نقش زنان در تاسیس مدارس دخترانه عصر قاجار
جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحله جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت. از جمله در زمینه حضور زنان در عرصه اجتماع و سیاست و فرهنگ این تحول قابل ذکر است تاکنون نظر بیشتر محققان بر منزوی بودن زنان عصر قاجار از فعالیت های گوناگون جامعه قرار داشته است. اما تحقیقات جدید نشان داده که زنان در مسائل سیاسی اجتماعی این عصر حضوری فعال داشته اند. تا پیش از قاجار و در طول حاکمیت این سلسله مراکز آموزشی در چهارچوب مکتب خانه ها محدود می شد و محتوای آموزشی آنها در طول چند قرن دگرگون نشده بود، اما در میانه این دوره به خصوص در آستانه مشروطیت اولین سنگ بنای آموزش و پرورش به سبک جدید گذاشته شد. در جامعه بسته و مرد سالار ایران آن روز طبیعتاً این آموزش و پرورش جدید بایستی فقط سهم مردان بوده باشد، اما زنان با توجه به فرصت های محدودی که در این زمان برای آنها فراهم آمده بود با اقدامات مناسب خود و با حضور مستقیم و غیرمستقیم خود در زمینه احقاق حقوق خود تلاش های زیادی را آغاز کرده بودند. در این دوره زنان ایرانی پیش از آن که منتظر حمایت دولت و حمایت های قانونی باقی بمانند به سازماندهی خود پرداختند و به شیوه های خلاق دست به تاسیس و اداره مدارس دخترانه زدند و حتی در راه تاسیس مدارس دخترانه آنها با مخالفت های جدی از جانب جناح سنتی جامعه مواجه شدند. مخالفان تاسیس مدارس دخترانه نه تنها به انتقادهای لفظی بسنده نمی کردند بلکه مخالفت خود را در عمل نیز به ظهور رساندند و زنان در این راه با چالش هایی مواجه شدند، لذا در این مقاله تلاش بر این است تا نقش زنان را در تشکیل مدارس جدید و آموزش دختران در عصر قاجار و چالش های فراروی آن ها را مورد بررسی قرار دهیم.
مقدمه
جهان مردانه، در خلال هزاره های دراز عمر، فرصت های کمی به زنان داده است تا از قالب های سنتی تعیین شده و شکل پذیرفته، بیرون آیند و به کارهای دیگری پردازند که به نحوی از انحا از آنها منع شده بودند. جامعه ایران در عصر قاجار جامعه ای مردانه و مردسالار بوده و زنان تلاش کردند تا در این جامعه تغییراتی بوجود آورند. در طول این دوره زنان تا حدودی در فعالیت های اجتماعی مشارکت داشته اند. تجربیات سیاسی که زنان در جنبش های سیاسی این دوره از قبیل تنباکو و انقلاب مشروطه به دست آوردند، سبب شد که در مقایسه با گذشته در دیگر حوزه های اجتماعی نیز مشارکت کنند. زنان ایرانی تا پیش از مشروطیت در وضعیتی سنتی به سر می بردند و در جامعه جایگاه مناسبی نداشتند، اما از این زمان به بعد حرکت هایی را در راستای کسب حقوق قانونی خود و بدست آوردن جایگاهی متناسب آغاز کردند. یکی از حرکت های اجتماعی زنان در این برهه از تاریخ تاسیس مدارس جدید دخترانه بود، نظر به اهمیت و نقش ارزنده مدارس جدید در تعلیم و تربیت زنان در تاریخ معاصر ایران، لذا در این پژوهش نقش زنان در تاسیس مدارس جدید و آموزش دختران عصر قاجار مورد بررسی قرار گرفته است.
وضعیت عمومی سواد زنان در عصر قاجار
در منابع تاریخی کمتر به زنان اشاره شده و اطلاعات محدودی هم که از این منابع به دست می آید، ناچیزتر از آن است که اطلاعات دقیقی در خصوص زنان در اختیار ما قرار دهند. اما این وضعیت برای دوره قاجار تا حدودی فرق می کند چرا که از این دوره، از منابع داخلی و خارجی اطلاعات فراوانی را می توان در مورد وضعیت زنان بدست آورد. به طور کلی زنان عصر قاجار در ظلمت جهل نگهداری می شدند. مردان بر این عقیده بودند که "زن قابل تمجید" آن زنی است که چیزی نداند و چیزی نفهمد تا سخنی نگوید و دارای خط و سواد نباشد. "در سده نوزدهم به خاطر بی سوادی فراگیر در ایران تخمین زده می شود که تنها سه نفر از هر هزاران زن در ایران با سواد بودند." البته باید یادآور شد که چون طبقات محروم استطاعت پرداخت حق الزحمه معلمان سرخانه را نداشتند این معلمان بیشتر در خدمت زنان و دختران درباری و اشراف قرار می گرفتند. کارلاسرنا سیاح اروپایی نیز به این نکته توجه کرده و چنین نوشته است: "در اندرون زنها کم می نویسند و کم کتاب می خوانند. کتاب و قلمدان جای خود را به وسایل دیگری از قبیل آینه و سرمه دان داده است." همین بی سوادی گسترده زنان را از نیروی بزرگی که می توانستند برای دگرگونی وضعیت خویش فراچنگ آورند، محروم می ساخت و به تداوم موقعیتشان می انجامید. تاج السلطنه دختر ناصرالدین شاه با ذکر عقاید خود در مورد علم، وضعیت عمومی زنان را از لحاظ کسب علم و دانش در این دوره چنین توصیف کرده است: "قدرت، ثروت، افکار عالیه، اخلاق حمیده، ترقیات گوناگون، همه این ها از نتایج علم است و ما به این نسبت می توانیم ترقی را مترادف علم فرض کنیم، اما افسوس و باز هزار افسوس که در آن تاریخ، باب علم به روی نسوان از هر جهت بسته و ابدا راهنما و معلمی برای خود موجود نمی دیدند." و نیز در جای دیگر چنین بیان نموده است: "قانون خلقت ما را از درک معانی بسی چیزها محروم نموده است. ما هم به این محرومیت اضطراری یک محرومیت اجباری علاوه نموده ایم. چیزی را که می توانیم بفهمیم، نمی فهمیم، آن مقدار راحت و سعادتی را که ممکن است مالک بشویم، از دست می دهیم. برای چه؟ برای نداشتن راهنمایی که آن را علم نام نهاده اند." این جملات شاهزاده خانم قاجاری جایگاه عمومی زنان را در این دوره تا حدودی روشن می سازد.
تعلیم و تربیت دختران پیش از مدارس جدید
تعلیم و تربیت رسمی دختران در عصر قاجار (قبل از مشروطه) عموماً در مکتب خانه ها، تدریس خصوصی در منازل و حوزه های دینی انجام می گرفت. در مکتب خانه ها دختران تا سن هفت سالگی و به صورت مختلط در کنار پسران به آموختن می پرداختند. مواد درسی نیز عموماً آموزش های صرف و نحو، مسائل دینی، عربی و دیوان حافظ، گلستان سعدی، مثنوی مولوی و مانند اینها را شامل می شد. محتوای آموزشی آنها در طول چند قرن دگرگون نشده بود. تا پیش از انقلاب مشروطه، فقط محدودی از زنان می توانستند درس بخوانند. اشراف و اعیان که معلم سرخانه برای پسران خود می آوردند، گاه دختران خود را هم اجازه می دادند که نزد معلم درس بخوانند و عده کمی در طبقه متوسط جامعه دختران خود را به مکتب خانه می فرستادند. فراگیری دروس حوزوی در حوزه های علمیه بعد از مکتب خانه ها بود. کسانی که مرحله مکتب خانه را با موفقیت به پایان می رساندند، می توانستند به آن راه یابند و ظاهراً برای دختران عمومیت نداشت. تنها دخترانی که به لحاظ مالی امکان استخدام معلم سرخانه داشتند یا دخترانی که یکی از بستگان نزدیک آن ها تحصیلات حوزوی داشتند، می توانستند مدارج بالای علمی را طی کنند، علاوه بر این ها آموزش های دیگری هم به دختران داده می شد که صورت رسمی نداشت. این آموزش ها عبارت بودند از: تعلیم خانگی و مجالس روضه. تعلیمات دختران در خانه عبارت بودند از: آموختن آداب معاشرت. برای مثال اگر زنی جلوی خانم های مسن می خندید، می گفتند زنی بی تربیت و جاهل است. زنی را با تربیت می دانستند که پیش پای بزرگترها تمام قد بلند شود. با تعظیم سلام کند، تا از او سوالی نکرده اند حرفی نزند… و فراگیری هنرهایی مثل گلدوزی و گلسازی و بافندگی، نخ ریسی و مانند اینها برای زن ایرانی بیشتر از سواد اهمیت داشت.
تاسیس مدارس جدید و آموزش دختران
اولین مدارس آموزش جدید در ایران توسط میسیونرهای مذهبی اروپایی و آمریکایی تاسیس شد. این گروه به همراه هیات های اعزامی از کشورهای اروپایی به ایران می آمدند. عمدتاً اهداف تبلیغی و تبشیری را در پوشش علم آموزی دنبال می کردند. در دوره سلطنت محمدشاه برای اولین بار شاهد تاسیس مدارسی به سبک جدید توسط آنها هستیم. کشیش پرکینز آمریکایی، در شهر ارومیه در اوایل سال ۱۲۵۴ ه. ق به تاسیس اولین مدرسه میسیونری دست زد. این مدرسه دارای چهار کلاس دخترانه و پسرانه بود و در آن در کنار تدریس مواد درسی علوم جدید، آهنگری و قالی بافی نیز به کودکان آموخته می شد. در آن مدارس تحصیل رایگان بود و هدف این بود که خانواده ها ترغیب شوند و دختران خود را برای تحصیل به این مدارس بفرستند. لازم به ذکر است مدارسی که توسط میسیونرهای مذهبی در ایران تاسیس شد، اغلب در مناطقی بود که اقلیت ها به مراتب بیشتر امکان تحصیل در این مدارس را می یافتند و مسلمانان به خاطر مسیحی بودن بنیانگذاران این مدارس و مسائل مذهبی موجود در زمینه مراوده با آنها هرگز به چنین مدارسی نمی رفتند. در دوران ناصری، فعالیت میسیونرهای مذهبی جهت تاسیس مدارس افزایش یافت. در شهرهای ارومیه، سلماس، تبریز، اصفهان و تهران دست به تاسیس مدارسی زدند. در سال ۱۲۹۳ ه. ق دختران مسلمان ایرانی در مدارس آمریکایی حضور یافتند با این حال نظر اکثریت مردم نسبت به این مدارس منفی بود. حتی دیدار ناصرالدین شاه در سال ۱۸۹۰ میلادی که از مدرسه آمریکایی تهران صورت گرفت نتوانست این نگرش منفی را تغییر دهد. ناصرالدین شاه که خود را با موج مخالفت های مردمی و اعتراضات روشنفکران و روحانیون روبه رو می دید، کوشید تا در جبهه مخالفان خود تفرقه ایجاد کند و لذا برای سازش با روحانیون پیشنهاد داد که مدارس مختص دختران که به سبک اروپایی اداره می شد، بسته شود. این مدارس خارجی از جنبه مسائل مالی کاملاً متکی به خود بودند. روشن است که با امکانات محدود این مدارس و با تردیدهایی که مردم مسلمان نسبت به بانیان مسیحی آنها داشتند، اغلب دختران اقلیت های مذهبی و یا خانواده های رجال سیاسی خارجی مقیم ایران، و نیز خاندان های مرفه ایرانی مشغول به تحصیل بودند.
آشنایی با فرهنگ غرب و ورود مستشاران به ایران و فرستادن محصل به خارج از کشور، پیش از دوران ناصرالدین شاه آغاز شده بود و کم و بیش برخی افراد و خانواده هایشان متاثر از فرهنگ غرب شده بودند، اما از زمان ناصرالدین شاه روشنفکری و تجددخواهی رونق بیشتری یافت. در این دوران برخی خانواده ها به مساله تحصیل دختران خود توجه جدی نمودند. آن ها با اقدام به استخدام معلم سرخانه، سعی نمودند میزان آگاهی دختران را به عنوان مادران آینده بالا ببرند. تحصیل دختران در ابتدا تغییر و تحول خاصی در سطح اجتماع به شمار نمی رفت، چرا که غالباً فقط دختران برخی خانواده های مرفه و البته تجددخواه به چنین امکاناتی دست یافتند. اما پس از عصر ناصری و با شروع زمزمه های مشروطه خواهی، فعالیت هایی از سوی همین بانوان تحصیل کرده ایرانی و یا با حمایت و رهبری آن ها صورت گرفت. از این دوره زنان خودشان به تاسیس مدارس دخترانه اقدام نمودند و درصدد برآمدند اقشار بیشتری از زنان جامعه را تحت تعلیم قرار دهند. زنان دست اندر کار که بسیاری از آنان از طبقات بالای اجتماع بودند، رفته رفته در انجمن ها متشکل شدند و مدارس جدید دخترانه، کلاس های آموزش بزرگسالان، درمانگاه و انواع نهادهای دیگر تاسیس کردند. روزی که مظفرالدین شاه قانون اساسی را توشیح کرد، مجلس تقاضای یک زن را در حمایت از آموزش زنان و مشارکت اجتماعی آنها چاپ کرد.
در نامه ای خطاب به سید محمد طباطبایی خواستار حمایت حکومت از مدارس دخترانه شد. پاسخ مجلس نشان دهنده این بود که بسیاری از نمایندگان مجلس می خواستند به رغم تحولات جدید سیاسی در کشور، همان مناسبات سنتی بین زن و مرد را حفظ کنند. رئیس مجلس نوشت که البته زن و مرد از لحظ فهم و منطق تفاوتی ندارند، اما تنها از آموزش محدودتر برای زنان حمایت کرد. تعلیم و تربیت زنان باید منحصر شود به "تربیت زنان در امر اطفال، خانه داری، حفظ ناموس و علومی که راجع به اخلاق و معاش خانواده باشد. "اما" در امور خاصه رجال از قبیل علوم پلیتیکی و امر سیاسی فعلاً مداخله ایشان اقتضا ندارد. بدین ترتیب زنان ایرانی پیش از آن که منتظر حمایت دولت و کمک های قانونی باقی بمانند به سازماندهی خود پرداختند و به شیوه های خلاق به تاسیس و اداره مدارس دخترانه دست زدند. به هر حال با طلوع انقلاب مشروطیت تحول عظیمی در آموزش زنان ایرانی پدید آمد. در بیستم ژانویه ۱۹۰۷ در ضمن برگزاری یک گردهمایی بزرگ در تهران، زنان قطعنامه ای را که شامل دو بند بود، تصویب کردند. بند اول بر تاسیس مدارس زنانه تاکید داشت و بند دوم خواستار حذف جهیزیه سنگین برای دختران بود و چنین استدلال می کرد که بهتر است پولی که صرف تدارک جهیزیه می شود، در راه آموزش دختران هزینه شود. ظاهراً حتی قبل از به پیروزی رسیدن مشروطیت میرزا حسن رشدیه و طوبی رشدیه مدارس دخترانه ای تاسیس کرده بودند، چنان که مدرسه دخترانه ای را که میرزا حسن رشدیه قبل از مشروطیت تاسیس کرد با مخالفت شدید روبرو و تعطیل شد. مخالفت با مدرسه دخترانه زیر لوای مباحثی از قبیل ناامنی و شرایط خاص اجتماعی ایران صورت گرفت.
تلاش دیگری را طوبی رشدیه در سال ۱۳۲۱ ه. ق برای تاسیس مدرسه دخترانه صورت داد که با برخورد ماموران دولتی منحل شد. در سال ۱۳۲۴ ه. ق زمانی که صنیع الدوله بر مسند وزارت معارف تکیه داشت، بی بی خانم وزیراف، یکی از زنان روشن فکر زمان، دبستان دخترانه دوشیزگان را بنیان گذاشت اما اقدام او با مخالفت شدید عده ای روبرو گشت به طوری که می خواستند مدرسه را ویران کنند. بی بی خانم به وزارت معارف شکایت نمود؛ اما در جواب به او گفته شد که صلاح در این است مدرسه تعطیل شود. مدتی بعد از به توپ بستن مجلس تقاضای بی بی خانم برای تاسیس مدرسه پذیرفته شد مشروط بر این که فقط دختران ۴ تا ۶ سال در مدرسه تحصیل نمایند و کلمه دوشیزه نیز از تابلو مدرسه حذف شود. در زمان جنبش مشروطه زنانی که از این مدارس فارغ التحصیل می شدند، خود به تاسیس مدارس دخترانه دیگری اقدام می کردند. دلیل این اقدام آنها را می توان در اموری از این قبیل دانست: آنها در این مدارس علاوه بر فراگیری کتاب های درسی از شرایطی که در آن به سر می بردند، بیشتر آگاه می شدند. چه به احتمال زیاد در کلاس های درس، اوضاع زنان ایرانی و اروپایی مقایسه می شده است. در این کلاس ها، اطلاعات و اخباری از فعالیت های زنان اروپایی آن زمان به دختران ایرانی داده می شد که دهان به دهان در محافل خانوادگی، مساجد و حمام های عمومی تکرار می شد. به طور کلی در این دوران جراید نقش مهمی در آگاه سازی مردم ایران ایفا کردند.
جراید این دوره گاه در میان مطالبی که در خصوص تعلیم و تربیت و لزوم ایجاد مدارس به سبک و شیوه جدید می نگاشتند به تربیت دختران نیز توجه می کردند. شاید در ابتدا یعنی زمانی که هنوز این مدارس برای پسران نیز توجیه مناسبی نداشت و افکار عمومی رغبت زیادی نسبت به آن نشان نمی داد سخن از ایجاد مدارس دخترانه نه تنها بیهوده بود بلکه حتی می توانست اعتراض برخی افراد را به دنبال داشته باشد. از این رو نویسندگان جراید پیش از مشروطه گاه در لابه لای سخنان خود به لزوم و اهمیت تربیت دختران اشاره می کردند و حتی نمونه هایی از سایر کشورها ارائه می دادند، از جمله کشور مسلمان عثمانی می توانست الگوی خوبی برای ایران باشد. مثلاً جریده ثریا در زیر عنوان دارالعماره اسلامبول، از مدرسه ای دخترانه به نام "لیل" یاد می کند که به خاطر تعداد زیاد داوطلبان مجبور شده بود از متقاضیان ورودی امتحان بگیرد.
گزارش های بسیاری در برخی مطبوعات آن دوره در خصوص افتتاح مدارس می توان یافت. غالباً جراید تلاش می کردند با ذکر نام کسانی که مدرسه ساخته اند، به نوعی از آنان قدردانی نمایند تا خاطر نشان کرده باشند که مردم به این مسئله اهمیت می دهند. به ویژه اگر این موسسان از زمره علما و روحانیون بودند، جراید بیشتر بر آن تاکید می کردند. چرا که در این زمان "اولاً بنا به معتقدات دینی که از طرف روحانیون زمان به مردم تلقین می شد، درس خواندن برای دختران جایز و لازم و پسندیده نبود و شاید شرط عفت را هم برای دختران، زندگی در خانه و نداشتن سواد می دانستند. ثانیاً عامه مردم نظر خوبی به تحصیل در مدارس جدید نداشتند. محصلین و معلمین را مورد آزاد یا سخریه و توهین قرار می دادند و البته این در مورد پسران و مردان بود؛ دیگر چه رسد به دختران." در این مرحله روحانیون و خانواده ها برای جلوگیری از ورود دختران به مدارس مذکور تلاش های فراوانی کردند البته به دلیل ناآشنایی آن ها با مقتضیات زمانی و تحولاتی که در خارج از کشور به خصوص در اروپا صورت می گرفت، جایگزینی برای این مدارس که بتواند در سطح وسیع علوم و معارف جدید را به دختران و پسران آموزش دهد، ارائه نشد. حساسیت متولیان امور دین در این زمان بیشتر به جهت ورود فرزندان مسلمان به مدارسی همچون مدرسه انگلیسی ها در جلفا و یا مدرسه آمریکایی ها بود. آن ها اعتقاد داشتند که ورود فرزندان مسلمانان به این مدارس باعث می شود که در اعتقادات آن ها انحراف و در بنیان فکری آن ها تزلزل ایجاد شود و در نهایت آنان از دین برگردند.
روحانیون معتقد بودند که این مدارس برای محو اسلام تاسیس شده است. اما علما به طور عمده استراتژیی برای کسب علوم و فنون جدید از غرب بدون کسب عوارض جانبی فرهنگ غربی نداشتند. آنان هم علم خویش را مصروف امور دینی و عبادی مردم، پژوهش و نوشتن کتاب هایی در زمینه فقه، اصول و کمی هم فلسفه اسلامی کرده بودند. در این میان روحانیون برجسته ای نیز بودند که با درک زمانه جهت ایجاد فرصت برای فرزندان مسلمانان در امر تحصیل پیش قدم شدند که از جمله می توان از شیخ هادی نجم آبادی و سید محمد طباطبایی نام برد. "[نجم آبادی] سرکشی به دبستان رشدیه و نگهداری آن را به گردن گرفت. دیگری شادروان سید محمد طباطبایی بود که خود بنیاد دبستانی به نام "اسلام" را نهاد و تا توانست در هواداری و واداشتن مردم به هواداری باز نایستاد. پروای این دو تن به کار دبستان زبان دیگران را بست." واکنش برخی زنان در این دوره نسبت به مخالفت های برخی روحانیون برای تشکیل مدارس چنین بود که "حمله علما سبب جدایی زنان مبارز از علمای مخالف شد، در آغاز انقلاب مشروطه، زنان فعال حامی علمایی بودند که به اعتصاب ها پیوسته بودند، اما وقتی عده ای از علما علناً مخالفت خود را با تعلیم و تحصیل زنان اعلام کردند عده ای از زنان دچار تردید شدند و از روحانیون مخالف و طلاب انقلابی خواستند تا از مخالفت سرسختانه با تحصیل زنان دست بردارند و حتی آیاتی از قرآن کریم را شاهد آوردند".
پس از پیروزی انقلاب مشروطه، در خصوص تاسیس مدارس جدید یا عدم تاسیس آن در مجلس اختلاف نظر وجود داشت. مشروطه خواهان و نمایندگان مجلس اول در خصوص مدارس جدید به سه دسته تقسیم شدند. دسته اول بر این عقیده بودند که دختران علاوه بر یادگیری، خواندن و نوشتن، بایستی مطالبی همچون تربیت اطفال و خانه داری و حفظ مراتب ناموس و شرف و بعضی از علوم مقدماتی که به اخلاق معاش و معاشرت با خانواده مربوط می باشند، یاد بگیرند. در امور خاصه رجال از قبیل علوم پلیتیکی و امور سیاسی فعلاً مداخله شان اقتضا ندارد. دسته دوم از مشروطه خواهان که بیشتر آن ها از منورالفکران حزب دمورکرات "فرقه اجتماعیون عامیون" بودند، معتقد بودند که نه تنها نباید برای آموزش دختران محدودیتی قائل شد، بلکه باید تمهیدی اندیشید تا تعلیم آنها اجباری باشد و در شهرها و دهکده ها باید مدارس جدید تاسیس شود و مکتب خانه های قدیم بسته شود. دسته سوم از مشروطه خواهان با تاسیس مدارس دخترانه به سبک جدید مخالف بودند و همان مکتب خانه ها را برای آموزش دختران کافی می دانستند. برخی از زنان برای متقاعد کردن دسته اول و سوم مشروطه خواهان با نوشتن مقالات متعدد و نگاشتن نامه های مکرر به مجلس، آنان را متقاعد کردند تا در تاسیس مدارس جدید با آنان همکاری کنند و در این مسیر به آیات قرآن در تمجید علم و حدیث رسول اکرم "طلب العلم فریضه کل مسلم و مسلمه" تمسک می کردند. زنان پیشگام و تلاشگر در امر حقوق زنان هرگز عقب نشینی نکرده و جسورانه به مبارزات خود در جهت اعتلای حقوق همنوعشان ممارست ورزیدند. عصمت تهرانی که با نام مستعار طایره در نشریه "ایران نو" مقالات جالب توجهی می نوشت، سعی داشت مردان را به فضیلت های همسران و مادران تحصیل کرده متقاعد سازد. وی نوشت که کلید پیشرفت ملت ترقی زنان است زیرا زنان درس خوانده می توانند شهروندانی منورالفکر پرورش دهند و ملت را نیرومندتر کنند. با پیروزی مشروطیت با وجود تمامی جریانات مخالف، زنان آزادی خواه برای تعلیم و تربیت دختران با زحمت زیاد و صرف وقت و مال و کمک از دیگران چندین مدرسه دخترانه را افتتاح کردند. چنان که در سال ۱۲۸۶ ش (۱۳۲۶ ه. ق) علیرغم شرایط بسیار سخت اجتماعی دبستان "ناموس" توسط طوبی آزموده تاسیس شد. وی با اخذ تدابیر لازم و با پیش بینی برنامه های متناسب با افکار مردم، کار خود را شروع کرد. چنان که هر سال مجالس روضه خوانی در مدرسه ترتیب می داد. از اولیاء شاگردان دعوت بعمل می آورد و آیه هایی از قرآن را که خداوند در آنها آموختن علم و دانش را از اهم وظایف مسلمانان دانسته، گوشزد می نمود و با این تدبیر از آشوب و جنجال و مزاحمت مردم جلوگیری می کرد. مدرسه ناموس بعدها بصورت یکی از مهم ترین و مجهزترین مدارس متوسطه تهران درآمد. با پایان یافتن استبداد صغیر و فتح تهران از سوی مشروطه خواهان در سال ۱۳۲۷ ه. ق بصورت عملی شاهد تاسیس مدارس دولتی و حمایت دولت از این مساله هستیم. اعظام قدسی در این باره می نویسد: "در بهمن ۱۳۲۸ ه. ق مجلس لایحه ای به نام "عوارض معارف بر مالیات های مستقیم" را به تصویب رسانید که طی آن مقرر گردید تا از درآمد این مالیات ها ۴۶ باب مدرسه جدید تاسیس گردد. سی دبستان پسرانه و ده دبستان دخترانه و شش دبیرستان پسرانه که دختران قادر به ادامه تحصیل در این مقطع نبودند. این مدارس که در مدت کوتاهی تصویب شد اساس فرهنگ ایران گردید".
با وجود حمایت دولت در امر تاسیس مدارس باز شاهد تاسیس مدارس ملی با سرمایه ای خصوصی توسط زنان هستیم. چنان که "مدرسه عفتیه در سال ۱۲۸۹ ش در تهران توسط خانم صفیه یزدی به تشویق شیخ محمد یزدی شوهر نامبرده که یکی از روحانیون طراز اول تهران به شمار می رفت و به عنوان حاکم شرع برای نظارت بر تصمیمات مجلس انتخاب شده بود، تاسیس گردید. ماهرخ گوهرشناس نیز مدرسه دخترانه ترقی را در سال ۱۲۹۰ ه. ش در تهران به راه انداخت و دو سال فعالیت های خود را از چشم شوهر مخفی نگه داشت. وقتی شوهرش از مدرسه او باخبر شد به سر و سینه خود کوفت و گفت: "در آن دنیا وقتی پدرت از من بازخواست کرد که دخترم را به تو سپردم چرا گذاشتی به کار خلاف دین و تقوی بپردازد چه جواب دهم." ماهرخ به کار خود در مدرسه ادامه داد و مدرسه ابتدایی او وسیع تر شد و از پسران هم ثبت نام کرد. در سال ۱۲۹۲ شمسی نشریه شکوفه فهرستی از ۶۳ مدرسه دخترانه تهران را با حدود ۲۵۰۰ محصل چاپ کرد و بیان داشت که یک هفتم محصلان مدارس تهران را دختران تشکیل می دهند. در سال ۱۳۲۷ ه. ق مدارس عفاف و مدارس شمس المدارس، حجاب، صدوقی و خیرات برای نسوان افتتاح می گردد.
در سال ۱۳۰۰ شمسی صدیقه دولت آبادی نیز جهت دختران بی بضاعت، مدرسه ای را دایر می کند. به تدریج در شهرستان های بزرگ نیز تاسیس مدارس دخترانه رواج یافت. جمعیت پیک نسوان که در سال ۱۳۰۰ شمسی در رشت تشکیل شده بود. به تاسیس دبستان دخترانه در این شهر اقدام کرد. در مشهد مدرسه فروغ توسط خانم فروغ آذرخش دایر شد و در فارس نیز مدرسه عصمتیه توسط آقای خوشنویس زاده و به سرپرستی خانم حیا در سال ۱۳۰۰ شمسی تاسیس شد. از این دوره قرائنی وجود دارد که نشان می دهد زنان ایرانی خواستار آموزش های اروپایی برای دختران خود نیستند. در کار تاسیس مدارس و آموزش دختران، عمده زنان ایرانی نمی خواستند آموزش هایی به سبک اروپایی به دختران خود بدهند. آن ها نقش تعلیم و تربیت را دنبال می کردند نه اروپایی شدن دخترانشان را و موسسان مدارس دخترانه نیز در این زمان این موضوع را در نظر داشتند.
نتیجه
عصر قاجار یکی از برهه های مهم تاریخ ایران به شمار می رود. در این دوره چالش بین سنت و مدرنیسم در ایران آغاز شد و اوج آن در انقلاب مشروطیت به ظهور رسید. در این دوره زنان در بیشتر صحنه ها شرکت داشتند و نقش آنها در برخی از این صحنه ها مهم و سرنوشت ساز بود. ورود زنان به عرصه سیاست و اجتماع یکی از دستاوردهای مهم این زمان است. آنان به دلیل مشارکت در مبارزات انقلابی چند دهه آخر قاجار هم با رسومات مبارزه و هم با مفاهیم و اندیشه های جدید آشنا و از کمبودهای خود آگاه شدند. زنان روشنفکر و عموماً از طبقه بالای جامعه کوشیدند تا زنان طبقات متوسط و پایین را که عمدتاً بی سواد و از تحولات موجود جهان بی خبر بودند از حقوق خود آگاه سازند. در نتیجه آنان گره کار را در تعلیم و تربیت و امور فرهنگی دانستند. در آستانه مشروطیت زنان تلاش کردند تا از طریق راس هرم قدرت به خواسته های خود برسند و از آن جا که دولت و مجلس مشروطه در برخی موارد به خواسته های آنان تن در ندادند، خود دست به کار شدند و با شوق و ذوق فراوان در تاسیس مدارس جدید و موسسات اجتماعی و فرهنگی پیشقدم شدند. در این مراکز از زنان تحصیلکرده ای استفاده شد که پیش از مشروطه و در طول آن در مدارسی که خارجیان مدیریت می کردند و یا ایرانیان تاسیس کرده بودند، تحصیل کرده بودند. در این مراکز فرهنگی، علاوه بر سوادآموزی، دختران با تحولات روز جهان و تعلیم حقوق جدید آشنا می شدند. این فعالیت های فرهنگی ـ آموزشی زنان در مدارس جدید با مخالفت جناح سنتی جامعه این عصر مواجه شد. مخالفان این جریان را، مخالف سنت های پیشین و برداشت های مذهبی موجود خود می دانستند. عواملی که باعث کندی روال تاسیس مدارس دخترانه در این عصر شده بود که عبارت بودند از:
1- بخش عمده ای از سکنه ایران در دوره قاجار، ایلات و عشایر کوچ نشین و گله دار بودند که به خاطر شیوه خاص زندگی به مسائل سوادآموزی توجهی نشان نمی دادند.
۲- ضعف دولت مرکزی که موجب عدم امنیت اجتماعی در شهرها برای ساکنین به خصوص زنان شده بود.
۳- مسائل اخلاقی و باورهای اجتماعی و مذهبی خانواده ها موجب عدم پذیرش سبک و سیاق مدارس جدید دخترانه در این عصر شده بود.
زمان نسبتاً درازی نیاز بود تا مدارس دخترانه بتوانند منطبق با مقتضیات جای خود را در جامعه قاجاری پیدا کنند و در این میان، نقش زنان فعال ایران ستودنی و قابل تقدیر است و این فرآیندی که توسط زنان شروع شد، دیگر متوقف نگردید و ترویج آموزش جدید در میان زنان یکی از عوامل عمده تغییر سیمای اجتماعی ایران آن دوره گردید.
منابع:
1-محمد حسین حافظیان. "زنان و انقلاب، داستان ناگفته" جلد اول، تهران، اندیشه برتر، ۱۳۸۰، ص ۴۳.
2-بشری دلریش. "زن در دوره قاجار" تهران، انتشارات سوره، ۱۳۷۵، ص ۱۲۰.
3-کارلا سرنا. "سفرنامه مادام کارلا سرنا ـ آدم ها و آیین ها در ایران"، ترجمه: علی اصغر سعیدی، تهران، انتشارات زوار، ۱۳۶۲، ص ۷۳.
4-تاج السلطنه. "خاطرات تاج السلطنه"، تهران، به کوشش: منصوره اتحادیه، نشر تاریخ، ۱۳۶۲، ص ۲۱.
5-یحیی دولت آبادی، "حیات یحیی" جلد اول، تهران، انتشارات ابن سینا، ۱۳۳۶، ص ۱۸۰.
6-نوشین احمدی خراسانی. "مجموعه آراء و دیدگاه های فمنیستی" تهران، توسعه، ۱۳۷۸، ص ۱۲۸.
7-کوکب معارفی و دیگران. "نقش زن در فرهنگ و تمدن ایران". (مجموعه سخنرانی های نمایندگان سازمان زنان ایران". تهران، سازمان زنان ایران، ۱۳۵۰، ص ۲۷۵.
8-رضا رمضانی. مقاله: "سیر تجددزدگی نظام آموزشی دختران در ایران معاصر". مجله معرفت، بهمن ۱۳۸۳، شماره ۸۶، صص ۱۱۱ ـ ۱۱۲.
9-حسین محبوبی اردکانی. "تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران". جلد اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۷، ص ۳۶۷.
10-ژانت آفاری. "انجمن های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه". ترجمه: جواد یوسفیان، تهران، بانو، ۱۳۷۷، ص ۱۶.
15