانمندیها
توجه به تمرکز زدائی در جهت مشارکت مردم در مراحل تهیه و بررسی طرح، به دلیل نقش مشارکت مردم در واقعیت گرائی تدوین اهداف و قابلیت های اجرائی آن
لزوم همکاری بین وزارت مسکن و شهرسازی، مشاور و شهرداری در جریان برنامه ریزی و تهیه طرح جامع و مطالعات آن
با تشکر از توجه شما