مقاله:
تاریخ سیاست در اسلام
فهرست:
مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی
سیاست وتاریخ سیاست اسلام چیست؟
فلسفه تاریخ سیاست اسلام از زبان نجفی
محمد ارکون و تاریخ سیاست اسلامی
روش شناسی مطالعات تاریخ سیاسی در اسلام از دیدگاه سید محمد باقر صدر
رویکرد توصیفی و هنجاری در مطالعات تاریخ سیاسی اسلام
روشهاى تحقیق در علوم تاریخ سیاسى
تفاوت روش تحقیق در نظام تاریخ سیاسى اسلام با نظامهاى دیگر
روش استنباط نظام تاریخ سیاسى اسلام
آسیب شناسى روش تحقیق در نظام تاریخ سیاسى اسلام
منبع
مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی
هر قدر سایه و روح دو اصل توحید و ولایت در طراحی و بازسازی تمدن و مدینه ی اسلامی بیشتر جلوه کرده، مقدسات و مفاهیم قدسی نیز حضور و ظهور افزون تری یافته است. این مهم، در معماری، ساختمان سازی مساجد و شهرسازی ها، در هنر و ادبیات و شان و شوون طبقات و دسته های اجتماعی و علمی و خلاصه در همه ی ابعاد، با نظمی خاص و مراتبی ویژه آشکار می شود؛ اما نکته ی اصلی مورد توجه این تحقیق، مساله ی "سیاست" و جایگاه آن در این مدنیت است.
متفکران مسلمان به ارزش، نقش و جایگاه این وسیله ی مهم در رسیدن به آمال دینی و اهداف الهی به خوبی پی برده بودند و از آنجا که با توجه به آموزه های قرآنیو روح توحیدی اسلام، "عدل و عدالت"، نقطه ی اصلی و ملاک و ضابطه ی مهم تحقق این آمال و ارزش ها بوده است، سیاست، با توجه به این مهم و با "مناط" آن، آمیخته شده و با حوزه ی مقدسات، پیوندی ضرور و ناگسستنی می یابد؛ به همین سبب در طراحی مدنیت دینی، نه تنها مسجد و محراب، بلکه بازار و حکومت و آیین کشورداری و شهرسازی نیز باید در هماهنگی کلی، با روح عدالت عجین و مقدس شود و مقدس به نظر آید و به همین جهت نیز می توان با کلید "عدالت"، به "جوهر سیاست" و در حقیقت به "فلسفه ی تاریخ سیاست" در تمدن اسلامی دست یافت و در منظر آن، افقی گسترده را به نظاره نشست؛ اما این طرح و این نگاه با دو مساله، یکی "تاریخی" و دیگری "تطبیقی" در تعارض و تمایز قرار می گیرد. در حوزه ی تاریخی، تاریخ کشورهای اسلامی و حکومت های حاکم بر قرون متمادی در اسلام، دست کم در حوزه ی سیاست، ارزش های دینی و عدالت و مقدسات، بیشتر از دیگر اجزای مدینه دور بوده و تاریخ اسلام (به قولی فارابی) در عمل، بیشتر دارای "مدینه های غیر فاضله" بوده است؛ اما در حوز ه ی تطبیقی، در چند قرن اخیر، به ویژه عصر حاضر در دنیای غربی و تمدن آن، مقوله ی سیاست، امری "نامقدس" دیده می شود و با صدور و راه یابی دستاوردهای این تمدن به دیگر اجزای عالم، این معنا و مفهوم و ماهیت در سیاست نیز بیشتر رخ می نماید. تاریخ غربی شدن و غربی دیدن بخش هایی از جوامع اسلامی و تاریخ دو سده ی اخیر ایران، به خوبی نمایانگر و موید این نفوذ و تاثیرپذیری بوده است. باتوجه به این دو مساله که یکی تاریخی و دیگری تطبیقی است، گویا اهمیت کار دوچندان می شود؛ چرا که با روشن شدن بحث در جایگاه واقعی سیاست در تمدن اسلامی در ادوار گذشته، به کوشش متفکران و آگاهان جامعه ی اسلامی در این نظریه پردازی می توان پی برد و مجاهدت آنان را در حفظ ملاک ها و نزدیک کردن عمل به نظر و واقعیات، به حقایق و بایدها را دریافت. این تجربه ی تاریخی در تمدن اسلامی، به ادوار پیشین حیات مسلمانان منحصر و محصور نمی شود؛ بلکه برای بازسازی و بازیابی و رسیدن به تمدن اسلامی در دنیای معاصر و در آینده ی جوامع اسلامی، این الگو و طرح به خوبی می تواند فرافکنی کرده، حدود و ثغور و شوون سیاست را نشان می دهد؛ اما آنچه در قرون گذشته اتفاق افتاده و آنچه برای ساخت تمدن اسلامی و مدنیت دینی درباره ی جایگاه سیاست مقدس در زمان های بعدی باید اتفاق بیفتد، گویا دارای این مشابهت است که علوم گوناگون اسلامی، هر یک با توجه به روش های خود می کوشد این روح عدالت و قداست بینی را با سیاست آمیخته و با آن روح، سیاست را تفسیر کرده، در مدنیتِ موردنظر خود قرار دهد.
در این نوشته، با تقسیم بندی دهگانه ی متون و آثار تمدن و فرهنگ اسلامی، سعی شده است تا حدودی به روشن ساختن ابعاد این قضیه نزدیک و دورنمایی کلی از دورخیزی تاریخی، به گونه ای در چارچوب اندیشه و طبقه بندی این علوم، نشان داده شود. باتوجه به گستردگی و تنوع بسیار در هریک از رده ها و مراتب این متون و آثار، کوشیده شده است تا حد امکان، برای نمونه و فهم ویژگی های کلی هر رده و مرتبه، به معرفی و تمرکز در چند اثر مهم بسنده شده؛ سپس اصول و قواعد هر گروه، روشن و در نسبت طولی یا عرضی با شاخه ها و رده های نزدیک به آن دیده شود. حاصل این کار و معدل کلی، نگاهی اولیه، درون طبقه ای و کثرت گرا در ابتدا، سپس دیدگاهی وحدت بخش و متصل به هم و قابل فهم ثانویه درباره ی جایگاه و ماهیت سیاست در مدنیت اسلامی بوده است. با ملاک های اولی، حوزه ها و ساحت هر یک از طبقات مرزهای غیرقابل عبور و معلوم، نشان داده می شود و با دیدگاه ثانوی، عبور از این قلمروها و تکمیل و نفوذهای آرام و اشتراک فراوان و سرچشمه های واحد در هر یک از طبقات را می توان روشن ساخت. ترسیم این خطوط و فهم ظرافت های کار و حتی شمارش دقیق طبقات و منابع، به سبب عظمت و عمق تمدن و تفکر اسلامی، کاری سخت و مداوم با نیروی تحقیقی بسیار بالا را می طلبد. نگارنده امیدوار است در برخی قسمت ها و شاخه ها در فتح باب ها و نظر اجمالی به آنها به خطا نرفته باشد. پیکره ی اصلی این کتاب، رساله ی دکترای علوم سیاسی گرایش اندیشه ی سیاسی نگارنده بوده که در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از آن دفاع شده است.
کتاب مذکور مجموع متن اصلی، بحث و نظرها و نقادهای استادان محترم در جلسه ی دفاعیه و نیز اضافاتی است که در برخی از بخش ها انجام شده است. این کتاب، پیش از آن که بخواهد "پاسخ مساله" را بدهد، در پی آن است که "صورت مساله" را تصحیح کرده، افق جدیدی را در این باب بگشاید.
آنچه در این گام های نخستین، موردنظر این تحقیق بوده، روشن ساختن دو نکته ی اصلی است:
1. برای فهم اندیشه ی سیاسی در اسلام و ایران، به تنوع، گستردگی و غنای متون و منابع بسیاری بر می خوریم و سیاست اندیشی، جزء جدایی ناپذیر بسیاری از علوم در ادوار تاریخ اسلامی بوده است. توجه به این نکته، مورد غفلت یا دست خوش تحریف برخی از نوشته های معاصر در این زمینه قرار گرفته اس و بدبختانه در برخی موارد، این مساله را نقیصه یا کمبود و حتی فقدان فکر اجتماعی منسجم میان مسلمانان دانسته و از نظر ساحت تمدن در مقابل غرب، به انتقاد از این حوزه برخاسته و در نتیجه ، برای فکر سیاسی، نوعی تقلید یا دست کم پیش گامی را در این زمینه برای حوزه ی مغرب زمینی قائل شده اند.
2. دومین نکته ای که پس از حرکت درست تحقیقی در مرحله ی نخست باید به آن توجه داشت، تقسیم بندی این منابع و شاخه ها در رده ها و مراتب گوناگون است و بدبختانه در این زمینه نیز برخی از نظریه های معاصر، به نوعی تطبیق ناقص از حوزه فکری مغرب زمین پرداخته و این طبقات را به سه یا چهار یا پنج گروه با ویژگی هایی که کم تر به حوزه ی فرهنگ و تمدن اسلامی شباهت دارند، تقسیم کرده اند.
عدم توجه در این مرحله ی اساسی و نخستین، باعث می شود که ویژگی ها، محورها و ضروریات فهم اندیشه ی سیاسی در تمدن اسلامی، با تعمق نگریسته و پژوهش نشود و بسیاری از ارزش ها، اصالت ها و ظرایف آن به درستی روشن نگردد. این کتاب، توجه خود را به روشن ساختن درست این دو پسرش یا به عبارت بهتر دو محور اساسی، معطوف ساخته است و چارچوب اصلی رساله را نیز همین موضوع در برمی گیرد.
خبرگزاری فارس: کتاب "مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی؛ طبقه بندی متون و فلسفه تاریم سیاست در اسلام و ایران" نوشته موسی نجفی توسط موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر منتشر شد.
به گزارش خبرگزاری فارس، این کتاب از 10 فصل تشکیل شده است: اندیشه سیاسی در متون حکمت عملی، اندیشه سیاسی در متون شریعت نامه ها، اندیشه سیاسی در متون حکمت عملی، اندیشه سیاسی در متون شریعت نامه ها، اندیشه سیاسی در اندرزنامه ها خردنامه ها فتوت نامه ها و متون ادبی، اندیشه سیاسی در متون سیاست نامه، دستورالوزراء و آثارالوزراء، اندیشه سیاسی در سفرنامه ها و متون تاریخی، اندیشه سیاسی در متون عرفانی و رسایل صوفیه، اندیشه سیاسی در متون فلسفه تاریخ، اندیشه سیاسی در متون کلامی، اندیشه سیاسی در متون سیاسی نویسان و مصلحان اجتماعی و اندیشه سیاسی در متون چند بعدی و چند روشی. رضا داوری اردکانی در مقدمه ای بر این کتاب نوشته است: در سال های اخیر، توجه به مطالب تاریخی، کم و بیش رونق یافته است که موجبات این توجه در این جا مورد نظر نیست؛ زیرا وقتی در جامعه ای مسایل جدی مطرح می شود _ موجباتش هرچه باشد _ امید، علم و آزاد اندیشی نیز با آن مسایل می آید. از جمله چیزهایی که ما به آن نیاز داریم و تا به آن نرسیم، راه به جایی نمی بریم، "تذکر تاریخی" است و تذکر تاریخی نیز فقط با تتبع در کتاب ها حاصل نمی شود؛ یعنی هر نگاهی که به تاریخ بیفکنیم، به ضرورت به تذکر تاریخی نمی انجامد. تاریخ نگاران بزرگ چه بدانند و چه ندانند، برای آینده به سراغ گذشته می روند یا دست کم تاریخ نویسی در این چند صد سال اخیر چنین بوده است. نجفی می افزاید: مورخ اگر پرسشی از آنان نداشته باشد _ گرچه ممکن است مجموعه ای از اقوال و روایات و اخبار صحیح را فراهم آورد _ مجموعه ای که گرد اورده است، هرچه باشد، تاریخ نیست. تاریخ، تاریخ گذشته است و گذشته ای که مورخ به آن می پردازد، با آینده پیوند دارد. تاریخ نگار اگر با زمان نسبتی نداشته باشد و چیزی از زمان نپرسد، پاسخی نمی شنود. آینده داشتن، همان پرسش داشتن است. علم و آینده با پرسش تحقق می یابند. ما درباره گذشته تاریخی خود می توانیم اطلاعات و معلومات بسیار فراهم آوریم بی آنکه واسطه پیوند ما با گذشته باشند. مورخ به طور معمول، از میان اطلاعات و معلومات مرتبط با گذشته، آنهایی را بر می گزیند و گزارش می کند که در افق پیش روی مردم جایی داشته باشد. پیدا است که ملاک این گزینش، شخص مورخ یا عقیده خاصی نیست و اگر باشد، اثری ماندگار پدید نمی آید.
در ادامه مقدمه آمده است: دشواری کار مورخ این است که باید تعلق خاطر و بی غرضی را با هم جمع کند و اگر از عهده این مهم بر آید، تاریخ نگاری موفقی خواهد بود. اکنون شما کتابی را پیش رو دارید که اولا هم از حیث صورت و هم در مضمون تازگی دارد یا دست کم من تاکنون نوشته ای ندیده ام که نویسنده در آن به جست و جوی "جوهر سیاست" در حوزه های گوناگون ادب، فرهنگ، فقه، کلام، عرفان، فلسفه و تاریخ رفته باشد؛ ثانیا در این کتاب، میان گزارش های مختلف اهل ادب و دانش و معرفت، نوعی پیوند وصف ناشدنی می توان یافت و محور این پیوند به نظر مولف محرتم "عدالت" است؛ یعنی آقای دکتر نجفی در گزارش خود، تاریخ سیاست را در افق عدالت دیده و چون پژوهش خود را از این موضع آغاز کرده است، اهمیت عدالت در نظر سیاسی صاحب نظران عالم اسلام، جلوه خاص یافته است. با توجه به این سه صفت می توان گفت که این رساله، متضمن مباحثی در فلسفه تاریخ سیاست، و به ویژه پژوهشی در تاریخ فلسفه سیاست در ایران و اسلام و نیز "فلسفه تاریخ سیاست" است. کتاب "مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی" با 452 صفحه، شمارگان 3500 نسخه و قیمت 4120 تومان در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است.
سیاست وتاریخ سیاست اسلام چیست؟
درجه بزرگی ودر نتیجه صاحب مکتب بودن سیاست مداران به میزان ابتکار واستقلال صحیح آنان از موقعیت زمان ومکانی که در آن زنگی می کنند بستگی دارد. افراد مبتکر یا جریان های نوشونده وپویا ,خود پس از مدتی به سنت سیاسی تبدیل می شوند که تغییر دادن آن ها یا به عبارتی گذشتن از محله آنان کار ساده ای نیست.این سنت ها ,محیط واشخاص ,هم زمان و پس از خود را زیر تاثیر ونفوذ قرار می دهند وتا مدت ها حاکمیت خود را بر حوزه های سیاسی حفظ می کنند.
تحول تازه یا ابتکارات وابداعات بعدی در صورتی میسر می شوند که کسانی بتوانند نسبت به سنت های سیاسی روزگار خود یا مکتب حاکم بر آن که روزی ابتکار ونوآوری محسوب می شد .طرحی تازه پی افکند وبا دریافت درستی که از موقعیت وجایگاه تاریخی ,اجتماعی ,فرهنگی, خود به دست می آورند ,ضمن استفاده از تجربیات پیشین ,راه جدیدی پیش پای سیاست آینده بگزارند .
دربرخی دوره ها به دلایلی , سیاست مدت ها درهمان مسیر قبلی خود می ماند وبه اصطلاح در دایره تقلید می افتد واز ابتکار وآوردن طرح ومسیری تازه باز می ماند. چنین دوره ای,دوره انحطاط وعقب ماندگی سیاست است.
در انحطاط یا پیشرفت سیاست مثل هر پدیده دیگری بسیاری از عوامل از جمله مسائل فرهنگی ,اجتماعی,مذهبی,اقتصادی دخالات دارند.وظیفه وفایده تاریخ سیاست این است که دلایل وزمینه های این پیشرفت یا انحطاط سیاسی را بررسی کند وسرگذشت سیاستمداران به ویژه کسانی را که به نحوی بر این مسیر تاثیر گذاشته اند_مورد توجه قرار دهد وبا توجه به مقتضیات واوضاع واحوال هرعصرودوره ای,شیوه درست داوری درباره سیاست را بیاموزد ,واز این طریق مسیر روشنی را پیش پای سیاست بگذارد.
اگر سیاست آیینه مدنیت ملت ها باشد- که هست- باید انتظار بیشتری داشت که بسیاری از مسائل ازقبیل شیوه معیشت ,طرز فکر,اندیشه های فلسفی, عقاید وآرای مذهبی واخلاقی ,نمود های فرهنگی ومشکلات ومحرومیت های اجتماعی آداب ورسوم ومانند آنها در نگرش های سیاسی بازتاب یافته باشد.به این اعتبار,تاریخ سیاست تاریخ تحولات اجتماعی نیز هست ونشان می دهد که مردم در هر دوره ای چگونه می زیسته اند,چه آداب ورسوم واعتقاداتی داشته وچگونه فکر می کرده اند.
فلسفه تاریخ سیاست اسلام از زبان نجفی
کتاب "مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی" تالیف "موسی نجفی" را موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر منتشر کرد.
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب "مراتب ظهور فلسفه سیاست در تمدن اسلامی" در هشت فصل با عناوینی چون اندیشه سیاسی در متون حکمت عملی، اندیشه سیاسی در متون شریعت نامه ها، اندیشه سیاسی در اندرزنامه ها، خردنامه ها، فتوّت نامه ها و متون ادبی، اندیشه سیاسی در متون عرفانی و رسائل صوفیّه، اندیشه سیاسی در متون کلامی، اندیشه سیاسی در متون سیاسی نویسان و مصلحان اجتماعی و اندیشه سیاسی در متون چند بعدی و چند روشی به طبقه بندی متون و فلسفه تاریخ سیاست در اسلام و ایران پرداخته است.
در "زاویه ای از چگونگی نگرش عارفان به ظهور سیاست" آمده است: به طور کلی عارفان به مسائل حکمت و سیاسیات و مسائل اجتماعی از زاویه منظر خاصّ خود می نگرند و برای اصلاح اجتماعی و تعالی جامعه، از فرد "انسانی" آغاز می کنند. در مشرق زمین بیش از همه، افکار اصالت فردی نمودار است، و این معنا را می توان از مجموعه آثار فرهنگی و فلسفی و ادبی ملل مشرق زمین به دست آورد.
از منابع مورد استناد نجفی کتب مرصاد العباد من المبدا الی المعاد از نجم الدین رازی، دستورالوزراء، نظم الغرور و نضدالدرر یحیی قزوینی، کشف الاسرار، خدمات متقابل اسلام و ایران، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، آداب سلطنت و وزارت، احصاء العلوم فارابی، آراء اهل مدینه فاضله و داستان هایی از زندگی علما را می توان نام برد.
محمد ارکون و تاریخ سیاست اسلامی
دانش نامه "تاریخ اسلام و مسلمانان در فرانسه، از قرون وسطا تا امروز" که به بررسی و تحلیل روابط پیچیده و درهم تنیده اسلام و فرانسه می پردازد، به سرپرستی "محمد ارکون" به تازگی به زبان فرانسه منتشر شده است.
محمد ارکون، اسلام شناس و استاد دانشگاه سوربن – پاریس 3، در این باره گفته است: "این کتاب فقط به ذکر شخصیت ها و روایت حوادث بسنده نمی کند، بلکه به تاریخ نگاهی دیگر می اندازد و روابط اسلام و فرانسه را از دید روان شناختی و فرهنگی نقد و بررسی می کند."
هدف این دانش نامه بیان آگاهی مدنی مسلمانان است. زیرا به زعم ارکون، مسلمانان در فرانسه بیگانه نیستند، بلکه شهروندان این کشور محسوب می شوند. همچنین این اثر به چگونگی جنگ مسلمانان و فرانسویان در 732 میلادی می پردازد که درباره آن منابع زیادی در دسترس نیست و فقط روایت مسیحیان از آن موجود است.
در صفحاتی از این کتاب نیز که به استعمار فرانسه اختصاص دارد، رفتار ایدئولوژیک فرانسه متمدن در برابر کشورهای مسلمان عقب افتاده روایت می شود. همچنین بررسی زندگی برده های مسلمان در قرون وسطا در فرانسه از بخش های جالب این کتاب است. ناپلئون و اسلام و تاثیر "هزار و یک شب" بر مارسل پروست نیز از دیگر مباحث قابل توجه "تاریخ اسلام و مسلمانان در فرانسه" است.
تاثیرات فرهنگی، هنری و علمی مسلمانان بر فرانسه در واژگان فرانسوی نیز دیده می شود که در این دانش نامه به خوبی این واژگان شرح داده شده است.
75 مورخ و نویسنده در نوشتن این دانش نامه 1217 صفحه ای که در چهار بخش اصلی تشکیل شده، با "محمد ارکون" همکاری کرده اند، که از آن جمله می توان به "امین مالوف" اشاره کرد. در مقدمه این کتاب که "ژاک لو گف" آن را نوشته، آمده است: "با وجود تمامی دشمنی های موجود میان مسلمانان و فرانسویان از قرون وسطا تاکنون، فرانسویان از فرهنگ اسلام بهره های بسیاری برده اند و به وسیله آن زندگی اجتماعی و روشنفکری خود را غنا بخشیده اند."
این دانش نامه از سوی انتشارات "آلبن میشل" با قیمت 49 یورو در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است.
"محمد ارکون" که سال 1928 در الجزایر به دنیا آمده تاکنون کتاب های مختلفی را درباره اسلام نوشته است که از آن میان می توان به "انسان گرایی عربی در قرن دهم" و "اسلام، اخلاق و سیاست" اشاره کرد. همچنین از وی چندین کتاب به فارسی ترجمه و در ایران منتشر شده است.
روش شناسی مطالعات تاریخ سیاسی در اسلام از دیدگاه سید محمد باقر صدر
اندیشه های بشری از دیرباز درباره بهبود حیات انسانی و اجتماعی به کنکاش و پژوهش پرداخته و در این مسیر با استفاده از تجربیات کلان تاریخی رو به اصلاح نهاده اند. پدیده "شهر یا مدینه: Police" را در جایگاه یکی از نقاط اوج تاریخ اجتماعی بشر می توان سرآغاز مباحث کلاسیک درباره سیاست و حاکمیت شمرد. از همین روی مفهوم "سیاست: Politic" از نظر معناشناسی تاریخی (۱)، زاییده مفهوم "شهر: police" به شمار می رود. واژه عربی سیاست گرچه دارای ریشه زبانی متفاوتی نسبت به واژه پولیس است، اما مفهوم اصطلاحی آن نزد اندیشمندان مسلمان به شدت تحت تاثیر این اندیشه فلسفی یونان بوده و در همه تعاریف آن به مفهوم حیات مدنی و زندگی اجتماعی توجه ویژه شده است. (۲) با این همه تاریخچه مفهوم جدید سیاست در نقش پدیده ای متمایز از جامعه، دین، اقتصاد و دولت به دوران پس از رنسانس بازگشته و از مظاهر تمدن غرب به شمار می رود. (۳)
مفهوم سیاست در پیرامون خود نظامهای دانشی (۴) متعددی پدید آورده است که عدم تمایز میان آنها می تواند نتایج پژوهشهای ما را به شدت در معرض خطا قرار دهد. به طور کلی این حوزه های مطالعاتی را می توان در دو بخش برشمرد:
• مطالعات درجه اول: در این نوع مطالعات به طور مستقیم درباره واقعیت سیاسی جامعه بحث نموده و گزاره های توصیفی یا هنجاری دراین باره ابراز می داریم. دو دانش علم سیاست و حقوق سیاسی، دو نمونه بارز از این نوع مطالعات هستند:
۱. علم سیاست: مجموعه فرضیه های قابل اثبات و ابطال که به بررسی توصیفی- تحلیلی دولت، نهادها و روابطشان با اقتصاد، فرهنگ و… می پردازد. (۵) روشن است که عمل و فعالیت سیاسی به عنوان فن دستیابی به قدرت، متفاوت از دانش سیاست بوده و در واقع نوعی هنر و قریحه به شمار می رود؛ گرچه اطلاعات سیاسی در شکوفایی و تکامل این قریحه نقش به سزایی دارد. (۶) مساله مهم دیگر در این بخش تحدید انتظارات از دین در مطالعات سیاسی اسلام است. آیا اسلام به مباحث علم سیاست نیز پرداخته است و آیا اصولا "علم سیاست اسلامی" معنا و مصداق عینی دارد؟ محمد باقر صدر در کتاب اقتصادنا سعی می کند تمایز روشنی بین دین و علم در مطالعه دانشهای انسانی ارایه داده و مطالعات تجربی را خارج از حوزه اهداف دین و انتظارات ما از آن قرار دهد. تعبیر "الاقتصاد الاسلامی لیس علما بل مذهبا" به صراحت اشاره به این موضوع دارد. بنابراین اسلام متکفل بیان مباحث و موضوعات علمی نیست؛ بلکه تنها به هدایت و ارشاد انسان در ابعاد گوناگون زندگی می پردازد که در این راستا رهنمودهای فلسفی، اخلاقی و اجتماعی در عرصه تنظیم روابط سیاسی انسانها نیز مورد توجه قرار گرفته است؛ اما قوانین و فرمولهای حاکم بر روابط سیاسی تنها از طریق مطالعه تجربی- توصیفی در جوامع مختلف قابل دستیابی بوده و به عنوان پدیده هایی ذاتاً متغیر، خارج از اهداف دین و انتظارات ما از آن می باشد. (۷)
۲. حقوق سیاسی: آن قسمت از حقوق افراد یک کشور که مربوط به اعمال حاکمیت می شود. (۸) حقوق سیاسی اسلام در علم فقه مورد بحث و بررسی قرار می گیرد که محمد باقر صدر با چینش جدید مباحث فقهی، بخش ویژه ای به آن اختصاص داده است: عبادات؛ مالکیت عمومی و خصوصی؛ رفتارهای خصوصی (حقوق مدنی)؛ رفتارهای عمومی (حقوق سیاسی) شامل: احکام قضاوت، جنگ، روابط بین الملل، احکام مربوط به اعمال حاکمیت (ولایت عامه) و… . (۹) اساسا نظام و حقوق سیاسی، پیوند عمیقی با یکدیگر دارند؛ تا به آنجا که می توان از مطالعه و جمع بندی احکام فقهی در مورد حقوق سیاسی به کلیات و مبانی نظام سیاسی اسلام دست یافت. از سوی دیگر نظریات سیاسی اسلام نیز می تواند در استنباط احکام حقوق سیاسی تاثیر به سزایی گذارد. با این همه نباید از تفاوت و تمیز میان آنها غافل شد. گاه برخی با گردآوری و تدوین پاره ای احکام فقهی ادعا می کنند که نظام سیاسی اسلام را استنباط و عرضه کرده اند؛ در حالی که فقه از نگاه صدر ماهیتا در صدد بیان نظام و مکتب نبوده و بلکه تنها احکام و وظایف فردی و اجتماعی انسانها را بیان می کند. (۱۰)
• مطالعات درجه دوم: در این نوع مطالعات به پشتوانه های فلسفی و شبه فلسفی سیاست پرداخته شده و سعی در تبیین سیستماتیک آن می شود. فلسفه سیاست، اندیشه سیاسی، نظریه سیاسی، مکتب سیاسی و نظام سیاسی نمونه هایی از این نوع مطالعات هستند. این نوع مباحث در قلمرو دین قرار داشته و معمولا گزاره های گوناگونی در ارتباط با آنها در قرآن و سنت یافت می شود.
همان گونه که ملاحظه شد، توجه به تمایز حوزه های مختلف مطالعات سیاسی می تواند در تعدیل انتظارات ما از دین اسلام و فهم نقش و جایگاه دانش فقه در استنباط نظام سیاسی اسلام تاثیر گذار بوده و از بسیاری سوء تفاهمها پیشگیری می نماید.
رویکرد توصیفی و هنجاری در مطالعات تاریخ سیاسی اسلام
به طور کلى مباحث سیاسى به دو بخش عمده قابل تقسیم هستند که هر یک روش مناسب و خاص خود را مىطلبد.
۱- مطالعات توصیفى که به شرح و بیان یک جامعه سیاسى و طرح آن در یک چارچوب منسجم مىپردازند. در توصیف یک جامعه سیاسى ممکن است نمونه مورد مطالعه شما یک واقعیت عینى یا یک جامعه فرضى باشد. به عنوان مثال گاه جمهورى اسلامى ایران، حکومت فدرال آمریکا یا هند، اتحاد جماهیر شوروى سابق و … مورد مطالعه و توصیف قرار مىگیرد و گاه جامعه سیاسى اسلام بر اساس مبانى و ساختار آن در قرآن و سنت یا توصیف هر جامعه سیاسى دیگر بر اساس مکتب و مبانى و پیشفرضهاى آن. البته استفاده از هر دو روش نیز امکان دارد؛ به این صورت که یک بار جامعه آرمانى اسلام بر اساس مبانى و مکتب اسلام و بار دیگر واقعیت عینى آن بر اساس نمونههاى آن در طول تاریخ مانند حکومت پیامبر"صلى الله وعلیه وآله وسلم" و امام على"علیهالسلام" توصیف شود.قابل ذکر است که هر دو روش مذکور مفید و ضرورى است؛ زیرا براى تطبیق یک نمونه خاص از جوامع سیاسى در یک کشور ابتدا باید ساختار آن نمونه به طور دقیق تبیین و تشریح شود و سپس در طول زمان با حرکت از واقعیت موجود به سوى آرمان مقصود، آن را به عینیت رساند.
۲- مطالعات هنجارى که بر اساس مبانى و پیشفرضهاى خاصى به شناخت مشکلات اجتماعى و سیاسى پرداخته و سپس براى درمان آنها، بایدها و نبایدهاى مناسب را تشریع مىکنند. این روش معمولاً به هنگام تطبیق دو نمونه توصیفى فوق (آرمانى و واقعى) استفاده مىشود. یعنى ابتدا دو نمونه مذکور از یک جامعه سیاسى تهیه و تدوین مىشود و سپس با مقایسه آن دو به کاستیهاى نمونه واقعى پى برده و بر اساس اصول و مبانى مورد پذیرش آن مکتب سیاسى به وضع بایدها و نبایدهاى مناسب پرداخته مىشود. (۱۱)
روشهاى تحقیق در علوم تاریخ سیاسى
۱- متد عقلى بر اساس بینشهاى فلسفى: فلاسفه یونان و فیلسوفان مسلمان همچون فارابى و خواجه طوسى نماینده این رهیافت هستند. شهید صدر اکتفا به روش عقلى و احساس بىنیازى از روشهاى دیگر را نادرست شمرده و موجب محرومیت از فرآوردههاى دیگر متدها مىداند. به نظر وى رهیافت فلسفى قادر به تطبیق عملى دادههاى عقلى نیست مگر آن که از روشهاى تجربى نیز بهره گرفته شود. (۱۲)
۲- متد تجربى بر اساس استقراء پدیدههاى سیاسى و مطالعه آثار و روابط متقابل آنها: علوم و دانشهاى جدید معمولاً بر این روش استوار بوده و گاه نیز آن را به عنوان تنها وسیله دستیابى به حقایق معرفى مىکنند. شهید صدر بر ضرورت استفاده از این روش جهت تطبیق عملى دادههاى عقلى تاکید کرده؛ لیکن آن را به تنهایى کافى و بسنده نمىداند و معتقد است که انحصارگران معرفت به تجربه با انکار متد عقلى، خود را از خدمات عقل بىنیاز و در نتیجه محروم ساختهاند. قرآن در موارد متعدد به لزوم بهرهگیرى از هر دو روش حسى و عقلى اشاره کرده و مردم را به آن دعوت کرده است. (۱۳) بنابراین هیچ یک از این دو روش مزبور جاى دیگرى را نمىگیرند. بلکه در بینش واقعگراى اسلامى هر یک از عقل و تجربه، جایگاه مناسب خود را دارا مىباشند. (۱۴)
۳- متد تاریخى بر اساس مطالعه استقرایى جوامع سیاسى در طول تاریخ: رهیافت ابن خلدون و برخى از سیاستنامههایى که توسط تاریخنگاران اسلامى نگاشته شده است، بر اساس این روش استوار است. شهید صدر بکارگیرى این روش را نیز توصیه نموده و بیان مىکند که قرآن در موارد متعدد به تامل و تدبر در حوادث تاریخى از طریق استقراء سفارش کرده و مردم را به کشف نوامیس طبیعت و سنن تاریخى حاکم بر جهان دعوت نموده است. (۱۵)
۴- رهیافت وحیانى بر اساس قرآن و سنت به عنوان مبناى مطالعات سیاسى: این رهیافت خود به شیوههاى مختلفى به کار گرفته مىشود:
– روش تفسیرى که با محور قرار دادن قرآن سعى در استنباط نظریات اسلام راجع به ابعاد مختلف نظام سیاسى جامعه دارد. در این روش با قرار دادن سوالات مختلف راجع به امور سیاسى در مقابل آیات و ضمیمه ساختن آیهها مىتوان به پاسخهاى مورد نظر دست یافت. علامه طباطبایى در المیزان و شهید صدر در نظریه خلافت انسان و بسیارى از مفسرین معاصر از اهل سنت و شیعه از این روش استفاده کردهاند.
– روش کلامى که بر اساس قرآن و سنت سعى در استنباط مبانى و مبادى نظام سیاسى اسلام کرده و سپس اندیشهها و نظریات سیاسى را در یک قالب فلسفى مطرح مىکند. این روش بیشتر در میان اندیشمندان اسلامى معاصر همچون علامه طباطبایى، شهید مطهرى، شهید صدر و … به صورت پراکنده مشاهده مىشود.
– روش فقهى که از دیرباز مورد استفاده اندیشمندان اسلامى بوده است. فقهایى همچون مفید، طوسى، ماوردى، حلى، کرکى، نراقى، نائینى، امام خمینى از نمایندگان برجسته این مسلک هستند. شهید صدر نیز در بحث از قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران کم و بیش از این روش متاثر بوده است. (۱۶(
فقه شیعه در اثر دو عامل ذیل از قدرت و توانایى کافى براى ورود به مباحث سیاسى و اجتماعى برخوردار است:
چارچوب عقلانى علم اصول که با پیروزى اصولیون بر اخباریون رواج و گسترشیافت.
۲- تاکید بر لزوم تقلید از مجتهد زنده که توانایى پاسخ به مشکلات و مقتضیات زمانى و مکانى را داراست. (۱۷)
نکته قابل توجه در مطالعات فقهى – سیاسى آن است که فقه در پى بیان احکام و تکالیف شرعى مىباشد؛ لذا بیشتر به محدوده حقوق سیاسى مربوط مىشود.
تفاوت روش تحقیق در نظام تاریخ سیاسى اسلام با نظامهاى دیگر
از آنجا که نظامهاى غیر اسلامى روش وحیانى را معتبر ندانسته و مورد استفاده قرار نمىدهند بنابراین بهروشنى مىتوان تفاوت متدولوژیک میان آنها را مشاهده کرد. اندیشمند اسلامى با مجموعهاى غنى از اندیشههاى سیاسى که در قرآن و سنت گرد آمدهاند مواجه است. در حالى که اندیشمند غیر دینى از آغاز در صدد ابداع اندیشهها و نظریات سیاسى است
بنابراین نظام سیاسى اسلامى در واقع نوعى پروسه اکتشافى است؛ لیکن نظامهاى دیگر پروسههایى تدوینى و اختراعى هستند. بر این اساس سیر حرکت نظامهاى غیر اسلامى از قاعده و اصول به راس و فروع یا به عبارت دیگر از اندیشه و مکتب به قوانین مىباشد؛ لیکن اندیشمند اسلامى از فروع و قوانین حرکت خود را آغاز کرده و نظام سیاسى اسلام را از خلال آن کشف مىکند.این تفاوت ماهوى گاه موجب خلط میان حقوق سیاسى در فقه با نظام سیاسى اسلام شدهاست. (۱۸)
روش استنباط نظام تاریخ سیاسى اسلام
عملیات استنباط مکاتب و نظامهاى اسلامى را از خاستگاه ابتدایى آنها – یعنى نظام عقیدتى اسلام که حاکم بر کلیه نظامهاى دیگر است – آغاز مىکنیم. مفاهیم اعتقادى اسلام چارچوبهاى اولیه براى نظام سیاسى را فراهم مىآورند. سپس جهتگیریهاى کلى را در ضمن نظام اخلاقى اسلام تعیین کرده و پس از آن به سراغ نظام حقوقى اسلام "فقه" مىرویم.
در این مرحله نمىتوان از روش فقهى استفاده کرد؛ زیرا در استنباط احکام فقهى با تفکیک هر مساله و نگاه مستقل به آن به حکم مورد نظر دست مىیابیم؛ این در حالى است که براى نظامسازى نیازمند نگاه کلان به مجموعه قوانین و احکام و ایجاد پیوند میان آنها جهت استنتاج قواعد و بنیانهاى اساسى هستیم. بر همین اساس به ندرت مىتوان یک نظام پیوسته و منسجم را بر مبناى آرا و نظریات یک مجتهد استنباط کرد؛ زیرا نگاه تخصصى در فقه معمولاً نمىتواند مجموعهاى سیستماتیک ارایه دهد. به همین دلیل شهید صدر در اقتصادنا اظهار مىدارد که مباحث کتاب مزبور الزاماً راى فقهى ایشان نیست؛ بلکه گاه از آراء و نظریات دیگر مجتهدان استفاده کرده است. (۱۹(
آسیب شناسى روش تحقیق در نظام تاریخ سیاسى اسلام
استنباط نظام سیاسى از ستون دین اسلام تنها با گردآورى آیات و روایات و احکام فقهى بدست نمىآید؛ بلکه نیازمند عملیاتى دشوار و پیچیده به نام اجتهاد است بنابراین گاه ممکن است اشخاص به هنگام استنباط دیدگاههاى اسلامى از اندیشههاى شخصى و عوامل محیطى و نفسانى خود تاثیر پذیرند. در این میان فاصله بسیار تاریخى میان مجتهد و عصر پیامبر و امامان موجب تشدید این خطر مىشود. این محذور در اکتشاف نظامهاى اجتماعى اسلام بسیار بیشتر از احکام فردى مشاهده مىشود. براى مبارزه عوامل تاثیرگذار ابتدا باید آنها را شناخت:
۱- سعى در توجیه واقعیت اجتماعى و تفسیر متون دینى بر اساس آن که منجر به تطبیق آیات و روایات با واقعیت بیرونى مىشود؛ در حالى که هدف از استنباط و اکتشاف تطبیق واقع با دیدگاه قرآن و سنت بود.
۲- گنجاندن نصوص دینى در چارچوب یک اندیشه غیر اسلامى و فهم آنها در پرتو آن تفکر.
۳- تجرید و جداسازى دلیل شرعى از شرایط و مقتضیات محیطى (زمانى و مکانى) و فهم آن بدون توجه به موقعیتى که دلیل شرعى در آن بیان شده است.
۴- پیشفرضها و پیشداوریها که موجب انحراف ذهن از منظور حقیقى گوینده مىشود. (۲۰(
منبع:
http://www.ibna.ir/vdciu5az.t1au52bcct.html
6