معماری دوره قاجار



موضوع تحقیق:

فهرست مطالب

عنوان:

معماری معاصر ایران

معماری قاجار پهلوی

معماری نو در ایران با شمس العماره آغاز شد

آهن و شیشه، معماری قاجاررا دگرگون کرد

بستر شناسی تقلید در معماری معاصر ایران

معماران دوره قاجار

منابع

معماری معاصر ایران
معماری دوره معاصر در ایران از اواخر دوره قاجار به بعد جرقه برای تولد زد که بسیاری از منتقدین ساخت عمارت شمس العماره را در تهران را خرکتی به سوی دنیایی جدید دانسته اند اما به اعتقاد رابرت فیشر معماری معاصر ایران را می توان شامل چهار دوران دانست که تر تیب چنین عنوان داشته است:
– دوره نخست که از سالهای 1921 تا 1941 میلادی باز می گردد ، ازآثار این دوران می توان به "ساختمان موزه ایران باستان " اشاره کرد که بنای آن توسط معماران خارجی و به دستور دولت ایران ساخته شد .
– دومین مرحله در معماری معاصر ایران از 1921 آغاز می شود و تا سال های آخر دهه 1960 ادامه می یابد . "آرامگاه ابن سینا " که به دست " هوشنگ سیحون " بنا شده از جمله آثار شاخص این دوره است.
– مرحله سوم که تا چندی پس از انقلاب ایران ادامه می یابد شاهد آثاری نظیر ( Center For Management ) ( نادر اردلان ) و " موزه هنرهای معاصر تهران " ( کامران دیبا ) هستیم.
– مرحله چهارم که پس از انقلاب ایران آغاز گردیده و تاکنون نیز تداوم داشته با آثاری چون موزه ملی آب ( سیدهای میرمیران ) ، کتابخانه ملی ایران ( کامران صفابخش ) و فرهنگستان جمهوری اسلامی ایران خود را معرفی می کند.
به طور کلی تفکرات و زیربنای فکری معماری معاصر ایران عبارتند از:
– تاریخ پیدایش اواخر دوره قاجار است و انتقال سریع تفکرات و ایده ها از خصایص جامعه مدرن است. چرا که جامعه مدرن بر مبنای سرعت انتقال اطلاعات پایه گذاری شده و این تبادل اطلاعات در نهایت موجب تعادل فرهنگ و الگوی معماری می شود.
– تهران به عنوان پایتخت ایران و نقطه اتصال ایران و اروپا، مسئولیت پیچیده بسط این معماری را به عهده داشته است.
– خاستگاه ها: خاستگاه های معماری مدرن ایران انتقال فرهنگ فریبنده غرب به جامعه درون گرای ایرانی بود. در این راستا حصار شهرها، تخریب شد و بافت های اورگانیک آنها به اشکال هندسی تحول یافت. در این دوره فرمول های غربی با امکانات ایرانی ساخته و اجرا می شد و در این مرحله معماری به عنوان ابزار فرهنگی عمل می کرد. در عین حال دومین خواستگاه این دوره، بهره گیری اقتصادی در معماری است. شاید بتوان دوران میانه معماری مدرن ایران را نخستین زمانی دانست که معماری به عنوان کالای اقتصادی معرفی می شود. چرا که با تکیه بر اصول معماری مدرن یعنی حذف تزیینات، معماری نه یک ابزار برای انعکاس فرهنگ، بلکه کالایی اقتصادی شد و این دستاورد چنان نمودار شد که معماری مدرن ایران به سبکی اقتصادی با نام بساز و بفروش تغییر رویه داد.
– روش پست رفت: استفاده از تکنولوژی وارداتی در ترکیب با اقلیم و تکنولوژی سنتی، روش های مختلف اجرا را در ایران رقم زد که با تعمیرات محدودی در حال حاضر نیز استفاده می شود.
– مقیاس عمل: حرکت معماری از اروپا به تهران و از تهران به مراکز استان ها و شهرهای اصلی بوده است.
– نتیجه عمل: انفصال معماری سنتی ایران و حرکت از شیوه اصفهانی به شیوه تهرانی و همه گیر شدن، معماری مدرن ایرانی به صورت قالب و کلیشه در تمام نقاط کشور بود.

معماری قاجار پهلوی
معماری ایران از اواخر دوره قاجار و شروع دوره پهلوی دچار هرج و مرج و آشفتگی شد در این دوران ما شاهد احداث همزمان ساختمانهایی هستیم که هر کدام بیانگر یکی از مکاتب فکری دوره هایی مشخص از تاریخ ایران هستند :کاخ مرمر به تقلید از معماری سنتی و عمارت شهربانی کل کشور به تقلید از تخت جمشید و ساختمانهای بلدیه ( شهرداری ) و پستخانه به شمال و جنوب میدان امام ( سپه ) به تقلید از معماری نئوکلاسیک فرانسه ساخته شدند . در این دوره تلاش می شد که پیوندی بین سه طیف فکری به وجود آید : ساختماهای وزارت امور خارجه ، اداره پست ، صندوق پس انداز بانک ملی را در واقع می توان به عنوان نمونه این گونه ساختمانهای التقاطی نام برد .این گرایشهای متفاوت و بعضا متضاد در معماری این دوره ناشی از اختلاف در گرایشهای سیاسی و ایدوئولوژیک این عصر از تاریخ ایران است که ریشه در جریانهای عقیدتی – سیاسی اواخر دوره قاجار و اوایل دوران پهلوی دارد . جریانهای مذکور را می توان به سه دسته تقسیم کرد :گروه اول ، سنت گرایان ، که اساس تفکر سیاسی و بینش دینی آنها هماهنگی دین با سیاست و احیاء و توسعه سنتهای هزار ساله جامعه ایرانی بود . پرچمداران این نهضت در آن برهه از زمان شیخ فضل الله نوری بود و بعد از ایشان سید حین مدرس ادامه دهنده راه وی گشت .گروه دوم ، غرب گرایان ، که اساس ذهنیت آنها ، به گفته تقی زاده ، بر تقلید از فرق سر تا انگشت پا از غرب در همه شئون اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی بود . هسته اصلی این گروه را تحصیل کردگان ایرانی تشکیل می دادند که تازه از اروپا به ایران برگشته بودند .گروه سوم ، ملی گرایان ، که بنیاد فکری آنها بازگشت به عظمت امپراتوری هخامنشی و ساسانی بود . این گروه فرهنگ اسلامی و فرهنگ اروپایی را غیر ایرانی می دانستند و بعنوان جایگزین آنها بازگشت به فرهنگ آریایی دوهزار و پانصد ساله با دین و مذهب بود . که این امر ناشی از جریانهای به اصطلاح روشنفکرانه مادی گرایی و توسعه و ترویج نظریات سوسیالیسم و مارکسیسم در بین طبقه تحصیل کرده اروپا بود . این دو جری فکری اثبات خود را در تخریب آثار گذشته می دید و سعی داشت هر چه را بوی گذشته می داد از بین ببرد .
در سایر شئون اجتماعی کشور نیز ما شاهد تقابل این بینشهای متفاوت هستیم . بعنوان مثال در ادبیات ، گروه غرب گرا ، تغییر خط فارسی به لاتین را – به سبک آتاتورک در ترکیه – علم کرد و گروه ملی گرا نیز عرب زدایی از خط و ادبیات فارسی را مطرح نمود و گروه سنت گرا برخود واجب دید که از سنت سعدی و حافظ و دیگر بلند پایگان آسمان ادب ایرانی پاسداری نماید .در ادبیات به زعم مردان بزرگی چون استاد دهخدا ، استاد همایی و استاد فروزانفر و دیگر عزیزان اقدامات غرب گرایان و ملی گرایان بی نتیجه ماند و تحول جدیدی در ادبیات از بطن شعر و ادبیات سنتی تراوش کرده و رشد نمود .لیکن در معماری به دلیل انتصاب غرب گرایان و تحصیل کردگان بوزار پاریس و بعدا مکتب فلورانس و رم در شهرسازی انگلستان و امریکا شد .گرچه گودار و ماکسیم سیرو ازنظر تفکر ، ارزش زیادی برای معماری سنتی و تاریخ تحول آن قایل بودند و در این رهگذر خدمات ارزشمندی به ثبت تاریخ معماری ایرانی نمودند ولی خود شخصا از پیروان مکتب نئوکلاسیک و یا به عبارتی ملی گرایان نوین بودند . شاهد این واقعیت ، ساختمان موزه ایران باستان که تقلیدی از طاق کسری است .غلبه مکتب غرب گرایان در مدارس معماری کشور ، کار را بدانجا کشید که توصیف مسجد جامع اصفهان ، میدان نقش جهان ، گنبد سلطانیه ، طاق کسری و تخت جمشید را باید از اروپاییان و ترجمه کتابهای آنها دریافت میکردیم .

دانشجویان و مهندسان معمار این مرز و بوم اقدامات هوسمان در پاریس و هوارد در انگلستان و کارهای میکل آنژ در فلورانس و رم را بهتر از کاخ گلستان ، مسجد شیخ لطف الله و کاخ سروستان می شناختند و اطلاعات مربوط به طاق کسری که از عجایب روزگار خود بوده برای متخصصین محدود به این بود که بنا در خاک عراق است .نتیجه این انفعال فرهنگی ، بخصوص در زمینه معماری ، عرضه و تکمیل سبکهای مختلف معماری اروپا و امریکا در دهه های اخیر به کشور بوده است . با تسلط فکری غرب گرایانه بر معماری کشور و فاصله گرفتن از معماری سنتی کار بدانجا کشید که تخریب بنا های گذشته در توسعه های جدید شهری و تخریب کاروانسراهای قدیمی در احداث جاده های بین شهری عملی پسندیده و تجدد گرایانه تلقی شد . این وضع باعث گردید که بسیاری از بناهای باارزش متروک و یا مخروبه گردد .همانگونه که تقلید کورکورانه از معماری غرب باعث انحطاط هنر و معماری این مرز و بوم شد ، تقلید از معماری گذشته و سنتی نیز به معنی ارتجاع و قهقرا رفتن گشت .
تحول و تعالی هر هنری بستگی به شناخت دقیق آثار گذشته و درک صحیح ضرورتها و نیازهای حال جامعه دارد تا با استفاده از فرهنگ و سنت دیرینه و خطا و صواب گذشتگان و در جهت جوابگویی به نیازهای جامعه ، راه حلهای بدیع ، اصیل و تازه ای ارائه گردد .
شروع دوره پهلوی ( دوره رضا خانی )
حال می پردازیم به معماری ایران از سال 1300 به بعد .
اول شروع دوره رضاخانی تا مدت پنج سال یا بیشتر هیچگونه اثر هنری را نمی یابیم و هیچ کار مهمی صورت نمی گیرد و کارها به روال قبل پیش می رود . ( حرکت دوره معماری و تحول آن )
قسمت دوم از سال 1305 و 1306 ببعد شروع می شود و فعالیت ساختمانی تا زمان جنگ جهانی دوم گرفتار رکود شدید کارهای ساختمانی و یا حتی تعطیل می شود .قسمت سوم بعد از پایان جنگ و پیدا شدن دو ماتریال تازه یعنی آهن و بتن و اثرات آن در معماری است .از این تاریخ به بعد است که حرکت معماری دوره پهلوی شروع و آغز می گردد .
اوایل شروع حکومت رضاخان یکی از بدترین شرایط ممکن اقتصادی در ایران بود و از نظر اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی رکودی چشمگیر مشاهده می شد و اکثر ساختماها طبق روال سابق با خشت خام و چوب ساخته می شد و سقف ها بصورت شیروانی و از ستون های چوبی استفاده می شد .در شروع آن دوره معمار تحصیلکرده ای وجود نداشت و معماران عالی هم دیگر ذوق و سلیقه و تجربه پدران و گذشتگان و استادان خود را از دست داده و بنا در آن دوره واقعا سیر قهقرایی می پیمود و ساختمانها بدون نقشه و در سر محل روی زمین طرح می شد .
معماری سبک ملی
در دوره رضا شاه ایجاد نوعی معماری عمدتا برای ابنیه دولتی و یا بناهای عمومی نوعی شیوه رومانتیسم ملی و مظهری از تاریخ باستان بود . در دستور کار قرار گرفت .
در اینجا دو عامل مهم بود یکی معماری قبل از دوران اسلام و دوم استفاده از تکنولوژی مدرن غربی در ساختمان سازی معماری دوره هخامنشی به ویژه آثار باقیمانده تخت جمشید و پاسارگاد که جلوه گاه عظمت این کشور بود .
بر همین اساس ساختمان های بسیاری در تهران با الهام از معماری هخامنشی بنا شده از جمله:
کاخ شهربانی ـ طرح قلیچ باغبان عکس اوپک دبیرستان انوشیروان – مارکف
بانک ملی هاینریش اوپک
کلانتری دربند هاینریش آلمان اسلاید
شرکت فرش هاینریش اوپک
مقایسه فرم
آندره گودار – مقبره حافظ – سعدی – ساختمان کتابخانه ایران
ویژگیها
1- ایجاد ایوانهای عظیم و مرتفع در ورودی ها
2- مرکزیت بنا با ستون و سرستون ها که در تخت جمشید به وفور یافت می شود و یا به صورت عریض و سراسری
3- پنجره ها و قابهای اطراف آنها نظیر تخت جمشید
4- استفاده از کنگره های کنار بام کاخها
5- بناها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت و قدرت است .
6- مصالح سنگ و سیمان
7- استفاده از نقش و متیف های تخت جمشید
8- تشابه به بناهای دوان هیتلری : رومانتیسم ملی نشانه عظمت
گرایش دیگری در سبک معماری ملی شاهد هستیم . رجوع به معماری دوره ساسانی و استفاده از عناصر – فرم ها و ایده های معماری این دوره ایران است . که خود منبعث از معماری دوره اشکانی است و بازتابی از معماری مناطق کویری و گرم و خشک این معماری تفاوت زیادی با معماری هخامنشی دارد .
معروفترین این بنا که با گرایش به آن دوره ساخته شده است ، موزه ایران باستان است . گدار – حافظ – سعدی اثر معروف آندره گودار واضع در ضلع جنوب غربی باغ ملی است . ( کتابخانه ملی – مجموعه دانشگاه تهران )
1- ایده از ایوان عظیم مداین ( ساسانی )
2- ورودی اصلی را طاق عظیمی در برگرفته است به ارتفاع کل بنا دقیقا همان الگو اوپک و اسلاید
3- استفاده از ستون جهت تاکید در ارتفاع شده است .
4- مصالح اصلی بنا آجر می باشد .
5و6 – بنای بعدی بنای اداره پست است – که مارکف هر دو در محدوده باغ ملی است که هر دو آمیخته ای از هنر هخامنشی – ساسانی و معماری نئوکلاسیک فردگرا را در بردارند . ( ساختمان پست )
7و8 – یکی از آثار بی نظیر دوره رضاخان است : پهلوی اول
1- ترکیبی از نیم ستونهای سنگی با سرستونهای الهام یافته از تخت جمشید که بر روی پایه کشیده و ممتد سنگی قرار دارد .
2- ارتفاع بلند داخل ورودی ساختمان .
3- استفاده از پلان مربع مستطیل داخل بنا .
4- در میان نیم ستونها دو ردیف پنجره منظم که بالایی از نوع پنجره های قوس دار و جناقی است .
5- آجر در حد فاصل ستون های سنگی و پنجره ها از روی پایه ممتد سنگی بنا شروع می شود .
6- در قسمت بام سطحی کشیده را در مقابل پایه سنگی زیریش بوجود آورده .
7- کشیدگی بنا عظمت و زیبایی بسیاری به آن می بخشد و به همراه تقسیمات ایجاد شده در ورودی اصلی ناحیه میانی و همچنین در دو انتهای ساختمان که عمدتا آجری هستند . که نقش همگی متاثر از معماری نئوکلاسیک اروپا هستند .
9و10- مدرسه فیروز بهرام – در مدرسه فیروز بهرام نیز همان قوس های جناقی پنجرها نوار های زیر سقف و سر ستون و بقیه عناصر مشخص است .
سر در باغ ملی
میدان راه آهن و بنای آن ( اوایل پهلوی دوم )
ارتباط رضاشاه با کشور آلمان و فعالیت مهندسین آلمانی در ایران باعث گردید بسیاری از بناهای اطراف راه آهن با شیوه ساخته شوند .
ساختمان بسیار زیبا راه آهن و ساختمان مرکزی آن ضلع گوشه شمال غربی ساختمان قماش معروف بوده و در حال حاضر ساختمان راه آهن است .
تصاویر میدان انقلابدر دوره رضا شاه
اداری و حکومتی میدان ها و پل ها و نهایت شهرسازی
اتصال اول به دوم دارای یک سری نظم بوده ولی پهلوی دوم ناگهان یک جهش نامطلوب بوده است .

نتیجه گیری
در مورد واحد های مسکونی دوره رضاخانی مسکونی ها سبک انگلیسی دیواره ها از آجر سفال قرمز
دیوارهای باربر
سقف صاف
ایجاد بالکن
و پنجره ها به سمت کوچه و حیاط
پنجره های سرتاسری با نعل درگاه افقی
عموما برایش اساسی بوده است .
پهلوی اول
تاثیر معماران – آلمانی- فرانسوی – اتریشی – انگلستان

اشاره به پهلوی دوم
پس از حرکت اقتصادی و فرهنگی در ایران عده ای جهت تحصیل به اروپا – آمریکا و جاهای دیگر رفتند و معماری ایران در این شلوغ بازار گم شد .
وبعد از آمدن عده ای به دنبال بساز و بفروشی و پول در آوردن شروع به معماری کردند و این است که هر نقطه تهران و شهرهای بزرگ دیگر آلبومی از معماری اروپا یا آمریکا ( مدرن – پست مردن و غیره ) می باشد .

میدان حسن آباد
ابنیه میدان حسن آباد در دوره رضا شاه و به دستور سرتیپ کریم آقا بوذرجمهوری رئیس بلدیه ( شهرداری ) تهران پس از تخریب در سال 1313 احداث شد و یا علی باقریان ( به روایتی )
تقلید از معماری غربی بخصوص معماری اتریش است که 8 گنبد با رویه فلزی این میدان را احاطه کرده بود و تمام موتیو های اصلیش الهام از معماری غربی را دارد . یکی از کارهای فروغی احداث ، بانک ملی حسن آباد است که ایشان خیلی بساختن آن افتخار می کرد .
دوره قاجار
درون گرا
تزئینات داخل
معماری کارت پستالی
ایجاد سرستونها و ستونها بر سر در ورودی ها و ایوانهای بلند ایجاد پلکان در محور اصلی رعایت سلسله مراتب
پنجره های ارسی = 3 دری – 5 دری – 7 دری
سقف شیب دار شیروانی و خیمه ای
شیشه های رنگی
آئینه کاری
گچ بری
نقاشیهای لندن کاری
اشاره به شهرسازی
ایجاد میادین
ارگ
سبزه میدان
توپخانه

میدان مشق = امارت کاخ وزارت امور خارجه – پشت شهربانی – وزارت جنگ

در سال 1135 هجری در زمان حکومت سلاطین صفوی افغانیها به ایران حمله می کنند و بعد از آن نادر قلی از قبیله افشار با یکی از شاهزادگان صفوی در سال 1142 موفق به بیرون راندن افغان ها گردیدند .
پس از نادر قلی در سال 1160 هجری بقتل رسید و حکومت به دست کریم خان زند رسید . این دوره برای ایران نافع بود و نهایتا بعد از مرگ کریم خان آقا محمد خان رئیس قبایل قاجار که در سواحل دریای خزر بود حکومت ایران را بدست گرفت .
آقا محمد خان
فتحعلیشاه
محمد شاه نوه فتحعلی
در سال 1264 هجری قمری ناصرالدین شاه به سلطنت می رسد . در این زمان بخاطر سفرهای زیاد پادشاه به اورپا ، تمدن و هنر غرب در ایران نفوذ بسیار عمیق پیدا کرد . ار آثار این نفوذ تاسیس تلگراف – توسعه مطبوعات – مدارس – و نشر افکار آزادیخواهی را می توان نام برد .
از اواخر دوره صفویه تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه به علت آشفتگیهای موجود و جنگ های پی در پی و عدم ثبات و فقدان امنیت – هنرهای معماری و تزئینات ساختمانی ایران که در دوران صفویه وسعت و تنوع زیاد پیدا کرده بود طی این دوره نابسامانی ملی به انحطاط گرائید .
فقط در دوره کوتاه کریم خان زند – ارگ کریم خان را در شیراز بر پا گردید . در دوره قاجاریه سبک جدیدی در معماری زاییده نمی شود . معماران این دوره دنباله رو معماران دوره صفویه بوده اند .در دوره ناصرالدین شاه هنر صنایع ظریف مانند گچبری – آئینه کاری – کاشیکاری رونق یافت و در اثر ارتباط بیشتر ایران با اروپا معماری اروپا در هنر معماری ایران نفوذ می کند و معماران ما از اروپا تقلید می کنند .ایجاد سرسرای ورودی با پلکانهایی که در وسط سرسرا شروع می شود و از پاگرد به دو شاخه در جهت مقابل یکدیگر بالا ادامه می یابد تاثیر معماری کشورروسیه است که این نوع معماری از قبیل کاشیکاری و آئینه کاری و گچبری و ازاره بندی توام می گردد . و گوشه ای از معماری قاجار را شکل می دهد . رنگ زرد .
ایجاد زیر زمین ها با طراحهای زیبا و پوشش های ضربی – آجری – تهیه حوضخانه- متداول گشتن بادگیر در بنا جهت خنک کردن فضاها و احداث تالارهای بزرگ شاه نشین و غرفه ها و گوشوارها نمونه ای از بنا ها در کاشان می باشد .بادگیرهای زمان قاجار در تهران – یزد – ابرقو – کاشان – سمنان مشاهده می شود که چطور در دوره قاجار ساختن بادگیر از صفویه اقتباس شده و تکامل پیدا کرده است .در معماری کاخ سازی – ساختن بادگیر مزین به کاشیکاری وطلا در عمارات و آئینه کاری یک رکن از معماری اصیل ایرانی بوده .بناهای مسکونی دوره قاجاریه ، شامل اطاق مرکزی ، ایوان ، با ستون در جلوی ورودی و بعضا در قسمت ورودی خانه و اطاقهای کوچکتر واقع در اطراف اطاق مرکزی بصورت های ساده یا مفصل بنا به صنعت یا قوت مالی احداث شده متاسفانه به جهت استفاده از مصالح نامطلوب مانند چوب و خشت خام بناهای زیادی از دوره قاجاریه بجا مانده است . چون فاقد استحکام بوده اند .مانند بناهای آقای بروجردی در کاشان – خانه آجری آقای شیبانی در طبس دوره قاجاریه . در معماری مذهبی قاجاریه مانند ساختن مسجد – مدارس دینی – تکیه و حسینیه ها شیوه معماری همان است که در ادوار پیش بوده است – مسجد شاه تهران قزوین – سمنان – مسجد سید در زنجان و مدرسه سلطانی در کاشان گواه این ادعاست ( رنگ زرد در کاشیکاری – طرح گلپونه ) در جداره ها و نماها .علاوه بر معماری مذهبی که پیروی از صفویه بوده است معماری کاخ سازی و ساختمان مسکونی آمیزه ای از عوامل معماری ایرانی و اروپایی را در هم آمیخته است .از دوره قاجار تیمچه های وسیع با پوشش ضربی مانند تیمچه حاجب الدوله صدراعظم – امین اقدس -علاءالدوله در تهران موجود است .اما مشهور ترین و زیباترین آنها تیمچه امین الدوله در کاشان است در زمان شاه عباس اول در محل کاخ گلستان فعلی عمارتی چهارباغ و چنار احداث شده بود .
در زمان ناصرالدین شاه 1268 قسمت شرق باغ توسعه یافت و کاخهای دیگری در اطراف آن که باغ گلستان نامیده شده است .مجموعه کاخها : شامل – تالار موزه – سرسرای ورودی – تالار آئینه – تالار برلیان – تالار عاج بوده – تالار تاجگذاری (1296) تخت زرین جواهر نشان به نام تخت طاووس – عمارت شمس العماره در سال 1284 هجری قمری بسرپرستی معیر الممالک در ضلع شرقی باغ گلستان با سردر و نقش خورشید احداث شد . کلاه فرنگی بدستور فتحعلی شاه قاجار در سال 1231 هجری قمری تخت مرمر بزرگی ساخته شده که اکنون در وسط ایوان اصلی کاخ قرار دارد .مسجد شاه با مسجد سلطانی از بناهای دوره فتحعلیشاه قاجار است که بسال 1240 بپایان رسید . در زمان ناصرالدین شاه در سال 1307 هجری قمری تعمیر گردید . دو مناره و سر در مسجد شاه تهران از آثار زمان ناصرالدین شاه قاجار است . نمونه ای از کاشیکاری های زیبا نمایان است و رنگهای زرد الهام گرفته از دوره صفویه است .
سجد سپهسالار تهران
مجموعه ای باشکوهی که شامل ، جلوخان – سردر – دهلیز – ساختمان دوطبقه حجره ها – چهار ایوان – مقصوره و گنبد عظیم و شبستان ( چهلستون ) گلدسته ها – مناره کاشی کاری و مخزن کتاب ( در مورد تعمیر گنبد و مناره ها و ارتفاع کرسی چینی کف 1 متر در سطح کل ، رینگ بتونی ) در قرن 13 هجری ارتفاع گنبد 37 متر بوده بانی این مسجد عظیم که به مدرسه ناصری شمهور است ساخت این ساختمان را در سال 1296 آغاز کرد .در ورودی در حاشیه خیابان بیمارستان قرار دارد و از ضلع شرقی به طرف مسجد و مدرسه باز می شود . در این دهلیزها شاهکارهایی از معماری و کاشیکاری معروف به هفت کاسه ( طاق معلق ) بیادگار مانده است از مشخصات ممتاز تزئینات این بنا گذشه از طاق معلق – کاشیکاریهای مصور خشتی – رنگارنگ و ستونهای یکپارچه و سنگهای ازاره بنا از لحاظ حجاری قابل توجه است .
رعایت سلسله مراتب ورودی ها و کاشیکاری گچ بری – آئینه کاری – نمایان شدن رنگ زرد بالابودن بناها از سطح زمین پلکان = سرستونها ، ایوان 3 دری و5دری ها ، سقف های دور دار ، پنجره های دوردار ، شیشه رنگی و معماری کارت پستالی از مناظر این ساختمان هستند .
ما نمی توانیم اتصال یک دوره معماری را به یک دوره دیگر بصورت ریاضیات محاسبه نمائیم مثل 5 ، 4 ، 3 و 12 بلکه اثرات هر دوره کم کم به صورت عناصری منفرد تبدیل به یک طرح و یک دوره می گردد . مثل پیدا شدن آهن و بتن ناگهان مثل درگاه پنجره ها را از حالت نیم دایره و قوس بصورت تخت سقف های شیروانی و سنتوری یا خیمه ای را به صورت تخت :
ارتفاع ساختمانها را بلند تر
و سطح بدنه ها را سیقلی تر
شروع تراس ها و یا بالکن ها
این چنین است که تغییر و تحول هر دوره معماری مشروط به اینکه حکومت وقت تغییر نکند حرکت و سیری اینگونه خواهد داشت .
معماری نو در ایران با شمس العماره آغاز شد
هنر ایرانی در زمان قاجار به واسطه ارتباط این دوره با غرب پیشرفت چشم گیری داشته و هنرمندان زیادی در این دوران به اروپا و کشورهای غربی سفر می کنند. به همین دلیل به نوعی قاجاریه را سرآغاز مدرنیته در ایران می دانند. روند این پیشرفت در زمان ناصرالدین شاه سریع تر می شود و هنر ایرانی گام های بلندی در زمان این شاه قاجار بر می دارد. ..

به چه نوع معماریی، معماری دوره قاجار گفته می شود؟
معماری دوره قاجار، با توجه به خود معماران و شاید کارفرماها در شهرهای مختلف و بر اساس اقلیم آن شهرها متفاوت است. مثل تمام دوران ها، در مناطق بیابانی و کویری به یک شکل بوده، و در مناطق کوهستانی به شکل دیگر. غرب و شرق و شمال و جنوب از لحاظ معماری با هم متفاوت بودند، هر چند مربوط به یک دوره باشند. این یک قاعده است و ما وقتی بناها را با هم مقایسه می کنیم بیشتر متوجه این تفاوت ها می شویم. به عنوان مثال مصالح یکی از موارد تاثیر گذار در معماری هر منطقه بوده است. مثلا در مناطق کویری بر اساس مصالحی که آن منطقه دارد از "کاه گل" استفاده شده است، و وقتی به شهرستانک می روید بناها و مصالح متفاوت می شود. و یا در تهران به خاطر این که پایتخت هم بوده نه تنها مصالح تغییر می کرده، که از بهترین معماران نیز استفاده می شده است. معماری دوره قاجار در کنار تاثیرپذیریی که از معماری دوره اسلامی داشته، یک سری ابتکاراتی هم به خرج داده است. مثلا در دوره قاجار برای پوشش بام، نیاز به یک سری ابتکاراتی داشتند و با توجه به دهانه ساختمان و مصالحی که داشتند این ابتکارات را به خرج می دادند. در دوره قاجار اگر توجه کنید متوجه می شوید که بیشتر از پوشش شیروانی استفاده شده است تا بتوانند دهانه های بزرگ را هم پوشش بدهند. مثلا در مجموعه کاخ گلستان، "سفره خانه" را داریم که دهانه آن 16 متر است. معماری آن زمان تا آن موقع چنین دهانه وسیعی نداشته است و فلز هم موجود نبود تا از آن طریق این دهانه پوشش داده بشود. اما وقتی به عقب بر می گردیم، به زمان معماری اسلامی و حتی قبل تر، می بینیم که پوشش ها را به شکل گنبد در می آوردند. برای این کار ضلع های دهانه را آن قدر زیاد می کردند، مثلا اگر چهار ضلعی بود، هشت ضلعی می کردند یا هشت را شانزده تا به دایره نزدیک بشود و بتوانند گنبد را روی آن سوار کنند.آن چه که از شکل شمس العماره می توان تشخیص داد این است که معماری آن کمی از معماری اسلامی فاصله گرفته و تا حدودی از معماری غربی تاثیر پذیرفته. و البته این به جا هم بوده زیرا در زمان ناصرالدین شاه این تاثیرپذیری وجود داشته است، تاثیراتی که در آن دوران (قاجار) از معماری اروپا و غرب گرفته شد، تاثیراتی در فرم معماری است و در روش کار و ساخت بنا تاثیری نگذاشته است. ناصرالدین شاه در سفری که به اروپا داشته است با مشاهده ساختمان های بلند و بعدها عکس های آنها علاقه مند می شود که یک بنایی مثل آن ساختمان ها بسازد. اما در این میان نکته جالب توجه این است که معمار ایرانی دانش اروپایی ها را نداشته است، و این دانش را خودش به وجود می آورد که چگونه می تواند ساختمان به این مرتفعی به وجود بیاورد آن هم با توجه به مصالحی که ما در ایران داشتیم و این که چگونه می توان با مصالح سنتی مان پنج طبقه ساختمان را روی هم بنا کنند.
اما این کار را یک معمار ایرانی انجام داد به نام "محمد کاشی"، و به هیچ وجه از مهندس و معمار اروپایی استفاده نشد. آن زمان، زمانی بود که تازه فلز وارد ایران شده بود و بنا بر گفته های دیگران شمس العماره اولین بنایی بود که در آن از فلز استفاده شده است. باقی خانه ها از "توفان" و چوب و کاه گل استفاده می کردند. از آن جایی که ما در ایران تا آن زمان بنایی به این بلندی نداشته ایم در شمس العماره برای سوار کردن طبقات از شیروانی استفاده کرده اند. که صرفا برای تفکیک طبقات استفاده شده است. نکته جالب این معماری در همین است. برای نگهداری ساختمان از "خرپا" استفاده کرده اند و بعد بالای آن خرپا را سطح مسطح گذاشتند که طبقه بالایی را روی آن بنا کنند. این از نکات بسیار بسیار جالب معماری شمس العماره است در واقع آن جا از "خرپا" برای برپایی صرفا شیروانی ای که بارش باران و برف را هدایت کند استفاده نشده است و از این طریق می خواستند فشاری که از بالا هدایت می شده را به دیوارها منتقل کنند.
این خیلی جالب است که در آن زمان به وسیله چند چوب و خرپایی که بنا کرده اند طی محاسباتشان آن را به شکلی قرار داده اند که تا امروز این ساختمان را برپا نگه داشته است. برای ساخت اتاق های طبقه بالاتر نیز از تکنیک معماری مناره استفاده شده است. شما اگر به مناره های مساجد نگاه کنید متوجه این موضوع می شوید که در ابتدای مناره از قطرها بزرگ استفاده کرده اند و هر چه قدر که بالاتر رفته اند قطر دیوارها کمتر می شود. این به خاطر ایجاد وزن کمتر روی مناره است، چون آنها حساب زلزله را هم می کردند و از این طریق استحکام بنا را بیشتر می کردند. در شمس العماره نیز چنین کاری انجام داده اند، و هر چه قدر ساختمان به طرف بالا می رود جمع تر می شود. یعنی یک سری محاسبات مقاومت در برابر زلزله هم انجام داده اند. باید اعتراف کنم که ما امروز هم در محاسباتمان راجع به این که آنها چگونه فکر می کردند حیران می مانیم. این خیلی عجیب است که چگونه یک بنای پنج طبقه ای مثل شمس العماره را با مصالح سنتی مثل آجر، کاه گل و ساروج بنا کرده اند و تا امروز هیچ چیز نتوانسته آن را تخریب کند.

معماری دوران قاجار با معماری دوران زندیه چه تفاوت هایی داشته است؟
معماری دوران زندیه با معماری دوره قاجاریه خیلی بهم نزدیک اند طوری که در دوران قاجار تخت مرمر را که می سازند، "آقا محمدخان" دستور می دهد به شیراز بروند و قصر وکیل را ویران کنند و تمام اجزا و تزیینات آن را به آن جا بیاورند و نصب کنند. ستون ها و درهای خاتمی که در تخت مرمر می بینید مربوط به همان دوران است. در زمان قاجار ما آینه کاری های زیادی می بینیم که در زمان زندیه خیلی کمتر استفاده می شده است. کاشی کاری را که ابتدا در هر دو دوران داشتیم ولی نوع آن فرقی می کرده است. مثلا در زمان قاجار رنگ "زرد" رنگ شاخص کاشی های آن دوره بوده است. یعنی شما با دیدن رنگ زرد در کاشی می فهمید که این کاشی قاجاری است. در حالی که رنگ شاخص کاشی در دوره زندیه "صورتی" است. ولی از لحاظ ظرافت کاشی ها در دوره قاجار، طراحی آنها کمی ضعیف تر می شود. البته مواردی را داریم که خیلی خوب هم کاشی کاری شده اند، مثل مسجد "سپه سالار" که کاشی کاری قاجاری با کیفیت و ظریفی دارد. کاشی کاری هفت رنگ شمس العماره خیلی کیفیت عالی ندارد. ولی حجاری های دوره قاجار بسیار عالی بود و حجارهای قابلی داشتند.
البته از قبل هم حجاری در ایران بود، و کسانی بودند که این کار را می کردند، اما در دوره قاجار، به خصوص ناصرالدین شاه هنرمندان بسیار خوبی در بخش حجاری وجود داشتند و خیلی ظریف و عالی کار می کردند. من فکر می کنم برجسته ترین هنرمندان آن زمان که روی ابنیه ها کار می کردند حجارها بودند. در کنار حجارها، هنرمندان خوبی هم بودند که روی چوب خاتم کاری و معرق کاری می کردند.

اینها جزو هنرهای بسیار خوب زمان قاجار بود. در کنار آینه کاری گچ بری هم در کاخ شمس العماره استفاده شده است. نقاشی های بسیار خوبی هم از آن زمان به جا مانده است که در زمان قاجار صورت می گرفته و بسیار عالی بودند.
آهن و شیشه، معماری قاجاررا دگرگون کرد
آغاز معماری ایران به چه دوره ای بر می گردد؟
– ایرانیان به لحاظ شرایط اقلیمی ویژه کشور اغلب برای ساخت بناها از مصالح و مواد مقاوم بهره می گرفتند و بر همین اساس در زمینه ساخت بناها تبحر کافی پیدا کردند و به سرعت توانستند به هنر معماری در معنای واقعی آن دسترسی پیدا کنند. چنانچه آثار و ابنیه تاریخی به جای مانده از تاریخ کهن ایران مانند چغازنبیل نشانی از این حکایت است. همچنین در دوره های پارتی و ساسانی سبک و سیاق معماری سنگی به شناخت بهتر مواد و ساخت بناهای عظیم، طاق ها و کتیبه ها منجر شد که این روند در اواخر دوره ساسانی به شکل کاملی بروز پیدا کرد. با آغاز دوره اسلامی روند معماری ایران پویاتر شد تا جایی که در دوره سلجوقی، با تکمیل شدن مباحث سازه ای، معمارها فرصت پیدا کردند تا از آجر، ملاط و تزیینات در ساخت بناها استفاده کنند که این هنر به ویژه در دوران اسلامی، در سطوح عالی آن به چشم می خورد. در اواخر دوره مغول اطلاعات مربوط به سازه و بنا تکمیل و معماری بنا از نظر فضاها کامل شد و بناهای به جا مانده از این دوره به عنوان یکی از کامل ترین نمونه های فضاهای معماری شهری، جلوه گر شد. پس از مغول و در دوران تیموریان کاشیکاری با سبک و سیاق کاشی معرق و به شکل بی نظیر به کار گرفته شد که این سبک در دوره صفویه نیز ادامه پیدا کرد، در این دوره سرعت ساخت و ساز استفاده از کاشیکاری هفت رنگ را جایگزین استفاده از کاشی های معرق کرد.
در دوره قاجار با چه شکل خاصی از معماری و تزیینات بنا روبرو هستیم؟
– سبک های آذری و اصفهانی که به ویژه در دوران صفویه و با استفاده از کاشی های هفت رنگ و لعاب های رنگارنگ معمول بود، به دوران قاجار نیز راه یافت و به ویژه بهره گیری از سبک اصفهانی در بناهای عام المنفعه و مذهبی کاملا مشهود بود.
در دوره های میانی قاجار، تحولات جهانی و گسترش صنعت در جهان بر بخش هایی از معماری ایران تاثیر گذاشت به طوری که با آغاز قرن 19 نوعی آمیختگی معماری اصیل ایرانی با معماری مدرن، به چشم می خورد.
اختراع ماشین و احداث کارخانه ها، تولید انبوه و به دنبال آن تولید مواد و مصالح جدید ساختمانی از جمله آهن را به دنبال داشت، که با تولید آهن به طور انبوه ، معماران از این ماده جدید در ساخت و ساز و احداث بناها استفاده کردند.
حضور معماری مدرن و تلفیق آن در معماری کهن ایرانی تا چه میزان بر هویت معماری ایرانی تاثیر گذاشت و آیا در این دوره بناهایی را می توان شاهد بود، که هنوز تاثیر معماری اصیل ایرانی بر ساختارشان به طور کامل دیده شود؟
– معماری مدرن به راحتی در زوایای معماری کهن ایرانی رخنه کرد به طوری که در معماری بناهای دوران قاجار تاثیر این سبک معماری به وضوح دیده می شود، اما به هر حال تاثیر معماری مدرن بر بناهای سنتی، همچون سایر بناها نبود. برای مثال می توان از مسجد سپهسالار نام برد که هر چند ساخت آن به اواسط دوره قاجار و تاثیر معماری مدرن بر معماری آن روز ایران باز می گردد، اما بنای مسجد، در قالب یک مکان مذهبی، نمایانگر ارزش های معماری اسلامی و ایرانی است. هر چند مسجد سپهسالار براساس طرح ها و نقشه های یکی از نخستین فارغ التحصیلان ایرانی در حوزه معماری از اروپا ساخته شد اما در این بنا سبک اصفهانی با تزیینات اسلامی قابل مشاهده است.
تغییر در ساخت و ساز بناهای جدید در دوره قاجار چگونه به وجود آمد؟

– تغییر در مواد و مصالح معماری، تغییر در شکل و ساختار معماری بناها را در این دوره به دنبال داشت. به گونه ای که با توجه به تغییرات ایجاد شده در عصر صنعت و نیاز به امکانات جدید شهری، ساخت برخی از بناها از جمله ایستگاه های راه آهن، نمایشگاه ها و کارخانه ها از سوی معماران مورد توجه قرار گرفت.
تلفیق سبک معماری کهن ایران و معماری مدرن چگونه صورت گرفت؟
– به دنبال سفر شاهان قاجار به اروپا به علاقه آنان به ساخت بناهایی مشابه آنچه در فرنگ دیده بودند، منجر شد و پس از آن معماران ایرانی با بهره گیری از تصویر کارت پستال هایی که شاهان قاجار از بناهای اروپایی به ایران آورده بودند، بناهایی را احداث کردند که نشانگر تلفیقی از معماری کهن ایران و معماری مدرن اروپایی بود. به ویژه در دوره امیرکبیر، نخست وزیر اصلاح طلب دربار قاجار با نگرش های نورپردازانه تحولاتی در سیمای شهر تهران به وجود آورد، که از جمله این تحولات می توان به سامان دهی میدان ارگ و احداث میدان توپخانه و بناهای جدید اشاره کرد.

* وضعیت معماری اواخر دوران قاجار به چه شکل بود؟

_ در اواخر دوران قاجاریه حضور معماری اروپایی در فضاها و در تمامی بخش های ساختمان ها به چشم می خورد. معماران اروپایی در این دوران به ساخت بناهایی در ایران پرداختند که شکل ظاهری و معماری آن با بناهای پیشین ساخته شده در ایران متفاوت بود. در اواخر دوران قاجار و به ویژه با به قدرت رسیدن رضاخان استفاده از مواد و مصالح جدید که در اروپا رایج بود، جایگاه ویژه ای در معماری پیدا کرد که پس از پنج سال و با تشویق و حمایت رضاخان معماران ایرانی از این مواد و مصالح جدید برای ساخت و احداث بناها استفاده کردند.

استفاده از مواد و مصالح جدید و به ویژه سیمان چه امکانات ویژه ای را در اختیار معماران قرار داد؟

_ این ماده به سرعت از سوی معماران، استادکاران و مهندسان ایرانی مورد توجه قرار گرفت به گونه ای که در سال 1313 و تنها یک سال پس از احداث کارخانه سیمان، شیوه های مختلفی برای استفاده از این ماده ساختمانی از سوی معماران ابداع شد و همچنین این ماده در احداث تندیس ها و مجسمه ها، بناهای دولتی و اداری از جمله کاخ شهربانی مورد استفاده قرار گرفت.

* استفاده از شیشه چه تغییراتی را در معماری ایران به وجود آورد؟

_ در قرن 19، در اروپا و به لحاظ نیاز شدید معماری به ساخت فضاهای گسترده مثل نمایشگاه ها دیگر استفاده از مواد و مصالح سنگی یا آجری پاسخگو نبود بنابراین ضرورت ساخت سقف ها و سازه های فلزی از سوی معماران مورد توجه قرار گرفت که به منظور استفاده از پوشش های سبک برای پوشاندن این سازه های فلزی، شیشه به عنوان ماده ای مقاوم از سوی معماران اروپایی مورد استقبال قرار گرفت.
در اوایل قرن 19، تولید شیشه به شکل انبوه و صنعتی آن در اروپا آغاز شد و پس از مدتی رضاخان، به منظور استفاده از شیشه در ساخت بناهای جدید، کارخانه شیشه و بلور کرج را احداث کرد. در همین دوران استفاده از سنگ نیز از سوی معماران مورد توجه قرار گرفت.

پرداختن به نمای داخلی بنا در دوران قاجار به چه صورت انجام می شد؟
_ در زمینه تزیینات معماری نمای داخلی بناها، در اوایل دوران قاجار استفاده از گچ بری و کاشیکاری در نماهای داخلی بناها مشهود است، اما با عبور از این دوره به ویژه با ورود به دوران پهلوی اول و دوم، استفاده از تزیینات پیچیده در فضاسازی داخلی کاهش پیدا می کند تغییر در میزان به کار بردن تزیینات داخلی بنا، با توجه به افزایش سرعت ساخت و ساز و استفاده از مواد و مصالح جدید در احداث بناها، به وجود آمد. برای مثال در کاخ شهربانی استفاده از گچ بری تنها در سرستون های بنا دیده می شود.

معماران دوره قاجار
در دوره قاجار معماران معروفی همچون محمدتقیخان معمارباشی؛ معمار دارالفنون، استاد علیمحمد کاشی؛ معمار شمسالعماره، محمدابراهیمخان معمارباشی؛ معمار تکیه سیدنصرالدین و میدان توپخانه و چند تن دیگر میزیستند.

بستر شناسی تقلید در معماری معاصر ایران
ریشه آغاز تحولات معماری معاصر ایران را باید از دوران صفوی جست وجو کرد. از یک سو جنگ ها و کشاکش های متعدد با حکومت عثمانی و برخی از حکومت های اروپایی مانند پرتغال و انگلیس و از سوی دیگر آمد و شد هیات های نمایندگی و گروه های سیاسی اروپایی به ایران و در مواردی بازرگانان اروپایی و روسی موجب آشنایی بیش از پیش ایرانیان با برخی از دستاوردهای فنی و بعضی از ویژگی های فرهنگی و هنری اروپاییان شد. در زمینه های هنری می توان به طراحان یا نقاشانی که همراه با برخی از هیات های سیاسی به ایران آمدند، اشاره کرد. آشنایی هنرمندان ایرانی با آنان موجب شد معدودی از هنرمندان از شیوه طراحی و نقاشی آنان اقتباس کنند.
تاثیر نقاشان و طراحان اروپایی به همین جا ختم نشد، بلکه به تدریج برخی از حرمت ها و چارچوب های مربوط به صورتگری مورد بی توجهی قرار گرفت؛ نقاشی های دیواری کاخ چهلستون، حاکی از این است که پادشاهان صفوی بعضی از حرمت های مربوط به نگارگری را که در دوره های پیشین رعایت می شد، در نظر نمی گرفتند. از اواخر این دوره به تدریج افزون بر نگارگری، برخی دیگر از هنرهای تصویری و تجسمی مانند کاشیکاری و گچبری نیز از شیوه های هنری اروپا اثر پذیرفتند و فرنگی سازی به یکی از روش های معمول در برخی از هنرها تبدیل شد.
در دوره قاجار، تحولات اجتماعی متعددی در جامعه ایرانی صورت گرفت که زمینه های تضعیف هنرهای بومی و گسترش هنرها و اندیشه های غربی را بیش از پیش فراهم آورد. نخست آن که گروه اجتماعی جدیدی که قدرت را به دست آورده بود، یعنی ایل قاجار، در ابتدای روند شهری شدن و گسترش حوزه نفوذ تمدنی و فرهنگی خود، به نهادهای اجتماعی، مدنی و هنری پیشین چندان توجهی نکرد. زیرا در آغاز از مقبولیت چندانی برخوردار نبود.
این موضوع در از هم گسیختگی نهادها و روابط صنفی و هنری بی تاثیر نبود و در نتیجه در این دوره رد برخی از تخصص های هنری و صنفی از جمله معماری، زمینه های بروز ضعف در حوزه های نظری و عملی را فراهم کرد و امکان نو آوری در بسیاری از زمینه ها مقدور نشد، هر چند که تلاش های بعضی از معماران ایرانی در نمونه هایی از آثار خلق شده به ویژه در مورد ابداع ترکیب های حجمی تازه نسبت به گذشته را نمی توان نادیده گرفت. به همین ترتیب ضعف برخی از آنان در طراحی بناهای آئینی و تقلید از ویژگی های مساجد هند در طراحی مساجد جامع ایرانی قابل تامل است.
آگاهی از عقب ماندگی در زمینه های فنی و اجتماعی نسبت به غرب و احساس حقارت پدید آمده در دوره قاجار، منجر به بروز نوعی سرخوردگی اجتماعی و تلاش در تقلید از غرب برای خروج از عقب ماندگی شد. عده ای چاره را در نوعی تقلید همه جانبه از فرهنگ غرب و مظاهر آن دانستند.
این گرایش همراه با تنوع و تفاخر طلبی اعیان، رجال و درباریان، ابتدا موجب بروز تمایل به استفاده از برخی عناصر معماری غرب مانند انواع سنتورهای تزئینی، سرستون ها و پلکان ها و در مراحل بعد از استفاده از بعضی ترکیب های حجمی و طرح های معماری شد، به گونه ای که در مواردی، بناهایی به طور کامل به تقلید از بنایی مشابه در اروپا طراحی و ساخته می شد. عمارت شمس العماره و قصر فیروزه از اینگونه بناها به شمارمیآیند.
در آغاز دهه نخست قرن بیستم شرایط پیچیده و حساسی پدید آمده بود. از یک سو تلاش ها و فعالیت های صورت گرفته برای اصلاحات اجتماعی و سیاسی، به نتایج مطلوب نرسیده بود و از سوی دیگر برخی حکومت های خارجی و به ویژه اروپایی مصمم بودند که بیش از پیش در امور داخلی کشور دخالت کنند . مداخله آنان تا محدوده شکل دهی به حکومت پیش رفت. تحولاتی که در زمینه های اداری و سیاسی صورت گرفت، منجر به پدید آمدن نهادهای جدیدی در عرصه های آموزشی، اداری، اجتماعی و فرهنگی شد، نهادهایی که اغلب، هم از لحاظ ساختار سازمانی و هم از جنبه فضای معماری جدید بودند.
درنتیجه نه تنها دگرگونیهاوتحول ات مهم و قابل توجهی در عرصه های اجتماعی پدید آمد، بلکه تغییرات وسیعی درعرصه های معماری و فضاهای شهری نیز حاصل شد.
غرب گرایی که از دوران قاجار در بسیاری از عرصه های اجتماعی و هنری بروز کرده بود، بیش از پیش توسعه یافت. کاربرد تکنولوژی های جدید و استفاده از برخی مظاهر آن نیز نقش مهمی در تحولات معماری و شهرسازی کشور داشت. استفاده از اتومبیل و توسعه نسبتا برنامه ریزی شده یا به عبارت دیگر نقشه ریزی شده شهر و تغییر در شکل زمین های در نظر گرفته شده برای توسعه شهر و چگونگی تقسیم قطعه ها به گونه ای که غالبا هر قطعه از یک جبهه در کنار خیابانی اصلی یا فرعی قرار گیرد، از عوامل دگرگونی فضاهای معماری و شهری به شمار می آیند.

منابع:

http://www.berkeleyprize.org/
http://mohammadhamed.mihanblog.com/
http://www.savashehvauot.blogfa.com/
http://seventhview.persianblog.com/
http://www.istta.ir/
www.uan.ir

8