درآمدی بر مطالعات اقتصادی طرحهای توسعه وعمران(جامع)
عناوین
مقدمه
اوضاع کلی اقتصادی شهر
جایگاه اقتصادی شهر در بخش کلان و خرد
میزان و نوع تولید در هریک از بخشهای اقتصادی (صنعت ، کشاورزی و خدمات)
بررسی و شناخت استعدادهای بالقوه و بالفعل اقتصادی در هریک از بخشهای اقتصادی (صنعت ، کشاورزی و خدمات)
تعیین نقش و کارکرد شهر (روش بوژو گارنیه)
روش ضریب مکانی
جمعیت فعال، اشتغال و بیکاری در بخش های مختلف اقتصادی
جمعیت فعال، شاغل و بیکار به تفکیک زن و مرد
بار اقتصادی و نرخ فعالیت های عمومی
گروه های عمده ی فعالیت
ارزش زمین و ساختمان های مسکونی و غیرمسکونی و تغییرات آنها در مناطق مختلف شهر و عوامل موثر در این تغییرات
لزوم بررسی ارزش زمین وساختمان های مسکونی و غیر مسکونی و تغییرات آنها
برآورد حجم تقاضا و عرضه زمین
برآورد شکاف عرضه و تقاضا
تصریح مدل قیمت هدانیک زمین
مقدمه
برنامه ریزی شهری:
یافتن چگونگی رشد شهر در آینده و هدایت آن به سوی توسعه ی بهینه یا توسعه ی پایدار.
توسعه:
شکل گیری و گسترش فیزیکی؛
تحول و دگرگونی اجتماعی و اقتصادی شهر.
توسعه شهری:
گسترش نهادهای اجتماعی – اقتصادی شهر برای آزاد نمودن انرژی و استعدادهای بالقوه و نهانی شهروندان و شهر و رشد کالبدی شهر در این راستا.
نقش عوامل اقتصادی:
زمینه ساز اصلی ظهور و توسعه ی واحدهای جمعیتی.
مقدمه
هدف از انجام مطالعات اقتصادی در برنامه ریزی برای توسعه و رشد شهر:
شناخت ساخت و توان های کنونی و بالقوه اقتصاد شهر؛
بررسی چگونگی تاثیر این ساخت بر شکل گیری کالبدی شهر در گذشته و حال؛
آینده نگری وضعیت اقتصادی و اجتماعی؛
تعیین نحوه اثرگذاری ها و دگرگونی های اقتصادی بر شکل گیری و توسعه ی فیزیکی شهر.
نیازها:
روش های تحلیلی و محاسباتی و یا ساخت مدل های اقتصاد شهری.
ویژگی های یک روش تحلیل و یا مدل اقتصادی مطلوب:
کمک به سیاست گذاران و برنامه ریزان در جهت شناخت عوامل تعیین کننده ی مکان یابی انسان ها و فعالیت ها در پهنه ی شهر؛
تحلیل علل رشد یا زوال شهر؛
پیش بینی کاربری آتی شهر را در نقاط مختلف شهر.
اوضاع کلی اقتصادی شهر
جایگاه اقتصادی شهر در بخش کلان و خرد؛
میزان و نوع تولید در هریک از بخش های اقتصادی (صنعت، کشاورزی و خدمات)؛
بررسی و شناخت استعدادهای بالقوه و بالفعل اقتصادی در هریک از بخش های اقتصادی (صنعت، کشاورزی و خدمات).
جایگاه اقتصادی شهر در بخش کلان و خرد
بخش کلان مطالعات اقتصادی
بخش خرد مطالعات اقتصادی
بخش صنعت
موضوعات مورد مطالعه اقتصادی بخش کلان در هر شهر بخش کشاورزی
بخش خدمات
برای نشان دادن سهم هر بخش در شهر از کشور و استان مورد نظر خود از سهم شاغلان و نسبت آن به کل شاغلان در آن بخش استفاده می شود.
بخش کلان مطالعات اقتصادی
بخش کلان صنعت
زیر بخش های بخش صنعت
1. استخراج معدن 2. صنعت(ساخت) 3. ساختمان 4. آب و برق و گاز
محاسبه ی شاخص ها و مقایسه اعداد و ارقام با شاخص های کشوری و استانی
استعدادها و کمبودها
پیشنهادات و راهبردها
بخش کلان کشاورزی
محاسبه و مقایسه شاخص ها و درنظر گرفتن نیاز شهری و استانی
کشف استعدادها به منظور صادرات و فهم کمبودها به منظور واردات
راهبردها
بخش کلان خدمات
زیر بخش های بخش خدمات
1. عمده فروشی، خرده فروشی، رستوران و هتل 2. حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات 3. خدمات مالی، بیمه، ملکی، حقوقی و تجاری 4. خدمات عمومی، اجتماعی و شخصی
محاسبه شاخص ها و مقایسه ی اعداد و ارقام با شاخص های کشوری و استانی
استعدادها و کمبودها
پیشنهادات و راهبردها
تعیین نقش و کارکرد شهر (روش ژرژ شابو و بوژو گارنیه)
تیپولوژی هر شهر، رابطه ی مستقیم با فعالیت غالب آن شهر دارد. چنانچه اگر غالب فعالیت و کارکرد یک شهر در دسته ی خاصی از مشاغل اجتماعی قرار گیرد، می توان گفت که تیپولوژی شهر در همان دسته از مشاغل اجتماعی است. تغییر این دسته بندی می تواند تابع عواملی نظیر توسعه در بخش های اقتصادی، صنعتی و یا حتی تغییر موقعیت سیاسی یک شهر باشد.
مثلث بوژو گارنیه نشان دهنده ی سمت برآیند حرکت بخش های مختلف اقتصادی طی دوره های زمانی مورد بررسی در حوزه ی مورد مطالعه است. نیروهای سه گانه مشاغل اجتماعی را بر مبنای درصد روی نمودار زیر که بر حسب قرارداد بر شش بخش نامساوی و نامشابه تقسیم شده اند، منعکس می کنند. نقطه تلاقی خطوط درصد ها که مسلماً در محدوده یکی از وظایف خواهد بود بیانگر نقش اقتصادی شهر است.
11
روش ضریب مکانی
هدف:
تحلیل اقتصادی منطقه؛
بررسی چگونگی ارتباط با دیگر مناطق.
تعاریف:
بخش پایه: تمامی فعالیت هایی که بازار نهایی آنها در خارج از منطقه است و منجر به صدور کالا یا خدمات می شود.
بخش غیرپایه: آن قسمت از فعالیت های اقتصادی منطقه که بازار نهایی آنها درون منطقه است و برای مصرف داخلی، کالا یا خدمات تولید می کند.
ساختار مدل:
𝐿.𝑄=( 𝐷𝑖 𝐷𝑡 )/( 𝐶𝑖 𝐶𝑡 )
L.Q = ضریب مکانی
Di = تعداد نیروی کار موجود در بخش i در شهر؛
Dt = تعداد کل نیروی کار موجود در شهر؛
Ci = تعداد نیروی کار موجود در بخش i در کل کشور؛
Ct = تعداد کل نیروی کار موجود در کل کشور.
توضیحات:
اگر L.Q > 1 باشد، شهر صادر کننده ی آن کالا و خدمات است و آن بخش، جزو فعالیت های پایه ای است.
اگر L.Q <1 باشد، شهر وارد کننده است و آن بخش، جزو فعالیت های غیر پایه ای است.
اگر L.Q = 1 باشد، شهر خودکفا است.
بخش خرد مطالعات اقتصادی
موضوعات مورد مطالعه اقتصادی بخش خرد در هر شهر
1. تنوع کارگاه ها در شهر 2. توزیع فضایی کارگاه ها در شهر
با نگاهی به شاخص های موجود انواع کارگاهها و با در نظر گرفتن عملکرد شهر و نیاز شهروندان می توان کمبودها و کاستی ها را شناسایی و به موقع درمان کرد.
به وسیله ی پهنه بندی توزیع کارگاه های مختلف می توان نیاز بخشی از شهر را که تا به حال فراهم نشده به سوی مطلوبیت پیش برد.
نمونه ای از پهنه بندی های توزیع چند نوع کارگاه در طرح جامع مشهد
توزیع کم کارگاه
توزیع زیاد کارگاه
نیاز به توجه و تمرکز سرمایه جهت پرکردن خلا موجود
بخش خرد مطالعات اقتصادی
میزان و نوع تولید در هریک از بخشهای اقتصادی
1355
1365
1375
1385
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
کشور
خراسان
مشهد
این بررسی این امکان را به ما می دهد تا با مقایسه ی مقادیر متناظر در سطح استان و کشور نیازها و امکانات موجود را بسنجیم و در صورت لزوم از هریک در جهت سودآوری بیشتر و زیان دهی کمتر استفاده کنیم.
برای مثال این نمودار روند 30 ساله ای را در کمبود
تولید خالص کشاورزی از سوی شهر مشهد نمایش
می دهد که نمایان گر ضعف بخش اقتصادی این حوزه
از تولید است.
با کشف عوامل فعال سودآور ، در صورت لزوم می توان با تقویت هرچه بیشتر آن در توسعه ی اقتصادی شهر پیش رفت.
از مهم ترین توجهات طرحهای توسعه و عمران شهری در زمینه اقتصاد، مطالعه و کشف استعدادهای بالقوه شهر در توسعه ی اقتصاد و کسب درآمد ناشی از آنهاست.
این عوامل بالقوه هر چه متنوع تر و بیشتر باشند، درآمد بیشتری به رگ های سیستم اقتصاد شهر تزریق می کنند.
استعدادهای بالقوه و بالفعل اقتصادی
جمعیت فعال ، اشتغال و بیکاری در بخش های مختلف اقتصادی
مروری کلی بر شاخص های مهم جمعیتی
جمعیت فعال، شاغل و بیکار به تفکیک زن و مرد
بار اقتصادی و نرخ فعالیت های عمومی
اشتغال گروههای عمده فعالیت
بخشهای فعالیت
وضعیت اشتغال به تفکیک حوزه های برنامه ریزی و مناطق شهرداری
آینده نگری اشتغال
آینده نگری اشتغال و جمعیت
روش جابه جایی و نسبت ها
مروری کلی بر شاخص های مهم جمعیتی
اطلاعات کلی از شهر مورد نظر به ما این امکان را می دهد تا با توجه به پراکنش شاخص های مختلف جمعیتی در مناطق مختلف شهر، از تصمیمات غیر ضروری صرف نظر کرده و توجه خود را معطوف نقاط حساس تر و بحرانی تر کنیم.
به عنوان مثال در نقشه پهنه بندی بعد خانوار در شهر مشهد می توان به تکثر و تجمع خانواده های پر جمعیت در مناطق و محله های کم درآمد و البته قدیمی شهر اشاره کرد. به همین دلیل برای مثال بایستی منابع مالی بیشتری را برای حمل و نقل شهری در این محلات پیش بینی کرد.
پهنه بندی نسبت جنسی در شهر مشهد-جامع1388
پهنه بندی بعد خانوار در شهر مشهد-جامع1388
پهنه بندی نرخ با سوادی در شهر مشهد-جامع1388
جمعیت فعال، شاغل و بیکار به تفکیک زن و مرد
محاسبه جمعیت فعال و غیر فعال و سهم جنسی در هر بخش
بار اقتصادی و نرخ فعالیت های عمومی
بار اقتصادی یا بار تکفل : نشان دهنده ی تعداد جمعیتی است که از نظر اقتصادی به یک نفر از جمعیت فعال وابسته هستند. هر چه در جامعه جمعیت فعال و شاغل کمتر باشد، اصطلاحا بار تکفل یا وابستگی بیشتر است.
بار تکفل = بعد خانوار – 1
بارتکفل از تقسیم کل جمعیت به جمعیت شاغلین (فعال) به دست می آید.
نرخ فعالیت عمومی نیز از تقسیم جمعیت شاغل(فعال) به جمعیت 15 تا 64 سال (درسن کار) به دست می آید.
این شاخص نشان می دهد که از جمعیت بالای 15 سال که توانایی عرضه ی کار دارند، چه تعدادی جزو جمعیت فعال شاغل هستند.
نمونه ای از جداول مربوط به نرخ فعالیت در طرح جامع مشهد
نرخ بیکاری: از تقسیم جمعیت بیکار به جمعیت فعال ( شاغل
و بیکار) در 100
گروههای عمده ی فعالیت
این نمونه از مطالعات نشان می دهد که شهروندان در هر شهر، اولاً به طور عمده به چه فعالیت هایی می پردازند؛
و ثانیاً به ما این کمک را می کند که با بهره گیری از محاسبات و مقایسات، عوامل جاذب اقتصادی و بعضاً دافع آن را شناسایی کرده و به تقویت یا تضعیف آن عوامل چاره جویی کنیم.
برای نمونه جدول رو به رو 13 گروه عمده فعال در مشهد
را نمایش می دهد که گروه ”صنعت“ و ”عمده و خرده فروشی“ بیشترین تعداد شاغل را به خود جذب کرده اند.
وضعیت اشتغال به تفکیک حوزه های برنامه ریزی و مناطق شهرداری
حوزه بندی اشتغال و بیکاری ما را به این هدف نزدیک می کند که با شناسایی مناطق فعال و یا غیر فعال برنامه های اقتصادی شهر را در جهت توسعه اقتصادی آن پایه ریزی کنیم.
منطقه دارای بیشترین بیکاری
منطقه دارای بیشترین اشتغال
وضعیت اشتغال به تفکیک حوزه های برنامه ریزی و مناطق شهرداری
منطقه دارای بیشترین بیکاری : شمال غربی
منطقه دارای بیشترین اشتغال : شمال شرقی
1. ایجاد واحدهایی با کاربری کارگاهی درحوزه شمال غربی!!!! نیاز
2. ایجاد سالنهای کارآموزی و خوداشتغالی درحوزه شمال غربی
1. سازگاری یا عدم آن در این واحدها مطالعه شود با توجه به نقش عمده کارگاهی- صنعتی در این ناحیه
آینده نگری اشتغال
مطالعه ی مبانی نظری تحولات جمعیتی : هر شهر سیستم پویایی است و همواره خود را با تحولات بیرونی و نیز تغییرات درونی شهر منطبق می کند و بستری درخور برای فعالیت های ساکنین خود فراهم می آورد.
جمعیت هر شهر از تقابل
نیروهای کشش به مرکز، و گریز از مرکز به وجود می آید.
1. جمعیت و تولیدات را به سوی خود می کشد 1. گرایش به واپس زدن این دو دارد
2. مرکز آفریننده سود و به ورزی 2. پدید آورنده زیان و رنج
آینده نگری اشتغال
در حالت اقتصادی، تعادل در هر بازاری : برابری عرضه و تقاضا در نیروی کار
لیکن زمانی که تعادل در بازاری به هم می خورد، مثلاً تقاضا افزایش می یابد، نیروهای کشش به مرکز و گریز از مرکز، وارد عمل می شوند و دوباره حالت تعادل را برقرار می کنند.
در بازار نیروی کار نیز همین روابط حاکم است. زمانی که تقاضا برای نیروی کار در منطقه یا شهری افزایش می یابد . . . .
آینده نگری اشتغال
الگوی پیش بینی جمعیت، ابتدا به ترکیب جمعیت از نظر جمعیت فعال و غیرفعال اقتصادی توجه می کند، و پس از آن به برآورد جمعیت فعال و غیرفعال اقتصادی در دوره ی پیش بینی می پردازد تا بتواند ضرایب اشتغال، ضرایب فعالیت و سهم جمعیت در سن کار را در دوره ی پیش بینی تعیین کنند. تخمین عوامل یادشده خود تابع متغیرهای دیگری است که تحولات آتی آنها را رقم می زند.
تحولات آتی نرخ رشد طبیعی جمعیت و گروه های عمده
تحولات آتی پوشش آموزشی
تحولات آتی مشارکت زنان
این متغیرها عبارت اند از:
تحولات آتی دارندگان درآمدهای بدون کار مثل بازنشستگان
تحولات آتی گروه های سایر و اظهار نشده در جمعیت غیرفعال اقتصادی
تحولات آتی ضریب اشتغال و بیکاری
آینده نگری اشتغال
هدف : پیش بینی جمعیت شهر از طریق تعداد شاغلین پیش بینی شده.
این عمل بوسیله پارامتری به نام ضریب تعدیل انجام می پذیرد.
ضریب اشتغال:
میزان واقعی فعالیت) نرخ فعالیت عمومی (:
میزان جمعیت در سن کار:
Emp : شاغلین پیش بینی شده
Act : تعداد جمعیت فعال
Wor : تعداد جمعیت در سن کار
Tot : تعداد کل جمعیت
ضریب تعدیل
ارزش زمین و ساختمان های مسکونی و غیر مسکونی و تغییرات آنها در مناطق مختلف شهر، و عوامل موثر در این تغییرات
لزوم بررسی ارزش زمین وساختمان های مسکونی و غیر مسکونی و تغییرات آنها
برآورد حجم تقاضا و عرضه زمین
برآورد شکاف عرضه و تقاضا
تصریح مدل قیمت هدانیک زمین
لزوم بررسی ارزش زمین و ساختمان های مسکونی و غیرمسکونی و تغییرات آنها
به طور کلی ارزیابی نظام بازار زمین و نظام مدیریت آن در هر شهری علاوه بر آنکه نیازمند آگاهی از تاثیر عوامل جمعیت شناختی، توزیع درآمد، رشد اقتصادی و زیرساخت ها بر کاربری زمین و ارزش آن است، بررسی و تحلیل روند تحولات و گرایش های عرضه و تقاضای زمین برای کاربری های مسکونی و کاربری های غیرمسکونی از قبیل: تجاری، آموزشی، فرهنگی- مذهبی، فضای سبز و معبر را نیز می طلبد؛ زیرا بررسی های مذکور، الگوی بازار زمین شهری را مشخص می سازد.
ناهمگونی در تعریف متغیرهای گوناگون، در منابع آماری مختلف و طرح های فرادست شهری
نمی توان محاسبات مربوطه را دقیق انجام داد.
اما چون کاربری های تجاری و مسکونی در منابع مختلف، تقریباً از تعریف یکسانی برخوردارند. از این رو با تعدیلات خاص به برآورد حجم مازاد تقاضای زمین به صورت ترکیبی از این نوع کاربری ها پرداخته می شود.
”برآورد حجم عرضه و تقاضای کاربری مسکونی در ارتباط نزدیک با متغیرهای رشد جمعیت، خانوارها و واحدهای مسکونی است. ضمن آنکه تغییرات فضایی و گرایشهای سکونتی خانوار نیز نباید از نظر دور بماند.“
بنابراین تحلیل عرضه و تقاضای کاربری مسکونی پیچیدگی خاص خود را دارد.
این مسئله موجب می شود که روش کار در مورد کاربری های مسکونی مبتنی بر ” شاخص خانوار در واحد مسکونی“ باشد ؛ زیرا :
هر دو طرف تغییر یعنی خانوار و واحد مسکونی را توامان دربر می گیرد.
بعد سیاستی و هدفگذاری در برنامه ریزی های شهری نیز وجود دارد.
اهداف بلندمدت دخالت در بازار مسکن، تامین واحد مسکونی برای تمام خانوارهاست که شاخص خانوار در واحد مسکونی برابر یک را تحمیل می کند.
برآورد حجم تقاضا و عرضه ی زمین
برآورد شکاف عرضه و تقاضا
در حال حاضر شاخص خانوار در واحد مسکونی برای اکثریت مناطق کشور بیشتر از یک است.
البته با افزایش سطح درآمد افراد، بالا رفتن سطح سواد و نیز گرایش به خانوار های تک هسته ای شاخص خانوار در واحد مسکونی به سمت یک گرایش پیدا می کند.
با فرض اینکه شاخص خانوار در واحد مسکونی یک باشد :
(تعداد واحد مسکونی موجود در همان سال) — (تعداد خانوارهای سال مذکور) = (شکاف عرضه و تقاضا در هر سال)
تصریح مدل قیمت هدانیک زمین
بر اساس الگوی کاربردی تابع قیمت هدانیک، پرداخت هایی که مصرف کننده برای یک قطعه زمین مورد نیازش انجام می دهد، تابعی است از دو گروه یا دو مجموعه عوامل یا ویژگیهایی که قطعه زمین مورد نظر را تشکیل داده است :
p = p(s,N)
N = [N1,N2 ,…,Nn ] S = [S1,S2 ,…,Sm ]
معرف برداری افقی از تمام ویژگیهای فیزیکی قطعه زمین مورد تقاضاست که به طور مثال شامل مساحت زمین، برخورداری از منظره طبیعی، قرارگیری در قسمت تجاری شهر و … است.
نشاندهنده بردار افقی دیگری از تمام ویژگیهای مربوط به محل قرارگیری و محیط و همسایگی محلی است که قطعه زمین مورد نظر در آن قرار گرفته است؛ شامل ویژگیهایی نظیر مرغوبیت محل از نظر همسایگی و دسترسی به مرکز خرید شهر (که عموماً مرکز شهر است)، نزدیکی به مرکز توریستی شهر، سرانه جاده و مسیر در شهر مورد نظر، سرانه رودخانه و رود در شهر، وجود یا نبود تسهیلات شهری در محل استقرار زمین مورد نظر مانند آب، برق و تلفن و ..
P ارزش ریالی یا همان قیمت تعادلی یک قطعه زمین است که از تقاطع عرضه و تقاضای آن در بازار معین حاصل شده است.
تصریح مدل قیمت هدانیک زمین
قیمت یک کالا یا محصول، تابعی از ویژگی های ذاتی آن می باشد. یک مثال کلاسیک، اتومبیل می باشد. برای مثال قیمت آن تابعی از ملیت تولید کننده، سایز آن، عملکرد موتور آن و یا کیفیت "ذهنی" آن می باشد. دومین فرضیه در این مورد این است که هر مشتری برای هر ویژگی یک کالا یا محصول، یک تمایل به پرداخت دارد. تمایل به پرداخت به معنی وجود یک مقدار حداکثر برای خرج کردن از طرف مشتری می باشد. در طرف دیگر، تولید کنندگان، بسته هائی از ویژگی ها را ارائه می کنند که سود آنها را با توجه به هزینه ی مواد اولیه، عملیات تولید و قیمت بازار حداکثر می کند.بنابراین، تمایل به پذیرش یک پیشنهاد یک مقدار حداقل دارد. قیمتی که در بازار وجود دارد، محل طلاقی این دومورد(تمایل به پرداخت مشتری و تمایل به پذیرش ارائه کننده) می باشد
تصریح مدل قیمت هدانیک زمین
اشکال موجود در روش تابع قیمت هدانیک: این است که ویژگیهای یک قطعه زمین قابل تفکیک از ویژگیهای دیگر نیست.
مثلاً یک خریدار یا مصرف کننده نمی تواند تنها دو یا چند ویژگی از زمین مورد نظر را خریداری کرده و از خرید بقیه ویژگیها صرف نظر کند ؛ چون مصرف کننده سبدی از ویژگیها را خریداری می کند.
با وجود تمام این مشکلات می توان ازاین تابع برای شناسایی عوامل تاثیرگذار بر قیمت زمین در شهر و تعیین میزان اهمیت آن استفاده کرد .
منابع (به ترتیب حروف الفبا)
حکمت نیا، حسن و میرنجف موسوی؛ کاربرد مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه ریزی شهری و ناحیه ای؛ علم نوین؛ چاپ اول، یزد: 1385.
رفیعی، مینو؛ مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی (اقتصاد)؛ مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران؛ چاپ اول، تهران: 1369.
شیعه، اسماعیل؛ کارگاه برنامه ریزی شهری؛ دانشگاه علم و صنعت (با تجدید نظر و اضافات)؛ چاپ پنجم، تهران: 1386.
شیعه، اسماعیل؛ مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری؛ دانشگاه علم و صنعت؛ چاپ هجدهم، تهران: 1386.
عابدین درکوش، سعید؛ درآمدی به اقتصاد شهری؛ مرکز نشهر دانشگاهی؛ چاپ هفتم، تهران: 1385.
وزارت راه و شهرسازی (مسکن و شهرسازی سابق)؛ شرح خدمات طرح های جامع شهری (تیپ 12).
وزین، غلامرضا؛ ساماندهی شهری: تکنیک شهرسازی؛ مجموعه مباحثی در زمینه برنامه ریزی و طراحی شهری؛ درخشش؛ چاپ دوم، مشهد: 1384.