به نام پاک کردگار
عنوان مقاله : نگرشی بر تاریخ گزیده اثر حمد الله مستوفی
به کوشش : طاهره خبازی
عضو هیئت علمی تمام وقت دانشکده ادبیات و علوم انسانی
دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین – پیشوا
تاریخ تهیه : مرداد 1385
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه 3
وضعیت اجتماعی و ادبی عصر حمد الله مستوفی 5
علل برتری کتاب تاریخ گزیده 7
مباحث و قسمت های تشکیل دهنده تاریخ گزیده 9
مآخذ تاریخ گزیده 11
نام و موضوع تاریخ گزیده 11
چگونگی نثر تاریخ گزیده 12
بررسی اثر از لحاظ سبک شناسی 16
موضوع ها و انواع نثر فارسی دردوره ایلخانان 17
بررسی مضامین و موضوعات اثر 19
چند نکته در مورد اثر حمد الله مستوفی 21
فهرست منابع و مآخذ 24
مقدمه
در قرن هشتم و در عهد حکومت ایلخانان در سال 685 هجری ، ادیب و مورخ و جغرافی دانی برجسته به نام حمد الله مستوفی دیده به جهان گشود. وی از آغاز جوانی بنابر سیرت آبادی و اجداد خود به خدمت دیوانی اشتغال داشت. از آثار ارزنده ی وی "کتاب تاریخ" گزیده است که آن را در سال 730 هـ . در خلاصه ی تاریخ عالم بنام خواجه غیاث الدین محمد تالیف نمود . این کتاب در تاریخ عمومی و تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عهد مولف ( دوره ی ایلخانان ) است و در پایان آن دو باب در تاریخ علما و شعرای عرب و عجم و دیگری در تاریخ قزوین و ذکر تراجم رجال آن شهر بر کتاب افزوده شد که خاص از باب اطلاع بر احوال و رجال و علم و ادب دارد.1
از مراتب اهمیت این کتاب آن است که ادوارد برون 2و نیکلسن 3 ترجمه ی خلاصه یی از آن را به انگلیسی ارائه داده اند و نیز ادوارد برون قسمت مربوط به احوال شعرای ایران را از این کتاب جداگانه در سالهای 1900-1901 به انگلیسی ترجمه و در مجله ی انجمن پادشاهی انگلیس منتشر کرد.
حمد الله مستوفی در آثار خویش در خصوص خود و خاندانش اطلاعات ارزنده ای ارائه داده است و در کتاب تاریخ گزیده شرح نسبتاً دقیقی در مورد اصل و خانواده ی خود بدست داده است و اصل خود را عرب معرفی می کند و شجره ی خود را به حربن یزید ریاحی می رساند.4 وی از یک خاندان کهن مستوفیان قزوین بود که یکی از اجداد او به نام فخرالدوله ابومنصور کوفی در سال 223 هجری به حکومت قزوین منصوب شد و از آن پس ، خاندانش در این شهر باقی ماندند و همه به عنوان مستوفی قزوین ادامه ی حیات دادند. پدر وی نیز با همین سمت مستوفی دستگاه ایلخانان بود. وی از حواشی رشیدالدین فضل الله بود و با سمت استیفاء کارهای دیوانی می کرد و برادرانش متصدی مشاغل دولتی و صاحب ثروت و دستگاه بودند و چون استیفاء و مشاغل مهم دیوانی در آن زمان نیاز به داشتن تعلیمات کافی در ادب و تاریخ بود پس افراد خانواده وی و خود او از چنین تربیت با ارزشی بهره مند بودند.
از وی سه اثر برجای مانده که در جای خود به ویژگیهای آنها اشاره می شود ولی کتاب تاریخ گزیده ی وی یک اثر تاریخی و ادبی محسوب می گردد که در این مقاله سعی شده است تا به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گیرد .
وضعیت اجتماعی و ادبی عصر حمدالله مستوفی
دکتر ذبیح الله صفا وضع اجتماعی این دوره را اینگونه بیان می کند: " وضع اجتماعی قرن هشتم هجری با اختلافات سران مغول در عهد ایلخانان و علی الخصوص بعد از مرگ ابوسعید بهادر و کشاکش های پیاپی امرای مختلف بر سر فرمانروایی نواحی ایران ،همراه بود ."5
البته باید خاطر نشان نمود که" در عهد ایلخانان ، اگر چه برخی از آنان کوشش داشتند که موجبات آرامش اوضاع را فراهم آورند لیکن چون سرداران و سپاهیان آنان همه از مغول بودند ، هر وقت و هر جا که لازم می دانستند شدت عمل سابق را تجدید می کردند.
بنابراین استقرار حکومت ایلخانان در ایران که به ظاهر دوره یی آرام تصور می شد هم ، خالی از محنت های دوران حمله و هجوم مغول نبود . 6 دوره ی حکومت ایلخانان7 مغول از لحاظ ادبی و فرهنگی یکی از دوره های روشن حیات عقلی ایران است . هرچند در نتیجه ی حمله ی خونین مغول و انهدام آثار تمدن و فرهنگ، سطح علم و معرفت در ایران به صورت چشمگیری تنزل کرد ؛ اما ، براستی چراغ نبوغ ایرانی حتی در آن روزگار هولناک خاموش نگردید و پس از مدتی رکود و تنزل و بهت زدگی ، بار دیگر ادبا و علما در رشته های گوناگون شعر و ادب و ترجمه و تفسیر و … استعداد خود را به کار گرفتند و در زمینه های مختلف درخشیدند تا جایی که حتی خود را به دوره ی پیش از مغول رساندند ، از آن جمله در زمینه ی ادبی و تاریخی .
نگارش تاریخ در این دوره امتیازات خاصی داشت زیرا کتب تاریخی زیادی به صورت محدود یا مفصل نوشته شد و تا به امروز بر جای ماند. در این دوره علوم ادبی در راه خلاصه کردن اثرهای پیشینیان و تهیه ی کتب درسی برای استفاده محصلان گام بر می داشت. به همین علت اگرچه در این " دوره ( قرن هفت و هشت هجری ) کار زیاد در دانش های ادبی انجام شد ، اما عمل ابتکاری تازه ، کم بود و باسقوط بغداد ، زبان عربی دیگر زبان حکومتی نبود ولی همچنان زبان علمی و ادبی محسوب می شد و بیشتر تالیف های عالمان ایرانی به آن زبان صورت می گرفت." 8
هجوم مغول و اثرهای آن مانند هر تغییر بزرگ اجتماعی نتیجه ی خود را یکباره نشان نداد ، بلکه اثرهای این حمله را باید از قرن هشتم به بعد که عهد انحطاط علم و ادب در ایران است ، جستجو کرد. بعد از قرن هفت و هشت چون دیگر ایران با حمله ی بنیان کن و خانه براندازی از نوع حمله ی مغول مواجه نگشت اثرها و تالیف ها یی که در این دو قرن یا بعد از آن بوجود آمد ، تقریبا همگی بر جای ماند و همین امر ممکن است محقق را به اشتباه اندازد تا تصور کند که این دو قرن از حیث ایجاد آثار و تربیت عالمان و ادیبان، دوره ی خوبی بوده است.
بنابراین ، تسلط مغول و ایلخانان بر حکومت ایران ، باعث یک انحطاط سریع در تمدن و فرهنگ ایرانی و از آن جمله ادبیات فارسی گردید که نتیجه های آن از میانه ی قرن هشتم به بعد در تاریخ تمدن و فرهنگ ایرانی آشکار شد .
علل برتری کتاب تاریخ گزیده
اکنون پس از آشنایی با اوضاع و احوال اجتماعی و ادبی این دوره ، بهتر می توان به بررسی افکار و آثار حمدالله مستوفی پرداخت. همانگونه که اشاره گردید ، نگارش متون تاریخی در این دوره امتیازات خاصی داشت و از آن جمله می توان به کتب تاریخی این دوره اشاره نمود:
1- تاریخ جهانگشای جوینی تالیف عطاملک جوینی
2- نظام التواریخ تالیف قاضی ناصر الدین ابوسعید بیضاوی
3- جامع التواریخ تالیف خواجه رشیدالدین فضل الله 9
4- تاریخ وصاف10 تالیف عبدالله بن فضل الله شیرازی
5- مجمع الانساب تالیف محمد بن علی بن محمد بن حسین شبانکاه
6- شاهنشاه نامه 11 تالیف احمد تبریزی
7- غازان نامه 12 تالیف نورالدین شمس الدین محمد
8- تاریخ گزیده تالیف حمدالله مستوفی
اما از میان کتب نامبرده ، کتاب اخیر ازهر حیث ، کتابی کامل و اثری شگرف و بی مانند محسوب می شود و علل این امر را می توان چنین بیان کرد :
1- انشاء و نگارش اثر بسیار ساده ، روان و دلنشین است و به هیچ وجه در نگارش آن از انشاء مصنوع و سنگین کتبی مانند جهانگشای جوینی اثری دیده نمی شود.
2- کتاب تاریخ گزیده به عنوان یک تاریخ عمومی محسوب می گردد.
3- در مقایسه ی کتاب تاریخ گزیده با بعضی از کتب تاریخی که پیش از این نامبرده شد ، نسبت به حجم خود محتوای مطالب بسیار با ارزش است.
4- به غیر از جنبه های تاریخی ، این کتاب دارای ارزش ادبی بسیار بالایی است و جزء کتب ادبی نیز محسوب می گردد.
5- مولف علاوه بر مباحث تاریخی به ذکر مشایخ و شعرای معاصر خود پرداخته است.
6- حمدالله مستوفی به ذکر شعرا و ادبا و مشایخی اشاره نموده که حتی سایر تذکره ها به اسامی آنان نپرداخته اند.
7- مستوفی کتاب التدوین فی تاریخ قزوین تالیف امام الدین رافعی را نیز تلخیص کرده و با اضافه نمودن مباحثی پر فایده به صورت بابی در کتاب خود آورده است.
8- دیگر از ویژگیهای قابل اهمیت این کتاب ارزش اطلاعاتی آن است که در زمینه های مختلف به آن پرداخته شده است.
و تمامی این علل بیان کننده وجه تمایز تاریخ گزیده بر سایر کتب تاریخی این دوره است.
مباحث و قسمت های تشکیل دهنده تاریخ گزیده
کتاب تاریخ گزیده شامل قسمت های ذیل است :
فاتحه ، شش باب و خاتمه .
موضوع فاتحه در آفرینش کاینات. باب اول : در ذکر پیغمبران و کسانی که پیش از دعوت حضرت خانم النبیین ( ص ) ، در کار دین سعی کرده اند. باب دوم : در ذکر پادشاهان که پیش از اسلام بودند. باب سوم : در ذکر خاتم النبیین و سید المرسلین و حبیب رب العالمین محمد مصطفی ( ص ) و خلفا و اصحاب و احفاد او. باب چهارم : در ذکر پادشاهان که در صدر اسلام بودند . باب پنجم در ذکر ائمه ی سنت و قراء و مشایخ و علماء دین . باب ششم : در ذکر احوال شهر باب الجنه قزوین که مولد و منشا و مقام مولف است.
خاتمه : در ذکر انساب انبیاء و پادشاهان و حکما و غیر هم بر سبیل شجره13. هر کدام از بابهای شش گانه کتاب شامل فصول 14 متعددی است . به عنوان مثال باب پنجم شامل شش فصل است :
فصل اول – در ذکر ائمه مجتهدان.
فصل دوم – در ذکر قراء کلام الله قدیم.
فصل سوم – در ذکر محدثان.
فصل چهارم – در ذکر مشایخ.
فصل پنجم – در ذکر علما .
فصل ششم – در ذکر شعرا.
مآخذ کتاب تاریخ گزیده
حمدالله مستوفی در مقدمه ی تاریخ گزیده ، مآخذی را که برای تالیف کتاب خود مورد توجه وعنایت قرار داده است را چنین برشمرده است:
1- سیره النبی 2- قصص الانبیاء علیهم السلام 3- رساله ی قشیری 4- تذکره الاولیاء 5- تجارب الامم و مشارب التجارب 6- دیوان النسب 7- تاریخ محمد بن جریر طبری 8- تاریخ حمزه ی اصفهانی 9- تاریخ عزالدین علی بن الاثیر جزری 10- زبده التواریخ 11- تاریخ جمال الدین ابوالقاسم کاشی 12- تاریخ نظام التواریخ قاضی ناصر الدین ابوسعید بیضاوی 13- تاریخ عیون التواریخ ابو طالب علی بن انجب خازن بغدادی 14- معارف ابو محمد عبد الله بن مسلم بن قتیبه الدینوری 15- جهانگشای جوینی 16- ترجمه ی یمینی ابی الشرف جربادقانی 17- سیرالملوک نظام الملکی 18- شاهنامه ی فردوسی 19- سلجوق نامه ی ظهیری نیشابوری 20- مجمع آثار الملوک قاضی رکن الدین خویی 21- استظهار الاخبار قاضی احمد دامغانی 22- جامع التواریخ.
کثرت منابع و مآخذ فوق ، خود اهمیت کتاب تاریخ گزیده را به روشنی بیان می دارد.
نام و موضوع تاریخ گزیده
در مورد انتخاب نام کتاب و موضوع آن از زبان مولف آن نقل می کنیم :
" مجموع مصنفات 15 این صناعت است گزین کرده ، در سلک کتابت منتظم گردانید و این کتاب را گزیده نام کرده ، مبنی گردانید بر ذکر انبیاء و اولیاء و پادشاهان و وزراء ایران زمین و آثاری که از ایشان بازمانده از عهد آدم علیه السلام تا زمان تالیف این مختصر که سنه ی ثلثین و سبعمایه هجری مصطفوی است ." 16
چگونگی نثر تاریخ گزیده
حمد الله مستوفی این اثر را به نام خواجه غیاث الدین 17 تالیف نمود. نثر کتاب ساده ، روان و شیرین است به طور کلی از نثر مصنوع بر کنار بوده و کاملا قابل فهم می باشد.در کتاب آیات ، احادیث و روایات ، ابیات فارسی و عربی به کرار به کار رفته است. مولف که خود شاعر18 نیز بوده ، نثر کتاب را در مواقعی موزون و آهنگین نموده است.
کتاب هم از لحاظ تاریخی و هم ازلحاظ یک نثر ادبی قابل تعمق و بررسی است . همان گونه که اشاره شد وی به علت شغل استیفا ، و جیره خواری درگاه سلطان از مضمون مدح در اثر خود بارها استفاده نموده است . مراتب و پیوستگی اجزاء کلام نیز از موارد قابل تامل کتاب وی است ، گویی هر مطلب را با مهارت سرجای خود آورده است . تنوع مطالب و مضامین نیز باعث می شود که خواننده دچار ملالت نگردد .
تالیف وی ، مانند اکثر کتب با حمدیه آغاز می گردد و مولف به زیبایی هر چه تمامتر در مقدمه ی اثر بعد از سپاس و ستایش حضرت دوست القاب و صفات وی را بر می شمارد و نثر ، قالبی آهنگین به خود می گیرد. مستوفی برای خداوند صفاتی از قبیل اول ، آخر ، ظاهر ، باطن ، قدیم ، عظیم ، علیم ، حکیم ، موجود ، معبود ، جبار ، رزاق ، مقصود ، مقدر ، احد ، صمد ، رافع ، باسط ، فعال ، خلاق ، مختار را به زیبایی بیان می دارد ." سپاس و ستایش پادشاهی را که ملک او بی زوال است و مملکت او بی انتقال، اولی پیش از ابتداء و آخری پیش از انتها. ظاهری ، مظهر جمیع اشیاء ، باطنی چگونگی ذاتش بیش از دانش ما. قدیمی که قدم با وجودش محدث نماید. عظیمی که قلم از شرح وصفش قاصر آید. علیمی که بر او هیچ پوشیده نیست."19
مولف کاملا با زبان عربی و صرف و نحو و لغت عربی آشنایی دارد در جای جای اثر می توان به معنای آیه یا قسمتی از آن و یا خود آیات قرآن پی برد.
به عنوان نمونه :
" مقدری که قول قدیمش بی آلت مقالت ، بیک لفظ دو گیتی ساخت " اشاره دارد به آیه 117 سوره بقره" بدیع السموات و الارض و اذا قضی امرا فانما یقول له کن فیکون . او آفریننده ی آسمانها و زمین است و چون اراده ی آفریدن چیزی کند به محض آنکه گوید موجود باش به فور موجود خواهد شد .
و یا آیه ی 59 سوره آل عمران
ان مثل عیسی عند الله کمثل ادم خلقه من تراب ثم قال له کن فیکون همانا مثل خلقت عیسی به امر خدا به مانند خلقت آدم است که خدا او را از خاک بساخت سپس بدان خاک گفت بشری به حد کمال باش همان چنان گردید.
و یا آیه 73 سوره ی الانعام
و هو الذی خلق السموات و الارض بالحق و یوم یقول کن فیکون
و اوست خدایی که آسمانها و زمین را به حق آفرید و روزی که خطاب کند موجود باش آن چیز بی درنگ موجود خواهد شد .
اولی پیش از ابتدا و آخری بعد از انتها ظاهری مظهر اشیاء، باطنی چگونگی ذاتش بیش دانش ما.
به آیه ی " هو الاول و هو الاخر هو الظاهر و هو الباطن " اشاره دارد
او ( خدای ) اول و آخر و ظاهر و باطن است .
" علمی که بر او هیچ پوشیده نیست " به آیه ان الله علام الغیوب و نیز ان الله یعلم سرهم و نجوئهم اشاره دارد.
صنایع ادبی شامل بدیع لفظی و معنوی نیز در اثر او دیده می شود اما نه به صورتی که مفهوم کلام بوسیله آنها مشکل و ناممکن گردد.
از قبیل تسجیع :
قدیمی که قدم با وجودش محدث نماید . عظیمی که قلم از شرح وصفش قاصر آید. تلمیح ، تشبیه ، تضاد و … نیز در کلام وی دیده می شود اما به گفته خود " در سخن آرایی به مستشهدات آیات و اخبار و امثال و اشعار ، زیادت شروع نرفت ، تا سخن دراز نکشد و مقصود محبوب نشود و عموم خوانندگان را از آن حظی باشد و بواجبی ادراک کنند . "20
کلام را به گونه ای ذکر می کند که هدف بازی با صنایع و عبارات و ایجاد کلام مصنوع نباشد.
بررسی اثر از لحاظ سبک شناسی
سبک و سیاق کلام وی در کتابش مبین این مطلب است که وی از اطناب خودداری نموده و هرگز به دنبال چنین شیوه ای در نثر خود نبوده است . در قرن هشتم هجری نثر فارسی از حیث رواج و انتشار در وضعیت بسیار مطلوبی قرار گرفت و از علل عمده آن بود که ایرانیان ارتباطشان با انقراض بنی عباس و سقوط بغداد با زبان و فرهنگ و ادب عربی بسیار کاسته گردید " و با به قدرت رسیدن ایلخانان ، ایران به عنوان مرکز حکومت در آمد و حاکمان و دبیران و مدیران امور در عراق و الجزیره و روم از ایران تعیین شدند و یا تحت فرمانروایی دولتمردان ایرانی درآمدند و ناگزیر زبان دیوانهای انشاء در این نواحی ، پارسی شد . و نامه های فارسی جایگزین رسائل عربی گردید . از طرف دیگر چون حاکمان اولیه ی مغول هیچیک قدرت اداره ی امور دیوانی و اداری مملکت های تابعه ی خود را نداشتند مجبور شدند وزیران و مستوفیان ایرانی را به کار بگمارند و در نتیجه نه تنها زبان فارسی و انشاء نامه ها بدان زبان از میان نرفت بلکه احتیاج بدان بیشتر از پیش احساس گردید.21 و این مطلب را می توان در تاریخ گزیده حمد الله مستوفی مشاهده کرد ، هر چند که در اثر وی هم ابیات عربی ، هم لغات و القاب و اصطلاحات عربی مشاهده می گردد اما با کمی مقایسه با عصر خود و وضعی که از آغاز قرن ششم به بعد در ایران ایجاد شده بود که زبان عربی ، زبان نوشتاری و دیوانی محسوب می گردید این مطلب قابل فهم می گردد و دیگر اینکه حمد الله مستوفی در اصل یک فردی بود که از نظر نژاد و تبار عرب محسوب می گردید
موضوع ها و انواع نثر فارسی در دوره ایلخانان
" در این دوره در انواع مختلفی از قبیل : ادب ، داستانهای قهرمانی ، رمان ها ، قصه ها و حکایت ها ، کتاب های رجال ادب و تصوف و سیاست و علم و حکمت ، تاریخ های عمومی ، تاریخ های محلی ، جغرافیا ، تصوف و عرفان مسائل دینی ، منطق ، حکمت ، ریاضیات ، نجوم ، موسیقی ، اخلاق ، فنون ادب و لغت کتابهای متعدد تالیف شد ." 22
از جمله کتابهای معتبر در تاریخ عمومی 23همین اثر حمد الله مستوفی در تاریخ گزیده است درباره ی سبک و نثر کتاب تاریخ گزیده باید گفت که مولف انشاء مرسل را برای کتاب خود برگزید . نثری که درقرن هفتم و هشتم به عده ای از کتب تاریخ و علمی و قصه و حکایت اختصاص یافته بود . در این شیوه به کار بردن لغت ها و ترکیب های تازی معمول بود مولف گاه عین عبارت عربی را با اندک تغییر به فارسی ترجمه می کرد . اما باید دانست که این واژه های تازی با تحولی که زبان پارسی در سده ی ششم یافته بود ، جزء زبان فارسی شد و جای واژه های درسی را گرفته بود.
در کتاب تاریخ ادبیات دکتر ذبیح الله صفا در ذیل مبحث " پارسی نویسان قرن هفتم و هشتم " به نام حمد الله مستوفی برخورد می کنیم 24 و پس از شرح احوال به اختصار به معرفی آثار او اشاره می شود که این مطلب مبین چگونگی نثر و زبان کتاب می باشد. بطور کلی در اتمام کلام در بحث سبک نثر کتاب تاریخ گزیده ، دکتر سیروس شمیسا در کتاب سبک شناسی نثر خود در یک جمله می گوید : " نثر حمدالله مستوفی در این دو کتاب 25 نثری ساده و روان است ." نمونه ای از نثر کتاب تاریخ گزیده : " این هفت کس و سگ در غاری شدند و بخفتند . ملک الموت روحشان قبض کرد . سیصد و نه سال مرده بودند . بعد از عیسی زنده شدند . از احوال روزگار خبر نداشتند . اما مردم از عیسی علیه السلام احوال ایشان شنیده بودند که زنده خواهند شد . یکی ازیشان به شهر رفت تا طعام خرد . خباز چون درم او بنام دقیانوس دید ، او را پیش ملک شهر برد . ملک احوال او تفحص نمود ، نشانها باز داد ملک و قوم شهر با او به در غار شدند تا یاران او را دریابند. او در غار رفت و احوال با یاران بگفت بجمیعت دعا کردند تا حق تعالی ایشان را مرگ فرستاد . ملک و شهریان چون حال چنان دیدند . بر در غار مسجدی ساختند و بر در دیوار مسجد احوال بنوشتند."26
مضامین و موضوعات تاریخ گزیده
از نکات مهم وقابل تامل این کتاب که بر محاسن و اهمیت آن می افزاید کثرت اسامی،اشخاص ، اماکن ، کتب ، اقوام و قبایل و خاندان ها است که خود یکی از ویژگیهای برجسته هر کتاب تاریخی است و نیز یک منبع اطلاعاتی بسیار مفید در زمینه های تاریخی ، ادبی ، جغرافیایی و … به شمار می رود. به عنوان مثال در این کتاب، به نام 3526 نفر اشاره شده است و نیز به نام 431 اشاره رفته است . و یا در فصل ششم از باب پنجم که در ذکر شعرا در دو گروه عرب و عجم می باشد به نام 12 شاعر عرب و نمونه شعرهای آنان به نام 86 تن از شعرای عجم و شرح حال مختصری همراه با نمونه ای چند از اشعارشان پرداخته شده است .
چه شعرای معروفی چون رودکی ، انوری ، خاقانی ، نظامی و چه شعرایی چون بنت البخاریه ، ملک محمود تبریزی ، کوتوال ، مبارک شاه غوری که شاید نام آنها در کمتر تذکره ای آمده باشد، اشاره شده است.
معرفی او در باب شعرا کاملا به اجمال صورت گرفته و اکثر آنان را در حدود یک الی دو سطر معرفی می کند و شعرای معروفتر را در چند سطر . و برخی از شعرا چون سنایی ، شمس سجاسی ، شمس الدین کاشی را به اختصار معرفی نمود. بدون آنکه نمونه ای از اشعار شان را ارائه بدهد . به عنوان مثال " جمال الدین اشهری به تبریز در سنه ستمایه در گذشت و به معتبره الشعرا پرخاب مدفون شد. اشعار نیکو دارد."27
درتاریخ گزیده در ذکر آفرینش کاینات به نکات نجوم و مباحث و سیر و مراتب آفرینش نیز اشاره شده است :
" هر دو عالم از صورت آفرینش عقل کل پیدا گشت که از عقل کل ، نفس کل و هیولی پدید آمد و از آن چهار عنصر و به بالای آن اطباق نه آسمان محیط شد و در خلقت به تقدم زمان هیچیک بر دیگر محتاج نشد . " 28
کتاب تاریخ گزیده را باید هم تاریخ عمومی دانست و هم تاریخ مذهبی و هم تاریخ ادبیات و … در مورد پیامبران از حضرت آدم تا حضرت خاتم را ذکر نموده است که بر روی هم نام 93 پیامبر را آورده و در مورد هر یک توضیحاتی آورده است . به عنوان مثال " اسماعیل علیه السلام را خدای تعالی پیغمبری داد و به یمن مدت فرستاد. پنجاه سال ایشان را دعوت دین ابراهیم می کرد. اندکی ایمان آوردند . چون عمرش به صد و سی سال رسید، درگذشت . او را در جنب مادرش ، در حرم کعبه دفن کردند."29
یکی دیگر از مضامین کتاب تاریخ گزیده در ذکر پادشاهان پیش از اسلام است در فصل اول آن در ذکر پیشوایان به ذکر یازده پادشاه می پردازد که گویی کاملا به شاهنامه ی فردوسی توجه داشته است .
چند نکته در مورد تاریخ گزیده
به علت خدمات دیوانی و استیفاء می توان به راحتی نتیجه گرفت که مولف تاریخ گزیده در این کتاب ، زبانش از بیان حقایق بعضی مسائل به عنوان یک مورخ قاصر بوده است و این مساله را در لابه لای کتابش می توان ملاحظه کرد ، زیرا وی معاصر و جیره خوار سلطان مغول بوده و نمی توانسته علت اصلی بعضی وقایع را ذکر نماید از جمله :
" با فرمانروایی ابو سعید ایلخانی هرج و مرج ملوک طوایف بار دیگر به تخت برآمد و تا ظهور تیمور به درازا کشید . وی کودک بود که بر مسند ایلخانان تکیه زد و کارها بر دست امیر چوپان می رفت که با پسرانش ممالک ایلخانان را در تصرف داشتند ."30
" چون امیر چوپان به خراسان رسید ، پسر مهتر خود ، حسن ، را به ولایت زاول و کاول به جنگ ترمه شیرین فرستاد . ترمه شیرین منهزم شد و او در آن ولایت قتل و غارت عام کرد و در مزار سلطان غازی محمود سبکتگین رحمه الله به غزنین بی رسمی ها کردند و گور او بشکافتند و مصاحف پاره کردند . لاجرم حق تعالی هم در آن جنگ ، نکبت به خاندان ایشان فرستاد و در خاطر پادشاه اسلام افکند که به تدارک کار ایشان مشغول گردد . چون ایشان در هر کس از امرای دولت و مقربان حضرت شوکتی یافتند ، به بهانه ی آنکه قصد ایشان دارد ، تمامت را برداشتند و عرصه ی مملکت خود را صافی پنداشتند و بقوت دولت مغرور شدند . پاد شاه در کار ایشان فرصتی می طلبید … " .
اما علت واقعی این حادثه را اکثر مورخین این گونه بیان کرده اند که چون ابوسعید عاشق دختر امیر چوپان به نام خاتون شد . اما این زن در سال 723 به ازدواج امیر حسن گورکان جلایر درآمده بود طبق یاسای مغول ، امیر شیخ حسین به اجبار باید زن خود را طلاق می داد تا خدمت خان رود . اما امیر چوپان از روی غیرت ، بدین امر رضا نداد و شیخ حسن را با زنش بقرا باغ فرستاد . ابو سعید بسیار رنجید و رکن الدین صائن نیز فرصتی یافته ، نفوذ فراوان امیر چوپان و پسرش دمشق خواجه را به رخ سلطان کشید . در موقعی که امیر چوپان در خراسان بود ، سلطان خبر یافت که دمشق خواجه با قنقای خاتون قمای سلطان اولجاتیو ، ارتباطی دارد . شبی که دمشق خواجه که شخصا شجاع و چابک بود ، خواست بگریزد ولی اسبش فرو ماند و دستگیر شد و در پنجم شوال 727 به قتل رسید و اموالش به غارت رفت . " 31
این نمونه ذکر گردید تا مشخص شود که در اکثر کتب تاریخی چنین موردی یعنی پوشاندن حقیقت بوده است . دیگر وجود بعضی اغلاط در تاریخ گزیده ، به عنوان مثال حمدالله مستوفی در فصل دوازدهم باب چهارم آورده :
" در اواخر ربیع الاخر سنه ی سبعین و ستمایه ، غزان خان که خلاصه ی پادشاهان دودمان بود و زبده ی شهریاران این خاندان متولد شد در سنه ی احدی و سبعین در بخارا خروج تارابی بود . خلقی بسیار جمع شدند و فتنه ی او بالا گرفت … "مستوفی قیام تارابی را به اشتباه سنه ی احدی و سبعین آورده در حالی که خروج تارابی در سال 630 بوده است . 32
فهرست منابع و مآخذ
1 – قرآن کریم – ترجمه و تفسیر الهی قمشه ای انتشارات صالحی و امیر کبیر ، تهران 1366 .
2- آثار الباقیه ، ابوریحان بیرونی ، ترجمه اکبر دانا سرشت ، امیرکبیر ، چاپ سوم 1363.
3- تاریخ ادبیات ایران ، جلد دوم ، ذبیح الله صفا ، تلخیص محمد ترابی ، خلاصه ی جلد سوم ، انتشارات بدیهه ، تهران 1374 .
4- تاریخ ادبیات ایران ، تالیف دکتر ذبیح الله صفا ، جلد سوم ، بخش دوم ، انتشارات فردوس ، چاپ نهم ، تهران 1372 .
5- تاریخ گزیده ، تالیف حمدالله مستوفی باهتمام دکتر عبدالحسین نوائی ، موسسه امیر کبیر ، تهران 1381 .
6- چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی ، مصحح دکتر محمد معین ، امیرکبیر چاپ نهم ، 1366 .
7- حبیب السیر ، تالیف غیاث الدین بن همام الدین الحسینی ، زیر نظر دکتر محمد دبیر سیاقی ، انتشارات خیام تهران 1353 هجری خورشیدی .
8- روضه الصفا ، تالیف محمد بن خاوند شاه بلخی ( میر خوند ) به تلخیص دکتر عباس زریاب ، انتشارات علمی ، تهران 1373 .
9- سبک شناسی ملک الشعرای بهار – امیر کبیر ، چاپ دوم 1373 .
10- سبک شناسی نثر – دکتر سیروس شمیسا ، نشر میترا تهران 1383 .
11- سیری در شعر فارسی ، تالیف دکتر عبدالحسین زرین کوب ، انتشارات نوین، تهران 1367 .
12- شاهنامه حکیم فردوسی به تصحیح و مقابله و همت محمد رمضانی، انتشارات پدیده ( کلاله خاور ) ، چاپ اول تهران 1369.
13- فرهنگ فارسی ، تالیف دکتر محمد معین جلد 5 ، انتشارات امیر کبیر ، تهران 1375.
14- قصه های قرآن ، ترجمه استاد مصطفی زمانی ، انتشارات فاطمه زهرا ، پاییز 1373 .
15- مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر فارسی ، دکتر ذبیح الله صفا ، امیر کبیر ، چاپ هشتم 1353 .
16- هزار سال نثر فارسی ، کریم کشاورز ، سازمان کتاب های جیبی، 1345 .
1 تاریخ ادبیات ایران ، ص 1277-1278.
2 E.Brown
3 Nicholson
4 برای اطلاع بیشتر رجوع شود به مقدمه تاریخ گزیده به اهتمام دکتر عبدالحسین نوائی
5 تاریخ ادبیات ایران، دکتر صفا ، تلخیص محمد ترابی، ص30.
6 تاریخ ادبیات ایران ، ص 32
7 یعنی سالهای بین 656 ( فتح بغداد و استقرار هولاکو در ایران ) تا سال 736 مرگ ابوسعید بهادر آخرین ایلخان مغول.
8- تاریخ ادبیات ایران ،ص 69.
9 – وی همان کسی است که حمد الله مستوفی در اوایل عمر از طرف او به سمت مستوفی زنجان ، ابهر و طارم منسوب شد .
10 – نام اصلی این کتاب تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار معروف به وصاف الحضره یا تاریخ وصاف می باشد.
11- نام دیگر آن چنگیز نامه است که در حقیقت منظومه ایست تاریخی.
12- این کتاب نیز منظومه ای است مشتمل بر 9 تا 10 هزار بیت .
13- دکتر عبدالحسین نوایی مصحح کتاب تاریخ گزیده در قسمتی از تصحیح کتاب ذکر نموده اند که " از این شجره در نسخی که تا کنون دیده ام اثر نیافته ام ."
14- برای اطلاع بیشتر از نام تمامی فصول مراجعه شود به کتاب تاریخ گزیده ص 9 تا 14 .
15 – منظور مآخذی است که از آنها در تالیف تاریخ گزیده بهره برده است .
16 – تاریخ گزیده ، ص 7 .
17 – خواجه غیاث الدین محمد ، فرزند خواجه رشید الدین فضل الله بوده که پس از قتل پدر به جای وی بر مسند وزارت نشست .
18- در سال 735 هجری ، حمدالله مستوفی یک اثر معروف خود را به نظم جامه ی کمال پوشانید و آن منظومه ی معروف " ظفرنامه " است به بحر متقارب . این منظومه که در تاریخ ایران بعد از اسلام است شامل 75 هزار بیت بوده و وی آن را به مدت 15 سال می سروده ، تا جایی که خود می گوید :
کشیدم درین پانزده سال رنج بگفتم سخن پانزده بار پنج
و در جای دیگر سروده :
در این نامه از هفتصد و چند سال بگفتم حکایت ز
ظفرنامه کن نام این نام را بدین تازه کن رسم شهنامه را .
19 – تاریخ گزیده ، ص 1
20 – تاریخ گزیده ، ص 7.
21 – تاریخ ادبیات ایران ، جلد دوم ، ص 199 .
22 – تاریخ ابیات ایران ، جلد دوم ، ص 200 .
23 – از جمله کتب دیگر در این زمینه کتاب معروف طبقات ناصری از قاضی ابو عمرو منهاج الدین بن سراج الدین جوزجانی معروف به منهاج سراج و دیگر جامع التواریخ خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در هفت مجلد که به سال 710 هجری به پایان رسید .
24 – رجوع شود به تاریخ ادبیات ایران ، ص 1276- 1280 .
25 – منظور از این دو کتاب ، دو اثر نثر حمد الله مستوفی است یکی همین کتاب تاریخ گزیده و دیگری " نزهه القلوب " است که آن را به سال 740 ه . در جغرافیا نوشت . این اثر آخرین تالیف حمد الله مستوفی به شمار می رود . این کتاب علاوه بر جغرافیا مشتمل بر هیات، تاریخ طبیعی و فصلی در عجایب عالم است که از کتب نفیس تاریخ و جغرافیایی قرن هشتم محسوب می شود.
26 – تاریخ گزیده ، ص 71 .
27 – تاریخ گزیده ، ص 725
28 – تاریخ گزیده ، ص 15 .
29 – همان منبع ص 32 – 33 .
30- سیری در شعر فارسی ، ص 82-83 .
31 رجوع شود به ذیل جامع التواریخ و روضه الصفا و حبیب السیر.
32 رجوع شود به جهانگشای جوینی و جامع التواریخ و روضه الصفا .
—————
————————————————————
—————
————————————————————
1
1