دارو سازی
علوم مرتبط داروسازی
علوم پایه پزشکی و داروسازی: علوم مرتبط و علوم اضافه شده
آناتومی: مطالعه ساختمان فیزیکی موجودات زنده می باشد. در مقابل آناتومی ماکروسکوپی یا آناتومی گیاهی، سیتولوژی و هیستولوژی یا بافت شناسی، درباره ساختمانهای میکروسکوپی می باشند.
شیمی حیات: مطالعه شیمی موجود در موجودات زنده، بخصوص درباره ساختمان و عملکرد اجزا شیمیائی آنها می باشد.
بایواثیک: میدان مطالعه ای از جنبه فلسفه و مذهب در مورد ارتباط بیولوژی، علم، داروسازی و اخلاق می باشد.
بایواستاتیک
سلول شناسی: مطالعه میکروسکوپی یاخته های منفرد می باشد.
امبریولوژِی یا جنین شناسی: مطالعه توسعه اولیه موجودات زنده می باشد.
اپیدمولوژی: مطالعه دموگرافی روند بیماری می باشد، و شامل مطالعه همه گیریها می باشد، هر چند به این محدود نمی شود.
سلامت عمومی
ژنتیک: مطالعه ژنها، و نقش آنها در توارث بیولوژیکی.
هیستولوژی: مطالعه ساختمانهای بافتهای بیولوژی با میکروسکوپ نوری و میکروسکوپ الکترونی می باشد.
ایمنی شناسی: مطالعه سیستم ایمنی می باشد، که به طور مثال در انسان شامل سیستم ایمنی مادرزادی و … می باشد.
میکروبیولوژی: مطالعه میکروارگانیزمها است که شامل protozoa، باکتری ، fungi و ویروسها می باشد.
عصب شناسی: موضوعی است که به بررسی مکانیسمهای اثر دارو، پاسخ بدن به دارو را روشن می کند.
داروسازی صنعتی (چگونگی تهیه داروها)
تولید دارو در مقیاس بسیار زیاد را "داروسازی صنعتی"می نامند. وقتی یک ماده شیمیایی که احتمال دارد اثر دارویی داشته باشد و در آزمایشگاه سنتز شد، برای آزمایشهای بالینی حیوانی و انسانی فرستاده می شود، از آنجایی که این آزمایشها بر روی تعداد محدودی صورت می پذیرد، مقدار داوری لازم را در همان آزمایشگاه می توان تهیه نمود. وقتی یک دارو از تمامی آزمایشهای بالینی موفق بیرون آمد و اجازه ورود به بازار را گرفت، باید آن را در مقادیر خیلی زیاد یا اصطلاحا در مقیاس صنعتی تولید نمود. این اولین مرحله دشوار کار است، چرا که در بسیاری از موارد روشهای آزمایشگاهی، برای مقادیر بسیار زیاد قابل اجرا نیستند و باید برای یک تولید در مقیاس صنعتی یک روش خاص صنعتی پیدا کرد.
بارها دیده شده است، سنتر جسم در آزمایشگاه با راندمان بسیار بالا انجام گرفته ولی چندین سال طول کشیده تا روش صنعتی آن بدست آید و چه بسا آن دارو برای تولید صنعتی مقرون به صرفه تشخیص داده نشده است. پس برای تبدیل یک سنتز آزمایشگاهی به تولید صنعتی تحقیقات جدید را باید از ابتدا شروع کرد. مدیریت یک کارخانه پس از تعیین روشهای تولید صنعتی یک دارو، پا به مرحله بعدی می گذارد که مرحله تهیه مواد اولیه برای تولید صنعتی یک داروی خاص می باشد. مهمترین ماده، همان ماده شیمیایی است که اثر دارویی دارد و اصطلاحا آن را "ماده موثر" می نامند. به دلایل گوناگون فیزیک و اینکه دارو به چه شکلی (قرص، کپسول، شربت و..) باید تهیه شود، مواد دیگری را همراه ماده موثر می کنند. که آنها را "مواد جانبی" می نامند. حال این مساله که ماه موثر و مواد جانبی چگونه و به چه نسبت باید با هم مخلوط شوند تا یک شکل دارویی با شرایط مناسب را بدست آورند، خود فصلی جدید در تحقیقات است، که یک کارخانه یا خود مستقیما به نتیجه می رسد و یا روشهای دیگر کارخانجات را از آنها خریداری می نماید، همچنانکه کارخانه های تولید مستقیم ماده موثره می تواند آن را از مراکز دیگر خریداری نماید.
در سفارش تهیه مواد اولیه تمامی مواد از قبیل ماده موثره و مواد جانبی در نظر گرفته می شوند. البته خرید مواد نیز مسائل مربوط به خود را دارد. مساله بسیار مهم در امر سفارش و خرید، در نظر گرفتن زمان است. چون برنامه تهیه مواد اولیه معمولا چندین ماه به طول می انجامد، باید دقت نمود تا زمان سفارش متناسب با زمان بندی تولید باشد. مثلا اگر تهیه مواد اولیه تولید یک دارو شش ماه طول می کشد، باید شش ماه قبل از تاریخ تولید طبق زمان بندی، سفارش مواد انجام شود. البته کارخانجات معمولا در هر مرتبه سفارش مواد، برای تولیدات دو تا سه سال خود، ماده را تهیه می نماید. هنگامی که تمامی مواد اولیه موجود باشد، کار تولید را می توان شروع کرد. تولید، با توجه به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی ماده موثره و مواد جانبی و همچنین شکل دارویی که باید تولید شود، می تواند به روشهای گوناگون و با دستگاههای متفاوتی صورت پذیرد. به همین علت کارخانجات به بخشهای کوچکتری تقسیم می شوند و هر بخش مسئول تهیه یک نوع فرآورده است. مثل بخشهای قرص، کپسول، شربت، محلولهای تزریقی، کرم و پماد، آمپول و … .
داروسازی بالینی
داروسازی بالینی یکی از شاخه های داروسازی است که در ایران از رشته های تخصصی داروسازی محسوب می شود و بیشتر در زمینه مشاوره دارویی برای پزشکان فعالیت دارد. پزشکان متخصص می توانند پاسخ سوالات تخصصی دارویی خود را از داروسازان بالینی دریافت کنند. این رشته نیز مانند رشته پزشکی به زیر شاخه های متعدد از قبیل کودکان، عفونی، داخلی، مراقبتهای ویژه و غیره تقسیم می شود. امروزه در دنیا به تعداد تخصصهای پزشکی موجود، تخصصهای داروسازی بالینی به وجود آمده است. هدف از این رشته "مصرف بهینه دارو" یا به عبارتی جایگزین نمودن داروهای تجویز شده با داروهای بهتر، کاهش مصرف اقلام دارویی، تغییر مقادیر مصرف دارو (کم یا زیاد کردن مقدار مصرف دارو) می باشد. مصرف بهینه فقط کم مصرف کردن نیست بلکه درست مصرف کردن است. برخی از وظایف این گروه از متخصصین عبارتند از: بررسی تاریخچه دارویی بیمار، نظارت بر مصرف صحیح دارو توسط بیمار، بررسی عوارض جانبی داروها و گزارش آنها، پیگیری غلظتهای دارویی در بیماران برای جلوگیری از مسمومیتها، دستیابی به دوز صحیح درمانی (پایش) و کم کردن مدت بستری شدن بیماران و ارائه مشاوره دارویی به پزشکان.
داروسازی رشته ای بالینی است، زیرا داروساز با بیمار سروکار دارد و آخرین حلقه زنجیره درمانی است. داروخانه محلی است که در آنجا داروساز می تواند اطلاعات لازم را در اختیار بیمار قرار دهد تا با مصرف صحیح دارو به نتیجه مطلوب درمانی دست یابد. از همین رو، یکی از اهداف گروه داروسازی در دراز مدت این است که دوره عمومی داروسازی را به سمت داروسازی بالینی سوق دهد تا داروسازانی که به مردم خدمات دارویی ارائه می دهند، کارآیی لازم برای پاسخگویی به سوالات بالینی بیماران را داشته باشند و در ضمن بتوانند با پزشکان ارتباط بهتری برقرار کنند و تبادل نظر نزدیکتری با پزشکان و سایر حرف پزشکی داشته باشند. اینها همه، با تغییر در آموزش داروسازی مقدور خواهد بود. در برنامه ریزی آموزش داروسازی، که دو سال گذشته مورد بازنگری قرار گرفته است، آموزش موادی تحت عنوان "داروسازی جامعه نگر" منظور شده است که در آینده به اجرا در خواهد آمد. داروساز بالینی می تواند خدمات بسیاری در سطح بیمارستانها ارائه دهد. در حال حاضر در کشور ما در برخی از بیمارستانهای تهران از جمله بیمارستان دکتر شریعتی، بیمارستان روزبه و تا حدودی در بیمارستان امام خمینی این خدمات با همکاری پزشکان و داروسازان ارائه می شوند. مشکل داروسازی در کشور ما عدم توسعه داروسازی بیمارستانی است. داروخانه ها، بیشتر شبیه انبار دارویی هستند و بیمارستانها برای ارائه خدمات دارویی در داروخانه هایشان سرمایه گذاری نکرده اند، در نتیجه این موضوع در ارائه خدمات بالینی اثر منفی به جای گذاشته است، زیرا برای داشتن خدمات دارویی بالینی خوب، ناچار به داشتن داروخانه بیمارستانی خوب و همچنین داروساز بیمارستانی هستیم. قابل ذکر است که با سرمایه گذاری روی داروسازی بالینی و داروسازی بیمارستانی به دلیل کاهش مدت بستری بیمار در بیمارستان، بازگشت نیروی کار به جامعه، و مصرف بهینه دارو و کاهش هزینه های دارویی، در کل هزینه های درمانی کاسته خواهد شد.
تاریخچه داروسازی در ایران
در سال 1335 رشته داروسازی از دانشکده پزشکی، داروسازی دندانپزشکی، داروسازی و دندانپزشکی جدا شد و به صورت رشته ای مستقل در رئیس این دانشکده دکتر مهدی نامدار بود.
از سال 1342 به بعد نظام آموزش داروسازی که از نظام فرانسوی اقتباس شده بود به نظام آمریکایی تبدیل شد و از سال تحصیلی 1343-1342 دروس این رشته به صورت واحدهای درسی ارائه گردیدند.
از سال 1350 به بعد دوره تحصیلی در دانشکده های داروسازی به صورت 6 سال پیوسته تصویب شد که به فارغ التحصیلان پس از گذراندن پایان نامه تحقیقاتی درجه دکترای داروسازی داده میشود.
راههای تجویز دارو
داروها ممکن است از راههای مختلفی که در زیر گفته شده است تجویز شود. از راه زیرزبانی: قرص و یا قطره از راه رکتوم یا واژن: شیاف ، محلول از راه استمعال موضعی: مالیدنی، قطره (چشم و گوش و بینی) از راه استشناقی: (اسپری، اینهالر و …) بیشتر داروها را پزشک پس از شنیدن شرح حال بیماران از زبان خود بیمار و معاینه او، تجویز می شود، و برخی داروها نیز هستند که بدون نیاز به نسخه پزشک در اختیار بیماران گذارده می شوند مانند برخی مسکنها (مانند استامینوفن، …) و ویتامینها و بعضی شربتهای سرفه، قابل ذکر است که بیمارانی که داروها را بدون نسخه پزشک خریداری می نمایند اطلاع درستی از آنها ندارند و چه بسا دارویی را نابجا به کار برند و یا به علت ندانستن اثر جانبی آن دستخوش عوارض ناگواری شوند، بنابراین نباید خودسرانه و بدون مشورت با پزشک دارو مصرف کرد یا داروی خود را به دیگران توصیه کرد. لازم به ذکر است پس از مطالعه این کیف و پی بردن به اثرهای مفید درمانی و اثرهای سوء جانبی داروها، مجاز نیستند که بر اساس این اطلاعات دارویی که بر اساس این اطلاعات دارویی برای خود و دیگران تجویز کنند.
اختلالات دارویی و عوارض جانبی داروها
داروها می توانند اثرات جانبی ناخواسته ایجاد کنند. برخلاف تصور عموم که اثرات جانبی دارو را فقط مختص مصرف خودسرانه دارو می دانند باید دانست که اثرات جانبی ناخواسته توسط همه انواع داروها ایجاد می شوند؛ هم داروهایی که توسط پزشک نسخه شده اند و هم داروهایی که بدون نسخه تهیه می کنید، مانند داروهای گیاهی، ویتامینها و برخی محصولات که توسط نوتروپاتها داده می شود و یا حتی داروهای طب مکمل و … .
بطور تخمینی سالانه، 80000 استرالیایی به دلیل اثرات جانبی داروها بستری می شوند که در موارد شدید منجر به مرگ می شود. بنابراین اهمیت توجه به این نکته که داروهای خود را هوشیارانه کنترل کنید، برای شما کاملا واضح است. در مواقع لزوم و برای یافتن اطلاعات بیشتر با پزشک خود یا دکتر داروساز داروخانه مشورت کنید. داروهای تجویز شده توسط پزشک نیز ممکن است اثرات ناخواسته داشته باشند.
اثرات جانبی ناخواسته داروها
همه داروها می توانند اثرات ناخواسته جانبی داشته باشند. برای مثال آنتی بیوتیکها مثل گروه سولفونامیدها و خانواده پنی سیلینها می توانند در 50% افراد واکنشهای حساسیتی ایجاد کنند. راشهای پوستی، عارضه شایع پوستی است. این علائم ممکن است جزئی از خود بیماری باشند یا این که داروها عامل اصلی ایجاد کننده این واکنش باشند که تمایز این دو حالت بسیار دشوار است. عوارض بیشتر در اثر تداخل با داروهای دیگر از جمله داروهای مکمل که فرد ممکن است مصرف کند، به وجود می آید. داروهای مکمل هم می توانند اثرات جانبی ایجاد کنند. حدود 60 میلیون نفر استرالیایی حداقل یک بار در سال از داروهای مکمل استفاده می کنند. بسیاری از افراد بر این باورند که داروهای مکمل جایگزین، مثل درمانهای گیاهی عوارض کمتری دارند. چرا که از منابع طبیعی به دست می آیند. این موضوع همیشه درست نیست!!
برخی گیاهان می توانند در بدن درست به همان میزان داروهای شیمیایی قوی عمل کنند و اثرات ناخواسته جانبی هم به وجود می آورند. الکل هم می تواند باعث اثرات جانبی شود. مصرف الکل همراه با بعضی داروها می تواند عوارض ناخواسته و گاهی خطرناکی ایجاد کند. این اثرات شامل گیجی وخواب آلودگی می باشد. مصرف الکل همراه با مصرف آنتی هیستامینها یا داروهای افسردگی یا در مورد افراد راننده بسیار حائز اهمیت است. زیرا با ایجاد خواب آلودگی و گیجی باعث به مخاطره انداختن جان راننده و مردم می شود.
مثالی از اثرات جانبی داروهای گیاهی
گل مینا: بیش از 20 مورد واکنش جانبی در این مورد گزارش شده است. شامل: حمله آسم، کهیر، تورم، درد عضلات و نارحتیهای معده ای- روده ای.
گل اشرفی: خانمهای حامله باید از مصرف این گیاه اجتناب کنند. چرا که استفاده از این گیاه موجب آغاز انقباضات رحمی می شود. در آزمایشات حیوانی استفاده از این گیاه، موجب سقطهای خود به خودی شده است.
گیاهان گرده مینا: که شامل گل اشرفی، گل مینا، گیاه قاصدک، بابونه می باشد. اثرات جانبی مانند حساسیت و تب یونجه دارند.
داروهای مکمل می توانند با داروهای فارموکولوژیک تداخل پیدا کنند. بیست درصد در استرالیایی ها داروهای مکمل و فارمولوژیک را همزمان استفاده می کنند که این ریسک ایجاد عوارض جانبی را بالا می برد. چرا که مواد فعال موجود در این داروها می توانند عوارض بسیار زیادی ایجاد کنند. مثالهای شناخته شده این نوع تداخلات دارویی شامل:
گل مینا، بابونه، کتگرک کوهی، می توانند روی آنزیمهای کبدی تاثیر گذاشته و اثرات داروهای فارموکولوژیک را کاهش دهند یا میزان عوارض جانبی را افزایش می دهند.
گل اشرفی و بابونه می توانند میزان خونریزی را در افرادی که داروهای ضد انعقاد مثل وارفارین مصرف می کنند، افزایش دهند.
علف چای به عنوان عامل محرک خونریزی، در خانمهایی که از قرصهای ضد بارداری خوراکی استفاده می کنند، شناخته شده است.
اگر دچار عوارض جانبی یک دارو شدید، چه باید بکنید؟
یک یادداشت در مورد آنچه فکر می کنید جزء عوارض جانبی است، بنویسید.
فورا به پزشکتان مراجعه کنید.
اگر علائم شما به عنوان عارضه جانبی تشخیص داده شد، پزشک شما علاوه بر دستور قطع مصرف آن دارو، به شما در مورد عدم مصرف این دارو در آینده نیز هشدار خواهد داد.
داروی متفاوتی باید برای شما تجویز شود.
درمان حساسیت زدایی ممکن است در مواردی که هیچ داروی دیگری قابل جایگزینی نباشد، سودمند باشد.
توصیه هایی در مورد کاهش خطر عوارض جانبی
همه داروها را دقیقا مطابق نسخه دستور دارویی مصرف کنید. عوارض جانبی می توانند به دلیل استفاده ناصحیح از دارو به وجود آیند.
داروی تجویز شده برای تشخیص دیگری را مصرف نکنید.
اکثر داروهای تجویز شده یک بروشور در مورد اطلاعات لازم دارند که تحت عنوان اطلاعات دارویی برای مصرف کننده موجود است. این بروشور شامل جزئیات اطلاعاتی به زبان ساده از جمله نحوه مصرف، عوارض جانبی و موارد احتیاط است که برای شما مفید می باشد.
از درمان خودسرانه بیماری خود توسط داروهای بدون نسخه اجتناب کنید. برای تشخیص بیماری و درمان، به پزشک مراجعه کنید یا حداقل از دکتر داروساز راهنمایی بخواهید.
در مورد همه داروهایی که همزمان مصرف می کنید، مانند داروهای تجویز شده قبلی یا داروهایی که خودتان استفاده می کنید وهمچنین داروهای مکمل به پزشک خود اطلاع دهید.
شما ممکن است بخواهید بازنگری سالانه همه داروهایی که مصرف می کنید داشته باشید. برای سالمندان، بازنگریهای فراوان لازم است چرا که هنگامی که سن بالا می رود، بیشتر مستعد ابتلا به اثرات جانبی داروها هستند.
داروها را در صورت پایان دوره انقضاء دور بریزید.
دکتر داروساز می تواند در مورد اثرات جانبی و تداخلات دارویی شما را راهنمایی کند.
شما ممکن است برای مصرف مقادیر مختلف دارو همزمان دچار اشتباه شوید. در مورد وسایل کمکی برای مصرف صحیح دارو وسایلی که در داروخانه موجود است، با دکتر داروساز مشورت کنید. این کار به شما کمک می کند مصرف قرصهایتان را منظم کنید.
برخی شرایط زندگی ممکن است با بهتر کردن شرایط زندگی مثل تعدیل رژیم غذایی و ورزش معمولی کنترل شود. در مورد این شرایط و این که آیا بهبود این عوامل باعث کاهش نیاز به دارو می شوند یا خیر از پزشک خود سوال کنید.
مواردی که باید به خاطر داشته باشید
عوارض ناخواسته یا جانبی می توانند در مورد همه داروها ایجاد شوند، اعم از داروهای تجویز شده توسط پزشک یا داروهایی که بدون نسخه تهیه می شوند، داروهای گیاهی، ویتامینها و داروهای مکمل.
مصرف داروهای مکمل و فارماکولوژیک همزمان شانس ایجاد عوارض جانبی را بالا می برد. چرا که مواد فعال این داروها می توانند عوارض پرسر و صدایی ایجاد کنند.
در مورد انواع داروهایی که مصرف می کنید شامل داروهای از قبل تجویز شده، داروهایی که خودتان مصرف می کنید و داروهای مکمل به پزشک خود اطلاع دهید. شما ممکن است نیازمند بازنگری سالانه داروهایی که مصرف می کنید، باشید.
منبع: دانشنامه رشد
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C&SSOReturnPage=Check&Rand=0
http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA+%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%88%DB%8C%DB%8C+%D9%88+%D8%B9%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%B6+%D8%AC%D8%A7%D9%86%D8%A8%DB%8C+%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7&SSOReturnPage=Check&Rand=0