اعتیاد وعلل گرایش به آن
گردآوری کننده : ابوالفضل یونسی
چکیده
وابستگی به مواد مخدر در نوجوانان و جوانان یکی از بزرگترین نگرانیهای جوامع امروز است(یار محمدیان، 1383). امروزه اعتیاد[1] (وابستگی به مواد و مسمومیت ناشی از آن) به عنوان مسئلهای روانی، اجتماعی و تاریخی، یکی از مشکلات عدیده جهان معاصر است که جوامع بشری را تهدید به سقوط میکند. بر اساس چهارمین ویراست راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی (DSM-IV) [2]، علامت اساسی وابستگی به مواد، مجموعه ای از علائم شناختی، رفتاری و فیزیولوژیکی است که فرد علی رغم داشتن مشکلات قابل ملاحظه مرتبط با مواد به مصرف آن ادامه میدهد. الگویی از مصرف تکراری وجود دارد که معمولاً منجر به عدم تحمل و رفتار اجباری میشود (کاپلان و سادوک[3]، 1379).
مهمترین عوارض روانی اعتیاد عبارتند از: افسردگی، اضطراب، فراموشی، روان پرشی و اختلالات مغزی ازجمله دمانس و دلیریوم. از مشکلات اجتماعی ناشی از اعتیاد میتوان از جرائم مختلف مانند بیکاری، طلاق و بی خانمانی را نام برد. آمار نشان میدهد که بیش از 60% درصد کل زندانیان در ارتباط با مواد مخدر گرفتار شدهاند
از طرف دیگراعتیاد با از بین بردن ارزشهای اخلاقی و انسانی و مذهبی و دور کردن افراد از فطرت متعالی الهی، آنها را مستعد پذیرش فرهنگهای پوچ و مخرب مینماید (رحیمی موقر و همکاران، 1376).
کلید واژه : اعتیاد ، مخدر ، دانش آموزان ، جامعه ، آسیب شناسی
مقدمه
برای تشخیص اعتیاد در هر فرد، فقط داشتن سه مورد از این هفت معیار کافی است:
1-وابستگی افراطی یا نامناسب به مواد 2- اشتغال افزایش یافته یا کاهش برای مصرف مواد 3- تحمل افزایش یافته یا کاهش یافته برای مصرف مواد 4- مشکل داشتن در متوقف کردن یا کاهش مصرف مواد وقتی که فرد شروع به استفاده از مواد میکند یا مصرف را برای یک دوره زمانی (یک روز، هفتهها یا ماهها) کنار میگذارد و دوباره شروع به استفاده میکند. 5- تجربه علائم خماری وقتی که فرد مصرف مواد یا داروها را کاهش میدهد یا ترک میکند. 6- ادامه دادن به مصرف مواد حتی هنگامی که باعث مشکل در زندگی میشود. 7- از دست دادن فعالیتهای مهم یا از دست دادن دوستان به دلیل مصرف مواد و داروها (ابراهیمی، 1386).
ارائه تعریفی جامع و مانع از اعتیاد به ویژه در زمینه مواد افیونی و تریاک مشکل است. به گفته ویلکر، اعتیاد به تریاک و مواد افیونی یک فرایند چندعاملی است که وجود عوامل متعدد در نوع، شکل، تعداد و حتی آثار و عواقب اعتیاد موثر است. عوامل اجتماعی، اقتصادی، روانی، فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی در تمام مراحل اعتیاد (علل سیر، پیشرفت و حتی در درمان آن) باید مورد توجه قرار گیرند. از این رو شناسایی ماهیت اعتیاد به تریاک و مواد افیونی حتی در گروههای گوناگون اجتماعی یکسان نیست (جلیلی، 1376).
در زمینه گرایش به مواد مخدر و علل و عوامل آن یار محمدیان (1383)، مسکنی و جعفر زاده فخار (1387) به تحقیق پرداخته اند.
گرایش جوانان به مصرف مواد مخدر
میانگین معتاد حرفه ای در میان جوانان از نرم جامعه کمتر است، اما تحقیقات نشان می دهد رشد آمار جوانانی که به صورت تفننی برای یکبار مواد مخدر مصرف کرده اند، نگران کننده است.همانطور که درباره معتادین در جامعه نمی توان آمار دقیقی ارائه داد، آماری در خصوص تعداد جوانان معتاد حرفه ای در کشور وجود ندارد. ضمن اینکه نسبت جوانان درگیر با مواد مخدر در شهرستانهای مختلف متفاوت است و آمار روز به روز تغییر می کند از این رو ارائه آمار در این زمینه غیر علمی است.
آمار جوانانی که یک بار مصرف مواد مخدر را تجربه کرده اند
آمار جوانانی که یک بار یک نوع ماده مخدر را تجربه کرده اند بسیار بیشتر از تعداد معتادین حرفه ای در محیطهای دانشگاهی است. بر اساس تحقیقی که انجام شده است بین 20 تا 30 درصد از جوانانی که به عنوان نمونه این تحقیق در نظر گرفته شده بودند، اعتقاد داشتند تنها یک بار مصرف مواد مخدر اعتیاد آور نیست و شیوع چنین برداشتی در میان جوانان تصوری خطرناک است. مصرف تنها یک بار حشیش را برابر با یک صرع بزرگ است که در آن بخشی از سلولهای مغزی از بین می روند.حشیش ماده مخدری است که تعداد قابل توجهی از جوانان تجربه مصرف آن را برای یک بار داشته اند و در این زمینه ضروری است مسئولین مختلف بویژه متصدیان امور دانشگاهی در خصوص چگونگی توزیع و مصرف این مواد کنترل های لازم و پیشگیری های اولیه را مبذول کنند. حتی بر اساس یکی از تحقیقات صورت گرفته حدود 40 درصد جوانان برای یک بار مصرف حشیش را تجربه کرده اند. البته تجربه مصرف مواد در محیط های دانشجویی بیشتر به صورت تفننی است و موادی مانند حشیش، ترامادول و برخی از قرصها بیش از سایر مواد مخدر مصرف می شود. گرایش برخی جوانان بیشتر به سمت موادی است که سطح هوشیاری، یادگیری و پردازش اطلاعات را در آنها افزایش دهد و با این باور غلط که موادی مانند حشیش با یک بار تجربه اعتیاد آور نیست به این ماده گرایش بیشتری دارند. موادی مانند حشیش و ترامادول اگرچه ابتدا به ساکن تجربیاتی همچون افزایش سطح هوشیاری را ایجاد می کنند اما پس از یک بار مصرف، باعث به وجود آوردن پدیده تحمل می شوند بدین معنی که بدن برای هر بار مصرف به مقدار بیشتری از این مواد نیاز دارد. قرصهای روان گردان نیز با تصور اعتیادآور نبودن و افزایش هوشیاری توسط جوانان مصرف می شوند اما قرصهایی مانند "اکس" کمتر مورد استفاده قرار می گیرند. مصرف مواد اعتیادآور در میان جوانان غیربومی و خوابگاهی به دلیل وجود استرسهای بیشتر و زندگی جمعی بیشتر از سایر جوانان است. از این رو جوانان خوابگاهی بیشتر در معرض خطر مصرف مواد هستند.
گرایش دختران به مواد مخدر
از سوی دیگر همانطور که در جامعه نیز اعتیاد در مردان بیشتر از زنان است، آمار مصرف مواد در میان جوانان پسر نیز از جوانان دختر بیشتر است. البته در سالهای اخیر گرایش دختران نیز به استفاده از مواد، سیگار و الکل افزایش یافته است. مصرف مواد در میان جوانان از نرم جامعه پائین تر است و مصرف مواد در میان این دسته از افراد بیشتر تفننی است و معتاد وابسته و حرفه ای در محیطهای دانشگاهی کم است و یا اغلب جوانانی که معتاد هستند قبل از ورود به دانشگاه دچار اعتیاد شده اند. البته وزارت علوم باید برای همین تعداد نیز راهکاری بیندیشد در حالی که در حدود 3 سال است که هیچ کار تحقیقاتی جامعی در این زمینه توسط وزارت علوم انجام نشده و به جای تدوین برنامه ای جامع برای پیشگری از اعتیاد جوانان، به این موضوع به صورت جدی پرداخته نمی شود و در برخی مواقع نیز منکر آن می شوند.
آمار اعتیاد دانشجویی از گمانه زنی تا واقعیت
این در حالی است که نماینده وزارت علوم در کمیته فرهنگی ستاد مبارزه با مواد مخدر با بیان اینکه هیچ گونه آمار قطعی و جامعی در مورد مصرف مواد مخدر یا روانگردان در بین جوانان کشور وجود ندارد، گفت: آمارهایی که ارائه می شود را تایید نمی کنیم و معتقدیم این آمار صرفا گمانه زنی است.دکتر محسن اسلامی در گفتگو با مهر با بیان این مطلب در واکنش به اخبار متفاوتی که در خصوص آمار اعتیاد در جامعه دانشجویی کشور ارائه می شود، گفت: در کشور تنوع دانشجویی وجود دارد و وقتی از دانشجو صحبت می شود جوانان کل وزارت علوم، وزارت بهداشت و آزاد اسلامی را شامل می شود بنابراین آمارهایی که در مورد تعداد جوانان معتاد حرفه ای ارائه می شود، باطل است. اگر اینگونه آمار صحیح باشد باید دانشگاهها را کنار بگذاریم.این مقام مسئول در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در حالی که به تنوع جمعیتهای دانشجویی اشاره کرد، گفت: آمار جامعی در خصوص مصرف مواد مخدر در جوانان ارائه نشده است. کارهای تحقیقاتی که در این زمینه انجام می شود یک سری پژوهش رندومی یا تصادفی از یک دانشگاه یا یک شهر است. لذا آماری که ارائه می شود اصلا با واقعیت منطبق نیست و بیشتر بر اساس گمانه زنی ها است و برآورد ما از مجموعه دانشگاههای تحت پوشش وزارت علوم این است که مصرف مواد مخدر بالا نیست.وی در خصوص معیار آلوده بودن و معتاد بودن گفت: اگر دانشجویی آلوده بود و در خوابگاه مواد به هم اتاقی ها تعارف کرد، ممکن است دانشجو جامعه پذیری کند و در برابر تعارف برای مصرف مواد امتناع نکند و به عنوان اینکه یک بار است و تنها یک تست است، مصرف کند. این را نباید مصرف در نظر بگیریم. مصرف آن است که یک فرد آلوده باشد و در این فضا افتاده و حل شده باشد.
اجرای طرح جامع پیشگیری از مصرف مواد مخدر در دانشگاهها
از سوی دیگر مدیر کل امور جوانان داخل وزارت علوم از اجرای طرح جامع پیشگیری از مصرف مواد مخدر در دانشگاهها خبر داد و گفت: وزارت علوم برنامه ها و فعالیتهای بسیاری را در این زمینه انجام داده و طرح های زیادی نیز توسط مرکز مشاوره وزارتخانه در دست اجرا است.دکتر حسن مسلمی نائینی در خصوص فعالیتهای وزارت علوم در راستای پیشگیری و شناسایی اعتیاد در میان جوانان گفت: فعالیتهایی در زمینه اطلاع رسانی، پیشگیری و شیوع شناسی اعتیاد در دانشگاههای مختلف صورت گرفته است و کارگاههای مختلف منطقه ای و دانشگاهی، مسابقات و نمایشگاههایی نیز با همکاری ستاد مبارزه با مواد مخدر و نیروی انتظامی برگزار شده است. مسلمی نائینی گفت: اطلاع رسانی در این زمینه باعث اشاعه مصرف مواد مخدر می شود و نتیجه معکوس می دهد. وزارت علوم نتیجه تحقیقات و بررسیهای خود در این زمینه را در اختیار افراد متخصص قرار می دهد.در این میان پرداختن به جوانان در معرض خطر و ارائه راهکارهایی برای درگیر نشدن این جوانان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. باید برای جوانانی که دچار افت تحصیلی و مشکلات خانوادگی و عاطفی هستند، راهکاری اندیشید. آموزش مهارتهای زندگی که چند سالی است توسط سازمان بهداشت جهانی به رسمیت شناخته شده، هنوز در کشور ما جایگاهی ندارد و برای ارائه درس مهارتهای زندگی در دانشگاهها تردیدهایی وجود دارد. وقتی اعتیاد را به منزله بیماری درنظر می گیریم نباید وجود این بیماری در دانشگاهها را به مسائل سیاسی مرتبط کنیم. اعتیاد در کل جامعه ما به بحران تبدیل شده است، بنابراین دانشگاهها نیز از این قاعده مستثنی نیستند. اعتیاد یک آسیب اجتماعی است باید آن را بپذیریم و برای حل این مشکل راهکاری ارائه کنیم.
روشهایپیشگیریاز مصرفمواد در دانشگاه ها
با توجهبهدو رویکرد فعلیبهپیشگیرییعنیدیدگاهعواملخطر و دیدگاهاصلاحهنجارها و آموزشمهارتها، مهمترینروشهایپیشگیریاز مصرفمواد در محیطهایدانشجوییبهشرحزیر میباشند:
1 – روشهایآموزشمستقیم:
الفـ برگزاریجلساتآموزشیگروهیبا موضوع"آشناییبا انواعمخدر، عوارضو پی آمدها" برایکلیهجوانانبهویژهجوانانسالاول.
بـ برگزاریجلساتنمایشفیلمیا نمایش نامه(دراما) با موضوع هایمتفاوتولیمرتبطبا مصرفمواد و بررسیو نقد آنها با حضور کارشناسان.
جـ برگزاریهمایشها و سمینارهایعلمیدانشجویییا غیردانشجوییبا موضوعاعتیاد؛ عوارضو علل.
د ـ برگزاریدورههایآموزشمهارتهایزندگی(با تاکید بر مهارتهایویژهپیشگیریاز مصرفمواد) با هدفآموزشمهارتهایمورد نیاز جوانانچهبهلحاظافزایشسطحبهداشتروانیو چهاز نظر آموزشمقاومتدر برابر تعارفو پیشنهاد مصرفمواد توسطدوستانو همچنیناصلاحهنجارهایذهنی.
رـ آموزشهایگروهیکارکناندانشگاهیدربارهآشناییبا مواد مخدر، عللو عوارضو پی آمدهایجسمیو روانیو نحوهبرخورد با جوانانمصرفکنندهمواد.
2 – روشهایآموزشیغیرمستقیم:
ـ تهیهبروشورها، پمفلتها و جزواتآموزشیکوتاهدر زمینهمعرفیانواعمواد مخدر، عللو عواملخطر و حفاظت کنندهو توزیعآناندر بینجوانانو کارکناندانشگاه.
ـ تهیهو نصبپوسترهایآموزشی(اطلاعرسانی) در گروه هایآموزشیو واحدهایمختلفاداریو نیز خوابگاه ها
ـ تشویقجوانانو اساتید دانشگاه ها بهارائهطرحهایتحقیقاتیو پایاننامهها در زمینهمسائلمشکلاتناشیاز اعتیاد و عوارضآن.
ـ تشکیلگروه هایضداعتیاد دانشجوییدر هر دانشگاهبهمنظور ارائهو انتشار اطلاعاتمناسبدر زمینهمصرفمواد و تقویتنگرشمنفیبهاعتیاد در بینجوانان
ـ حمایتو ترغیبجوانانو مسئولاندانشگاهیبهتدارکفعالیتهایفوقِ برنامهبا موضوعاعتیاد. فعالیتهایفوِق برنامهشامل: برگزاریمسابقاتورزشی، مقاله نویسی، عکاسی، داستاننویسی، مجسمهسازی، انتشار خبرنامهها و ویژهنامههایدانشجوییو اردوهایتفریحیاست.
3 – روشهایینیز وجود دارند کهمیتوانند در حکماقداماتزیربناییو ساختاری، بخشقابلتوجهیاز عواملخطر مطرحشدهرا تحتپوششخود قرار دهند:
الفـ ارائهحداقلدو واحد درسیدر اکثریترشتههایدانشگاهیبا موضوعاعتیاد و آموزشمهارت هایزندگی.
بـ راهاندازیخطتلفنبحرانبهمنظور ارائهراهنمایی ها و اطلاعاتلازمبهجوانانو کارکناندر خصوصمسائلو مشکلاتروانیو سازشیآنانبا تاکید بر مشاورهاعتیاد.
جـ تقویتمراکز مشاورهدانشجوییو تربیتیا بازآموزینیروهایمتخصصدر زمینهمشاورهاعتیاد و درمانسوءمصرفمواد
د ـ تهیهو تنظیمدستورالعملمقابلهبا موارد سوءمصرف(شامل: خرید و فروش، نگهداری، حملمواد و تبعاتقانونیآن) و نحوهبرخورد با جوانانخاطی.
ه ـ برنامهریزیو پرکردناوقاتفراغتجواناندر روزهایآخر هفته(پنجشنبهو جمعه) بهویژهجوانانساکنخوابگاه.
و ـ تغییر فیزیکیخوابگاه ها بهلحاظساختاریو نیز انتقالآنها از محیطهایآلودهو با امکاناتکم(فرهنگی، ورزشی، تفریحیو…) بهمحیطهایدارایامکاناتو در نقاطمناسبشهر.
اعتیاد در میان دانشجویان، پنداشتها و واقعیتها
شیوع مصرف مواد مخدر، در میان اقشار مختلف جامعه موضوعی نگرانکننده است اما وقتی گفتهها و شنیدهها حاکی از آن است که این امر در میان دانشجویان و دانشگاهیان نیز که به عنوان قشر فرهیخته جامعه شناخته میشوند، به صورت قابل ملاحظهای سرایت کرده است، نگرانیها صد چندان میشود. موضوع جلسه گروه علمی ـ تخصصی مسایل و آسیبهای اجتماعی انجمن جامعهشناسی ایران در روز دوازدهم اردیبهشت ماه "پنداشتها و واقعیتها درباره شیوع مواد مخدر در میان دانشجویان" تعیین شده بود و دکتر حسین سراجزاده عضو هیات علمی دانشگاه تربیت معلم، در این باره به ارائه گزارشی از تحقیقی پیمایشی که در سال تحصیلی 82ـ81 در سطح ملی انجام داده بود، پرداخت.
به گفته وی، براساس یافتههای این تحقیق که در طرحی با عنوان "شیوعشناسی مصرف مواد مخدر در میان دانشجویان دانشگاههای دولتی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و به سفارش دفتر برنامهریزی اجتماعی و فرهنگی معاونت فرهنگی ـ اجتماعی این وزارتخانه انجام شد، برآوردی که از میزان شیوع اعتیاد در میان دانشجویان میتوان داشت، چیزی در حدود 1% است که این رقم گرچه شاید رقم کوچکی نباشد، اما نشاندهنده آن است که میزان مصرف مواد مخدر در میان دانشجویان در سطح کشور در مقایسه با دیگر گروههای همسن و یا حتی دانشآموزان کمتر است.
دکتر سراجزاده در آغاز بحث خود، نیاز و ضرورت انجام این طرح پژوهشی را چنین برشمرد: حوالی سالهای 1379 و 1380 بحثهایی در سطح برخی از مدیران دانشگاهها، آموزش عالی و دیگر محافل مدیریتی و سیاسی در رابطه با گسترش فزاینده مصرف مواد مخدر در میان دانشجویان مطرح بود که نگرانیها را بر میانگیخت اما در کنار آن متخصصان علوم اجتماعی میدانستند که آمار ارائه شده درباره کج رفتاریهای اجتماعی، از جمله مصرف مواد مخدر و اعتیاد عمدتاً با مسائل سیاسی عجین است. از سوی دیگر به طور کلی آمار در کج رفتاریهای اجتماعی از حیث دقت، جزء پیچیدهترین بخشهای حیات اجتماعی است و ارقام سیاهی را با خود به همراه دارد که نیمه پنهان این کج رفتاریها را نشان میدهد و همین پنهان بودن این استعداد را ایجاد میکند که گاهی ارقام با اهداف و نیات خاصی، بزرگنمایی یا کوچکنمایی شود.
وی افزود: در موضوع مصرف مواد مخدر معمولاً آمار گویایی وجود ندارد و صحبتها عموماً براساس برآوردهایی است که از آمار رسمی مربوط به مرگ و میر ناشی از مصرف مواد مخدر یا تعداد افراد مراجعهکننده به مراکز بازپروری و یا کشف مواد مخدر و دستگیریهای مربوط به آن، صورت میگیرد.
دکتر سراجزاده معتقد است: آمار رسمی به ما میگوید چه روندی در حال جریان است اما چون تحقیقات اجتماعی در این باره در مراحل ابتدایی است، هنوز نسبت خاصی بین آمارهای رسمی و واقعیات موجود در سطح جامعه نداریم.
وی انجام پژوهشهای اجتماعی که پوشش ملی داشته و با روش نسبتاً معتبری تا حدی بتواند برآوردهای دقیقی را به دست دهد، را راه دیگری در این زمینه میداند که در دنیا نیز متداول بوده و این طرح براساس آن انجام شده است.
این مدرس دانشگاه تربیت معلم در تبیین ویژگیهای طرح یاد شده گفت: در این پژوهش 5231 نفر از دانشجویان دختر و پسر از 21 دانشگاه براساس فرمول نمونهگیری خوشهای انتخاب شدند که تقریباً نیمی از آنها زن و نیمی دیگر مرد بودند.
به گفته وی، در این جمعیت نمونه، 90% افراد مجرد، 5/9% متاهل و 4/0% طلاق گرفته و عموماً در بازه سنی 19 تا 24 سال بودهاند.
در طراحی پرسشنامه این طرح نیز، یک دسته سئوالات راجع به نگرش و ارزیابی دانشجویان نسبت به مواد مخدر، میزان خطرات و اهمیت آنها و میزان دسترسی دانشجویان به این مواد در نظر گرفته شده و دسته دیگر سئوالاتی بود که به تجربه واقعی مصرف مواد مخدر، مکانها، اولین سن مصرف و … مربوط بوده است.
دکتر سراجزاده گفت: پاسخها به سئوالات دسته اول نشان میدهد بیش از 80% از دانشجویان با گویههایی مانند اینکه "مصرف مواد مخدر اگر منجر به اعتیاد نشود اشکالی ندارد" و یا "در موارد غم و اندوه شدید تنها مواد مخدر میتواند تسکیندهنده باشد" ابراز مخالفت کردند و از سوی دیگر اکثراً اعتیاد به مواد مخدر را یک بیماری میدانستند که باید درمان شود. همچنین بیشتر این دانشجویان معتقد بودند مصرف مواد مخدر در جشنها و مهمانیها بسیار عمومیت یافته و شایع شده است.
وی تصریح کرد: در یک طبقهبندی از نگرش دانشجویان مشخص میشود فقط 2% نسبت به مواد مخدر نگرش مثبت دارند و این در حالی است که دیدگاه 76% منفی و 23% بنیابین است.
همچنین براساس یافتههای این پژوهش، حدود 60% از دانشجویان تریاک، 90% هروئین و 70% حشیش را مادهای خطرناک توصیف کردهاند.
به اعتقاد سراجزاده، در مورد تریاک مساله تا حدی هشدار دهنده است چرا که نزدیک به دانشجویان تریاک را ماده مخدر خطرناکی نمیدانند البته این در حالی است که وقتی از میزان شیوع مواد مخدر و مشروبات الکلی در دانشگاه سئوال شده بود، 80% از آنها در مورد مواد مخدر و 60% در مورد مشروبات الکلی ابراز نگرانی کردند.
وی در ادامه گزارش خود افزود: وقتی از این دانشجویان سئوال شده بود که "فکر میکنید چقدر آسان میتوان مواد مخدر و مشروبات الکلی را در سطح شهر و دانشگاه تهیه کرد؟" حدود 95% (زنان بیشتر از مردان) معتقد بودند دسترسی به این مواد در سطح شهر دشوار نیست و حتی در سطح دانشگاه نیز حدود 60% از زنها و 40% از مردها دسترسی به این مواد را آسان ارزیابی کردند.
به تعبیر دکتر سراجزاده نکته جالب اینجا آن است که دانشجویان دختر تصور میکنند تهیه مواد مخدر و مشروبات الکلی چه در سطح شهر و چه در دانشگاه و خوابگاه آسانتر است در حالی که تجربه تهیه این مواد توسط پسرها بیشتر از دخترهاست و به عبارتی آنها واقعبینانهتر میتوانند قضاوت کنند که تا چه حد تهیه این مواد سخت یا آسان است.
این پژوهشگر اجتماعی یادآور شد: به طور کلی ارزیابی مردم در سطح جامعه نسبت به میزان گسترش و شیوع آسیبهای اجتماعی، اعتیاد و دسترسی به مواد مخدر برگرفته از میزان حساسیت آنهاست. این بدان معناست که هرچه میزان حساسیت افراد بالاتر باشد، تصور آنها از شیوع این کجرفتاریهای اجتماعی بیشتر خواهد بود.
سراجزاده ادامه داد: وقتی از دانشجویان درباره دلایل مصرف مواد مخدر سئوال شده بود، سه عاملی که بیشترین میزان فراوانی را میان اولویتهای اول و دوم دانشجویان، در لیست ارائه شده داشت، "تفریح و لذتجویی"، "فرار از مشکلات" و "یاس و ناامیدی" بود که به نظر میرسد هر سه عامل به نوعی به اقتضای سنی این دوره جوانی باز میگردد.
وی افزود: دانشجویان در پاسخ به سئوال دیگری در رابطه با ارزیابی نسبت به عوامل موثر در مصرف مواد مخدر در وهله نخست بیکاری و پس از آن دسترسی آسان به این مواد، والدین و بستگان معتاد را عوامل مهم در این زمینه معرفی کردهاند. همچنین وقتی از این عده درباره روشهای کاهش مصرف سئوال شده بوده، آنها گسترش امکانات اشتغال را مهمترین راه شناخته، در مرتبه دوم، گسترش امکانات ورزشی و سپس آموزش و اطلاعرسانی و مبارزه جدی با مواد مخدر و تقویت ارزشهای دینی را در اولویتهای بعدی مهم ارزیابی کردهاند.
دکتر سراجزاده در این زمینه گفت: این پاسخها نشان میدهد دانشجویان بیشتر گرایش به استراتژیهای کنترل تقاضا به جای کنترل عرضه دارند.
وی در گزارش خود درباره پاسخ دانشجویان به دسته دوم پرسشها (واقعیت مصرف مواد مخدر) گفت: اگر دیدن مواد مخدر را از نزدیک نشانهای برای دسترسی افراد به این مواد بدانیم، بیش از 50% از پاسخگویان گفتهاند که تریاک، حدود 15% حشیش و تعدادی کمتر از آن هروئین را دیدهاند که در تحلیل این پاسخ تا حدی میتوان گفت بیش از نیمی از آنها به راحتی به تریاک دسترسی دارند.
او ادامه داد: وقتی در مورد حداقل یکبار مصرف مواد مخدر از دانشجویان سئوال شد، بیش از 40% از مردان حدود 8% از زنان گفتهاند که حداقل یکبار سیگار کشیدهاند. حدود 15% از مردها و حدود 2% از زنان حداقل یکبار تریاک مصرف کردهاند. این میزان در مورد مشروبات الکلی 30% از مردان و 6% از زنان را شامل میشود در مورد حشیش نیز 5% از مردان دانشجو حدود 1% از زنان دانشجو مصرف آن را تجربه کردهاند اما در مورد هروئین 1% از مردها اعلام کردند که حداقل یکبار این ماده را مصرف کردهاند اما مصرف این ماده در میان زنها تقریباً نزدیک به صفر است.
دکتر سراجزاده افزود: از کسانی که گفته بودند مواد مخدر مصرف کردهاند، سئوال شده بود چقدر خود را وابسته میدانند که جمعاً از میان 586 نفر پاسخگو (حدود 10% که گفته بودند تجربه مصرف این مواد را دارند)؛ 91% معتقد بودند که اصلاً وابسته نیستند؛ 8/5% تا حدی خود را وابسته دانسته و 3% گفتهاند که زیاد وابسته هستیم که این پاسخها نشان میدهد در این جمعیت نمونه حدود 50 نفر تا حدی و یا زیاد خود را وابسته به مواد مخدر میدانند که برآوردی که از آن میتوان نسبت به اعتیاد دانشجویان داشت، چیزی حدود 1% است.
وی گفت: این رقم به نظر میرسد رقم کوچکی باشد اما برآوردها در سطوح دیگر جامعه چیزی در حدود 3% است که البته انتظار این میرود که به طور کلی میزان اعتیاد و میان دانشجویان کمتر از سایر اقشار باشد.
دکتر سراجزاده در عین حال خاطر نشان کرد که اگر تفکیک جنسیتی در این رقم یک درصد صورت گیرد، میزان آن در میان پسران دانشجو بسیار بیشتر خواهد بود، همچنین دانشگاههای مختلف در سطح کشور نیز تا حدی اعداد مختلفی را نشان دادهاند.
وی افزود: پاسخهای دانشجویان نشان میدهد محلهای مصرف مشروبات الکلی در میان دانشجویان دختر و پسر، بیشتر جشنهای خانوادگی، محیطهای دوستانه، منزل یکی از دوستان، در منزل با دوستان، در سفر با دوستان و در سفر با خانواده است که در کل مصرف این مواد با وجود آنکه در محیطهای دوستانه بیش از محیطهای خانوادگی است اما میزان مصرف آن در خانواده بسیار بیشتر از مواد مخدر است که این امر نشان میدهد که مشروبات الکلی الگوهای مصرف بهنجار شدهای در برخی خانوادهها دارند.
در ادامه پرسشنامه این پژوهش از دانشجویان سئوال شده بود "صرفنظر از اینکه شما خود از این مواد مصرف کردهاید یا نه، آیا در مجلسی که مصرف میشده، حضور داشتید؟" که در پاسخ حدود 50% از پسرها و 20% از دخترها گفتهاند در مجلسی که مواد مخدر مصرف میشده، حضور داشتهاند. در عین حال 58% از پسرها و 35% از دخترها نیز در مجلسی که مشروبات الکلی مصرف میشده، حاضر بودهاند.
همچنین در پاسخهای دانشجویان نسبت به پرسشهای دیگر مشخص شده نسبت خویشاوندان مصرفکننده مواد مخدر و مشروبات الکلی چه به صورت تفریحی و چه اعتیاد هم در میان پسرها و هم در میان دخترها به مراتب بیش از دوستان آنان است که این امر نشان میدهد محیطهای خانوادگی دانشجویان محیطهای مسالهدارتری است.
دکتر سراجزاده همچنین گفت: این تحقیق نشان میدهد میان متغیرهای مستقلی چون آلودگی محیط دوستانه، آلودگی محیط خانوادگی، جنسیت، دینداری، صرف وقت در تشکلهای دانشجویی و وضعیت آموزشی دانشجویان با گرایش به مواد مخدر رابطه معناداری وجود دارد.
وی در پایان این نشست در ارزیابی خود از نتایج این تحقیق تاکید کرد: مصرف مواد مخدر در میان دانشجویان در مقایسه با گروههای دیگر هم سن کمتر است که البته آمار رسمی هم در مراجعه به مراکز بازپروری و دستگیرشدگان در این رابطه نیز این امر را تایید میکند.به اعتقاد این جامعهشناس، مشکلات مربوط به آسیبهای اجتماعی، به ویژه مصرف مواد مخدر را در دانشگاهها نباید بزرگنمایی کرد در عین اینکه نباید از دانشگاه و دانشجویان در این زمینه غافل شد.
برآوردی که از میزان شیوع اعتیاد در میان دانشجویان میتوان داشت، چیزی در حدود 1% است که این رقم گرچه شاید رقم کوچکی نباشد، اما نشاندهنده آن است که میزان مصرف مواد مخدر در میان دانشجویان در سطح کشور در مقایسه با دیگر گروههای همسن و یا حتی دانشآموزان کمتر است
در مورد تریاک مساله تا حدی هشدار دهنده است چرا که نزدیک به دانشجویان تریاک را ماده مخدر خطرناکی نمیدانند
روش:
طرح پژوهش[4] حاضر یک طرح آزمایشی[5] از نوع طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه کنترل[6] می باشد. برای تشکیل گروهها با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی[7] نیمی از آزمونیها را در گروه آزمایش که متغیر مستقل[8] ایفای نقش ( پسیکودرام ) در مورد آنها اعمال گردید و نیم دیگر آزمودنیها را در گروه کنترل که هیچ متغیر مستقلی در مورد آنها اعمال نگردید، جایگزین نمود. دو گروهی که به این ترتیب تشکیل شدند، مشابه یکدیگر بودند و اندازه گیری متغیر وابسته[9] برای آنها در یک زمان و تحت یک شرایط صورت گرفت.
در جدول 3-1 طرح پژوهش ارائه شده است:
جدول 3-1: طرح تحقیق( دلاور، 1378)
گروهها
انتخاب تصادفی
پیش آزمون
متغیر مستقل
پس آزمون
گروه آزمایشی( معتادین بهبود یافته)
R
T1
X
T2
گروه کنترل( معتادین بهبود یافته)
R
T1
–
T2
جامعه آماری: جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه معتادان بهبود یافته در سال 1388 از فروردین ماه تا شهریور ماه همین سال است که به مراکز باز پروری و باز توانی شهرستان اصفهان مراجعه نمودهاند.
نمونه آماری[10] و روش نمونه گیری[11]: نمونه آماری طرح حاضر60 نفر معتاد بهبود یافته میباشند، که پس از هماهنگی با مراکز ترک اعتیاد، با استفاده از روش نمونهگیری تصادفی ساده انتخاب شدند. از این 60 نفر انتخاب شده بصورت تصادفی، تنها 40 نفر کل دوره آموزشی را به اتمام رساندند. بنابراین تعداد افراد درگروههای کنترل و آزمایش هر کدام 20 نفر در نظر گرفته شد.
ابزار اندازه گیری[12]: ابزارهایی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفتهاند، عبارتند از:
1 – پرسشنامه جمعیت شناختی[13] محقق ساخته، این پرسشنامه توسط خود محقق ساخته شده و در آن برای به دست آوردن اطلاعات از ویژگیهای جمعیت شناختی آزمودنی از قبیل سن، پایه تحصیلی، وجود فرد معتاد در خانواده، زمان اعتیاد، طولانیترین مدت زمان پاکی، میزان در آمد، آگاهی درباره مواد مخدر و اثرات آن و… سوالاتی ساخته شده است.
2 – پرسشنامه گرایش نسبت به مواد مخدر
برای سنجش نگرش نسبت به اعتیاد و مواد مخدر و تهیه مقیاس مناسب از مقیاس لیکرت[14] استفاده شده است. در این پرسشنامه حداقل نمره 30 و حداکثر 150 خواهد بود. با این پرسشنامه هم نگرش به اعتیاد و مواد مخدر و هم شدت آن مورد ارزیابی قرار میگیرد.ضریب آلفای کرونباخ مقیاس گرایش نسبت به مواد مخدر برابر 80% میباشد.
3 – پرسشنامه کنترل درونی – بیرونی راتر:
به منظور ارزیابی منبع کنترل درونی – بیرونی به عنوان یکی از متغیرهای پژوهش، از مقیاس راتر استفاده شد. مقیاس کنترل درونی – بیرونی از 29 ماده تشکیل شده است که 23 جفت آن برای کنترل درونی یا بیرونی نمره گذاری میشوند و 6 ماده آن برای مخفی کردن هدف این مقیاس تدارک دیده شدهاند. حد متوسط ضرایب پایایی این مقیاس که با روشهای دو نیمه کردن و کودر – ریچاردسون[15] محاسبه شده در حدود 70% است. پایایی و اعتبار مقیاس راتر برای دانشجویان ایرانی، توسط شاپوریان و حجت () منتشر شده است. در پژوهش فوق میزان ضریب پایایی به دست آمده با استفاده از روش کودر – ریچاردسون (72%) برای 537 نفر از دانشجویان دانشگاههای ایران و 58% برای 232 نفر از دانشجویان مقیم آمریکا80% گزارش شده است.
4 – ایفای نقش، جلسات و محتوای آن
الف – اندازه گروه: در این تحقیق تعداد 10 نفر برای هر گروه (پسیکودرام) انتخاب گردیدند؛ انتخاب اعضای گروه بصورت تصادفی بوده است بدین معنی ، 20 نفری که در گروه آزمایش تحت متغیر مستقل قرار داشتند به دو گروه 10 نفر تقسیم شدند.
ب – در این تحقیق برای هر گروه 15 جلسهی 90 دقیقهای در نظر گرفته شد و جلسات برای هر گروه دو بار در هفته انجام گرفت. ایفای نقش در پانزده جلسه تنظیم گردید که در جدول 3-2 ارائه شده است.
جدول 3-2: مراحل پانزده گانه جلسات ایفای نقش
جلسات
عنوان جلسات
زمان هر جلسه
جلسه اول
آشنایی با گروه، هدفگذاری، برنامهریزی، اجرای پیش آزمون
90 دقیقه
جلسه دوم
شناخت خود
90 دقیقه
جلسه سوم
آگاهی از مواد مخدر
90 دقیقه
جلسه چهارم
تصمیمگیری و مهارت حل مسئله
90 دقیقه
جلسه پنجم
ابراز وجود، مهارت نه گفتن
90 دقیقه
جلسه ششم
ارتباط با دیگران و ارتباطات
90 دقیقه
جلسه هفتم
مراقبت ازسلامت خود
90 دقیقه
جلسه هشتم
راههای ترک اعتیاد با تاکید بر عوامل درونی
90 دقیقه
جلسه نهم
ویژگیهای آدمی و نقش اراده و خویشتنداری در مقابل آسیبهای اجتماعی از جمله اعتیاد
90 دقیقه
جلسه دهم
وسوسه، شناخت وسوسه، تحلیل رفتاری وسوسه، مقابله با وسوسه
90 دقیقه
جلسه یازدهم
بازگشت، شناخت فرایند بازگشت، چرخه تغییر شناختی باورهای غلط در مورد بازگشت
90 دقیقه
جلسه دوازدهم
بازگشت، پیشگیری از بازگشت، علائم هشدار دهنده بازگشت، موقعیتهای پر خطر
90 دقیقه
جلسه سیزدهم
کنترل بیرونی، شانس ، فرافکنی ، عوامل زمینه ساز برای استعمال مواد مخدر
90 دقیقه
جلسه چهاردهم
کنترل درونی، اختیار، تصمیم گیری و تلاش
90 دقیقه
جلسه پانزدهم
تجزیه و تحلیل جلسات، بحث و بررسی اعضای گروه درمورد تغییرات ایجاد شده، اجرای پس آزمون، اختتام
90 دقیقه
سپس یک مرحله پیش آزمون برای هر دو گروه آزمایش و کنترل انجام گردید و بعد از آن برای گروه آزمایشی، آموزش ایفای نقش در 15 جلسه 90 دقیقهای اجرا شد و همین پرسشنامهها پس از اجرای مداخله آزمایشی یک بار دیگر برای هر دو گروه اجرا گردید (پس آزمون). مرحله پیگیری دو ماه بعد از اتمام جلسات، طی یک آزمون موقعیت مکان کنترل و عود مجدد آنان به اعتیاد سنجیده شد.
برای تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصله از روشهای آماری در دو سطح توصیفی و استنباطی استفاده شد. در سطح توصیفی آمارههایی چون میانگین، واریانس، انحراف استاندارد، جدول توزیع فراوانی و نمودار میانگینها به کار رفت. درسطح استبناطی نیز از تحلیل کوواریانس برای مقایسه میانگینها استفاده شد. جهت سهولت تجزیه و تحلیل دادهها ازنرم افزار آماری SPSS16 استفاده گردید. در این تحلیل ویژگیهای جمعیت شناختی به عنوان متغیر کنترل در نظر گرفته شد.
فصل چهارم
نتایج:
فرضیه اول: آموزش ایفای نقش در جلوگیری از عود مصرف مواد مخدر موثر است.
در جدول (1-4) به منظور بررسی همسانی واریانسهای پیش آزمون دو گروه آزمایش و کنترل از آزمون لوین استفاده شده است.
جدول (1-4). نتایج آزمون لوین به منظور بررسی همسانی واریانسهای پیش آزمون دو گروه آزمایش و کنترل
مرحله
F
درجه آزادی1
درجه آزادی2
سطح معنی داری
پیش آزمون
759/2
1
38
075/0
همانطور که در جدول(1-4) مشا هده میشود، پیش فرض تساوی واریانسهای دو گروه آزمایش و کنترل مورد تایید قرار گرفته است (/0, P=759/2F>).
جدول (2-4) نتایج تحلیل کواریانس گروه های آزمایش و کنترل در پس آزمون با بررسی پیش آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر
منبع
مجموع مجذورات
میانگین مجذورات
مقدار F
معنی داری
توان آزمون
پیش آزمون
294/3673
294/3673
182/2
113/0
211/0
پس آزمون
639/8075
639/8075
546/46
000/0
557/0
درجه آزادی=1
چنانچه در جدول (2-4) مشاهده میشود با تعدیل نمرات پیش آزمون بین دو گروه آزمایش و کنترل در پس آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر تفاوت معنیداری وجود دارد(01/0< P و 546/46=F).بنابراین فرضیه اول پژوهش مبنی بر اینکه آموزش ایفای نقش در جلوگیری از عود مصرف مواد مخدر موثر است تایید میگردد.
فرضیه دوم: بین عود مصرف مواد مخدر گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنیداری وجود دارد.
همانطور که در جدول (2-4) نشان داده شد بین دو گروه آزمایش و کنترل در پس آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر تفاوت معنیداری وجود دارد(01/0< P). در جدول (3-4) میانگین و انحراف پراکندگی پیش آزمون و پس آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر دو گروه آزمایش و کنترل ارائه شده است .
جدول (3-4) میانگین و انحراف پراکندگی پیش آزمون و پس آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر دو گروه آزمایش و مرحله
گروه
تعداد
میانگین
انحراف پراکندگی
پیش آزمون
آزمایش
20
55/87
95/19
کنترل
20
90/90
64/18
آزمایش
20
75/117
89/15
کنترل
20
45/93
69/16
همانطور که در جدول (3-4) مشاهده میشود، پیش آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر دو گروه آزمایش (55/87) و کنترل (90/90) و پس آزمون دو گروه آزمایش (75/111) و کنترل (45/93) میباشد.بدین ترتیب پس از آموزش ایفای نقش، میزان عدم گرایش به مصرف مواد مخدر در نمونه تحقیق افزایش یافته است.
جدول (4-4) نتایج تحلیل کواریانس گروههای آزمایش و کنترل در پس آزمون با بررسی تاثیر ویژگیهای جمعیت شناختی در آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر
منبع
مجموع مجذورات
میانگین مجذورات
مقدار F
معنی داری
توان آزمون
سن
688/9
688/9
079/0
781/0
003/0
تحصیلات
51/220
51/220
73/3
056/0
130/0
وضعیت تاهل
338/620
338/620
406/4
035/0
171/0
درآمد ماهیانه
319/30
319/30
246/0
624/0
009/0
طول زمان پاکی
027/141
027/141
959/1
173/0
070/0
مدت مصرف
406/803
406/803
180/6
012/0
194/0
آگاهی از اثرات مصرف
356/152
356/152
051/2
164/0
067/0
تعداد دفعات ترک
5800/909
5800/909
604/5
016/0
203/0
عضویت گروهی
275/3387
275/3387
534/27
000/0
514/0
درجه آزادی=1
همانطور که در جدول (4-4) مشاهده می شود با تعدیل عوامل سن (079/0=F , 05/0>P)، تحصیلات (37/3=F , 05/0>P)، تاهل(05/0< P , 406/4= F)، درآمد ماهیانه (246/0=F , 05/0>P)، طول زمان پاکی (959/1=F و 05/0>P)، مدت مصرف (05/0< P , 180/6= F)، آگاهی از اثرات مصرف (051/2=F , 05/0>P) و تعداد دفعات ترک (05/0< P , 604/5= F)، بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر دو گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنیداری وجود دارد(01/0< P , 534/27= F). با وجود آنکه عواملی چون وضعیت تاهل ، مدت مصرف و تعداد دفعات ترک با توان آماری به ترتیب 18/0،19/0 و 20/0 میتوانند در عدم گرایش مصرف مواد مخدر موثر باشند، همچنان با مقایسه نتایج جداول (4-4) و (2-4) بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر گروههای آزمایش و کنترل در پس آزمون با تعدیل متغیرهای جمعیت شناختی و عوامل مربوط به مصرف (طول زمان پاکی ،مدت مصرف، آگاهی از اثرات و تعداد دفعات ترک) تفاوت معنیداری وجود دارد (01/0< P) به طوری که توان آماری برای عضویت گروهی 51/0 محاسبه شده است.
فرضیه سوم: بین عود مصرف مواد مخدر در معتادان درمان شده پس از دوره آموزشی نسبت به قبل تفاوت معنیداری وجود دارد.
جدول (5-4) نتایج آزمون t با دو نمونه وابسته برای مقایسه پس آزمون و آزمون پیگیری گروه آزمایش
گروه
میانگین
انحراف پراکندگی
تفاوت میانگین
استاندارد خطای میانگین
تعداد
t
درجه آزادی
معنی داری
آزمایش
پس آزمون
75/117
89/15
600/0
72/0
20
825/0
19
419/0
آزمون پیگیری
15/116
08/15
همانگونه که در جدول (5-4) مشاهده میشود بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر در پس آزمون و آزمون پیگیری در گروه آزمایش تفاوت معنیداری وجود ندارد (825/0=T و 05/0>P). بنابراین فرضیه سوم مبنی بر آنکه بین عود مصرف مواد مخدر در معتادان درمان شده پس از دوره آموزشی نسبت به قبل تفاوت معنیداری وجود دارد، تایید نمیگردد. این نتیجه بدان معناست که پس از گذشت زمان و آزمون پیگیری، آموزش ایفای نقش اثر خود را حفظ نموده است.
فرضیه چهارم: آموزش ایفای نقش در تغییر مکان کنترل افراد نسبت به اعتیاد موثر است.
جدول (6-4).نتایج آزمون لوین به منظور بررسی همسانی واریانسهای پیش آزمون دو گروه آزمایش و کنترل
مرحله
F
درجه آزادی1
درجه آزادی2
یی
پیش آزمون
869/0
1
38
357/0
همانطور که در جدول (6-4) مشا هده میشود ،پیش فرض تساوی واریانسهای دو گروه آزمایش و کنترل مورد تایید قرار گرفته است (869/0=F و 05/0>P).
جدول (7-4) نتایج تحلیل کواریانس گروههای آزمایش و کنترل در پس آزمون با بررسی پیش آزمون تغییرمکان کنترل
منبع
مجموع مجذورات
میانگین مجذورات
مقدار F
معنی داری
پیش آزمون
616/30
616/30
196/3
063/0
163/0
پس آزمون
900/63
900/63
129/10
003/0
263/0
درجه آزادی=1
چنانچه در جدول (7-4) مشاهده میشود با تعدیل نمرات پیش آزمون بین دو گروه آزمایش و کنترل در پس آزمون تغییرمکان کنترلتفاوت معنیداری وجود دارد (01/0< P , 129/10= F). بنابراین فرضیه چهارم پژوهش مبنی بر اینکه آموزش ایفای نقش در تغییرمکان کنترل افراد نسبت به اعتیاد موثر است تایید میگردد.
فرضیه پنجم :بین میزان تغییرمکان کنترل گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنیداری وجود دارد.
همانطور که در جدول (7-4) نشان داده شد بین دو گروه آزمایش و کنترل در پس آزمون میزان تغییرمکان کنترل تفاوت معنیداری وجود دارد (01/0< P).
جدول (8-4) میانگین و انحراف پراکندگی پیش آزمون و پس آزمون میزان تغییرمکان کنترل دو گروه آزمایش و کنترل
مرحله
گروه
تعداد
میانگین
انحراف پراکندگی
پیش آزمون
آزمایش
20
80/7
62/3
کنترل
20
15/9
25/2
آزمایش
20
75/5
76/2
کنترل
20
50/8
70/2
همانطور که در جدول (8-4) مشاهده میشود، پیش آزمون تغییرمکان کنترل دو گروه آزمایش (80/7) و کنترل (15/9) و پس آزمون دو گروه آزمایش (75/5) و کنترل (50/8) میباشد.بدین ترتیب پس از آموزش ایفای نقش، میزان تغییرمکان کنترل در نمونه تحقیق کاهش یافته است. یعنی مکان کنترل به سمت احساس کنتل درونی پیش رفته است.
جدول (9-4) نتایج تحلیل کواریانس گروه های آزمایش و کنترل در پس آزمون با بررسی تاثیر ویژگیهای جمعیت شناختی در آزمون تغییرمکان کنترل
منبع
مجموع مجذورات
میانگین مجذورات
مقدار F
معنی داری
توان آزمون
سن
675/44
675/44
364/5
013/0
210/0
تحصیلات
762/17
762/17
942/2
098/0
102/0
وضعیت تاهل
194/26
194/26
037/4
051/0
123/0
درآمد ماهیانه
126/0
126/0
002/0
966/0
000/0
طول زمان پاکی
029/0
029/0
833/0
370/0
031/0
مدت مصرف
117/0
117/0
019/0
890/0
001/0
آگاهی از اثرات مصرف
895/4
895/4
810/0
376/0
030/0
تعداد دفعات ترک
969/16
969/16
809/2
106/0
098/0
عضویت گروهی
455/51
455/51
519/8
007/0
247/0
درجه آزادی=1
همانطور که در جدول (9-4) مشاهده میشود با تعدیل عوامل سن (05/0< P , 364/5=F)، تحصیلات (942/2=F و 05/0>P)، تاهل(037/4=F و 05/0>P)، درآمد ماهیانه (002/0=F و 05/0>P)، طول زمان پاکی (833/0=F و 05/0>P)، مدت مصرف (05/0< P , 019/0=F)، آگاهی از اثرات مصرف (810/0=F و 05/0>P) و تعداد دفعات ترک (05/0< P , 809/2=F)، بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر دو گروه آزمایش و کنترل تفاوتمعنیداری وجود دارد(01/0< P , 519/8=F). با وجود آنکه عامل سن با توان آماری 21/0 میتواند در تغییرمکان کنترل موثر باشند، همچنان با مقایسه نتایج جداول (4-4) و (2-4) بین میزان تغییرمکان کنترل گروههای آزمایش و کنترل در پس آزمون با تعدیل متغیرهای جمعیت شناختی و عوامل مربوط به مصرف (طول زمان پاکی، مدت مصرف، آگاهی از اثرات و تعداد دفعات ترک) تفاوت معنیداری وجود دارد (01/0< P) به طوری که توان آماری برای عضویت گروهی 24/0 محاسبه شده است.
فرضیه ششم: بین مکان کنترل در معتادان درمان شده پس از دوره آموزشی نسبت به قبل تفاوت معنیداری وجود دارد.
جدول (10-4) نتایج آزمون t با دو نمونه وابسته برای مقایسه پس آزمون و آزمون پیگیری گروه آزمایش
گروه
میانگین
انحراف پراکندگی
تفاوت میانگین
استاندارد خطای میانگین
ی
یی
آزمایش
پس آزمون
75/5
76/2
500/0-
328/0
20
522/1-
19
144/0
آزمون پیگیری
25/6
85/2
همانگونه که در جدول (10-4) مشاهده میشود بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر در پس آزمون و آزمون پیگیری در گروه آزمایش تفاوت معنیداری وجود ندارد (522/1=T و 05/0>P). بنابراین فرضیه ششم مبنی بر آنکه بین عود مصرف مواد مخدر در معتادان درمان شده پس از دوره آموزشی نسبت به قبل تفاوت معنی داری وجود دارد، تایید نمیگردد .این نتیجه بدان معناست که پس از گذشت زمان و آزمون پیگیری، آموزش ایفای نقش اثر خود را حفظ نموده است.
بحث و نتیجهگیری
در این تحقیق که اثرات ایفای نقش بر تغییر مکان کنترل و عود مجدد در معتادان درمان شده در مراکز بازپروری شهر اصفهان مورد پژوهش قرار گرفته است، نتایج به دست آمده از ارزیابی علمی و روشهای نمایشی در مبحث اعتیاد و مبارزه با مواد مخدر،بیش از هرچیز دعوتی است به تامل بیشتر در عرصهبرنامهریزی و توجه به واقعیتهایی که ممکن است از فضای ذهنی برنامهریزان پیشگیری از اعتیاد،فاصله بسیاریداشته باشد.
فرضیه اول: آموزش ایفای نقش در جلوگیری از عود مصرف مواد مخدر موثر است.
فرضیه اول پژوهش تایید گردید. این فرضیه با پژوهشهای عسگری (1384)، نریمانی بیابان گرد رجبی (1385)، وون کیم (2003)، دایتون (2005)، فونگ (2006)، سوموو (2009)،یارمحمدیان (1382)، رزنو (2001) همخوانی دارد.
آموزش برخی از مهارتها از طریق آموزش ایفای نقش قدرت دفاعی افراد را در برابر مشکلات افزایش میدهد و مانع از گرایش آنها به مصرف مجدد اعتیاد می شود. با یادگیری این مهارتها می توان به تقویت مشکل گشایی، مقابله با فشار، سازگاری با محیط،مقاومت در برابر فشار گروه، قدرت نه گفتن، ابراز وجود و به طور کلی ارتقاء شخصیت افراد پرداخت که همگی در قالب روش ایفای نقش قرار میگیرد. ما از این روش در جهت جلوگیری از عود مصرف مواد استفاده کردیم.
فرضیه دوم: بین عود مصرف مواد مخدر گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنیداری وجود دارد.
بین دو گروه آزمایش و کنترل در پس آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر تفاوت معنیداری وجود داشت. پیش آزمون عدم گرایش مصرف مواد مخدر دو گروه آزمایش (55/87) و کنترل (90/90) و پس آزمون دو گروه آزمایش (75/111) و کنترل (45/93) مشاهده شد. بدین ترتیب پس از آموزش ایفای نقش، میزان عدم گرایش به مصرف مواد مخدر در نمونه تحقیق افزایش یافت.
با تعدیل عوامل سن، تحصیلات، تاهل، درآمد ماهیانه، طول زمان پاکی، مدت مصرف، آگاهی از اثرات مصرف و تعداد دفعات ترک، بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر دو گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنیداری وجود داشت. با وجود آنکه عواملی چون وضعیت تاهل، مدت مصرف و تعداد دفعات ترک با توان آماری به ترتیب 18/0،19/0 و 20/0 میتوانند در عدم گرایش مصرف مواد مخدر موثر باشند، بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر گروههای آزمایش و کنترل در پس آزمون با تعدیل متغیرهای جمعیت شناختی و عوامل مربوط به مصرف (طول زمان پاکی، مدت مصرف، آگاهی از اثرات و تعداد دفعات ترک) تفاوت معنیداری وجود داشت. توان آماری برای عضویت گروهی 51/0 محاسبه شد. این فرضیه با پژوهشهای ره گوی و همکاران (1385)، رجایی و بیاضی (1385)، اسپارت و همکاران (2002) همخوانی دارد.
فرضیه سوم: بین عود مصرف مواد مخدر در معتادان درمان شده پس از دوره آموزشی نسبت به قبل تفاوت معنی داری وجود دارد. بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر در پس آزمون و آزمون پیگیری در گروه آزمایش تفاوت معنیداری وجود نداشت. بنابراین فرضیه سوم مبنی بر آنکه بین عود مصرف مواد مخدر در معتادان درمان شده پس از دوره آموزشی نسبت به قبل تفاوت معنی داری وجود دارد، تایید نگردید. این نتیجه بدان معناست که پس از گذشت زمان و آزمون پیگیری، آموزش ایفای نقش اثر خود را حفظ نموده است. این فرضیه با پژوهشهای فخری و همکاران (1384)، ره گوی و همکاران (1385)، آوینگر و جونس (2007)، رجایی و بیاضی (1385) رزنو و همکاران (2001) همخوانی دارد.
ایفای نقش روش جامعی است که تنها بر یک جنبه از عوامل سوءمصرف مواد متمرکز نیست بلکه بیشتر عواملی که اهمیت زیاد در سوق دادن افراد نسبت به سمت مصرف مواد را دارا میباشد را مد نظر قرار میدهد. به طوری که این روش ترکیبی از آموزش اطلاعات بهداشتی، مهارتهای اصلی زندگی، مهارتهای مقاومت در برابر سوءمصرف مواد، مهارتهای برقراری اطلاعات، مهارتهای جلوگیری از عود، اصول اساسی بازگشت، مهارتهای سازگارانه و خلاقانه میباشد. بنابراین این روش از کارآمدی موثری برخوردار است،در رابطه با نقش موثر این روش در طول زمان، محققان مطالعات طولی انجام دادهاند. بعضی گزارش نمودند نقش کارآمد برنامه تا 6 و بعضی تا 11 سال باقی مانده است و بنابراین میتوان تاثیر این روش را قبل از دوره آموزشی با بعد از آن مشاهده نمود.
فرضیه چهارم: آموزش ایفای نقش در تغییر مکان کنترل افراد نسبت به اعتیاد موثر است.
با تعدیل نمرات پیش آزمون بین دو گروه آزمایش و کنترل در پس آزمون تغییرمکان کنترل تفاوت معنیداری وجود داشت. بنابراین فرضیه چهارم پژوهش مبنی بر اینکه آموزش ایفای نقش در تغییرمکان کنترل افراد نسبت به اعتیاد موثر است تایید گردید. این فرضیه با پژوهشهای پل نورمن و همکارن (1998)، کلدی و مهدوی (1382) همخوانی دارد.
افراد موفقیتها وشکستهای خود را یا به عوامل شخصی نسبت میدهند یا به عوامل محیطی. گروهی که موفقیتها و شکستهای خود را عمداً به شخص خود (کوشش یا توانایی شخصی) نسبت میدهند افراد دارای منبع درونی کنترل نامیده میشوند و گروهی که موفقیتها و شکستهای خود را به عوامل بیرون از خود (بخت و اقبال یا سطح دشواری تکلیف) نسبت میدهند افراد دارای منبع بیرونی کنترل نامیده میشوند و در این پژوهش با استفاده از آموزش ایفای نقش موجب شده است که معتادان مکان کنترلشان از بیرونی به درونی تبدیل شود.
فرضیه پنجم: بین میزان تغییرمکان کنترل گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنی داری وجود دارد.
پیش آزمون تغییرمکان کنترل دو گروه آزمایش (80/7) و کنترل (15/9) و پس آزمون دو گروه آزمایش (75/5) و کنترل (50/8) مشاهده شد. بدین ترتیب پس از آموزش ایفای نقش، میزان تغییرمکان کنترل در نمونه تحقیق کاهش یافت. یعنی مکان کنترل به سمت احساس کنترل درونی پیش رفت.
با تعدیل عوامل سن، تحصیلات ، تاهل، درآمد ماهیانه، طول زمان پاکی، مدت مصرف، آگاهی از اثرات مصرف و تعداد دفعات ترک، بین عدم گرایش مصرف مواد مخدر دو گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنیداری وجود داشت. با وجود آنکه عامل سن با توان آماری 21/0 میتواند در تغییرمکان کنترل موثر باشند، بین میزان تغییرمکان کنترل گروههای آزمایش و کنترل در پس آزمون با تعدیل متغیرهای جمعیت شناختی و عوامل مربوط به مصرف (طول زمان پاکی، مدت مصرف، آگاهی از اثرات و تعداد دفعات ترک) تفاوت معنیداری وجود داشت. توان آماری برای عضویت گروهی 24/0 محاسبه شد. این فرضیه با پژوهشهای پل نورمن (1998)، رجایی و بیاضی (1385)،کلدی و مهدوی (1382)، رهگوی و همکاران (1385) همخوانی دارد.
فرضیه ششم: بین مکان کنترل در معتادان درمان شده پس از دوره آموزشی نسبت به قبل تفاوت معنیداری وجود دارد.
فرضیه ششم تایید نگردید. این نتیجه بدان معناست که پس از گذشت زمان و آزمون پیگیری، آموزش ایفای نقش اثر خود را حفظ نموده است. این فرضیه با پژوهشهای ره گوی و همکاران (1385)، محمد ناظر (1386)، پل نورمن و همکاران (1998)، رجایی و بیاضی (1385)، کلدی و مهدوی (1385) همخوانی دارد. بنابراین یکی از راههای کنترل تقاضا و کاهش دفعات و شدت عود مصرف مواد تغییر مکان کنترل افراد نسبت به سوء مصرف مواد مخدر است، زیرا افرادی که برای توجیه اعتیاد بیشتر به علل بیرونی متوسل شوند، سوگیری آنها نسبت به اعتیاد در آینده حکایت از احساس بی کنترلی و درماندگی و عدم اطمینان از وضعیت خود و خانواده در خصوص اعتیاد است.
نتیجه گیری
در پیشگیری از اعتیاد باید به عوامل مهم روانشناختی نظیر تمایلات درونی، شخصیت، طرز تلقیها، باورها، نگرشها، ارزشها، احساس کهتری و کمبودهای عاطفی و روانی فرد توجه نمود. ضرورت توجه به امور فرهنگی و ابعاد فکری و روانی، تقویت اراده و آموزش خویشتنداری برای تغییر نگرش افراد به خوبی احساس میگردد. امروزه شیوههای گوناگون برای پیشگیری از اعتیاد مورد استفاده قرار میگیرد. اما پژوهشگر در این تحقیق صرفاًروش ایفای نقش (پسیکودرام) را درمود معتادین بهبود یافته مورد آزمایش قرار داد.
مهمترین نتیجه پژوهش حاکی از آن داشت که روش ایفای نقش بر تغییر مکان کنترل و عود مجدد در معتادان بهبود یافته در شهر اصفهان نقش موثری داشته است. نتایج تحقیقات زیادی در خارج از کشور و اندک نتایج تحقیقات انجام شده در داخل کشور نیز همگی اتفاق نظر داشتند که ایفای نقش در مجموع در کاهش عود مجدد، تغییر مکان کنترل،پیشگیری از مصرف سیگار،مشروبات الکلی،سوء مصرف مواد، رفتارهای بزهکارانه، پرخاشگرانه و بسیاری موارد منفی دیگر کارآمدی مناسبی داشته است.
در هرحال، همخوانی بین نتایج تحقیقات داخلی و خارجی حاکی از توان بالای این روش در پیشگیری اولیه و همچنین در پیشگیری ثانویه و ثالث از آسیبهای اجتماعی همانند اعتیاد در فرهنگها و کشورهای مختلف دارد.
چون ایفای نقش یک روش گروه درمانی است که در آن خصوصیات برجسته شخصیت، ارتباطات بین فردی، تعارضات و کشمکشهای روانی و همچنین اختلالات احساسی و عاطفی توسط روشهای مخصوص نمایشی مورد مشاهده و بررسی قرار می گیرد. به دلیل جذابیت خاص روشهای نمایشی برای افراد خصوصاً نوجوانان و جوانان و توجه به اینکه ایفای نقش سبب رفع بسیاری از مشکلات و ناراحتیها می شود،این روش در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان برنامه ای عام در حال اجراست. در کشور ما ایران نیز که بیش از نیمی از جمعیت کشور را جوانان و نوجوانان تشکیل میدهند، به کارگیری ایفای نقش مثمر ثمر و لازم الاجرا میباشد.
به طور کلی ایفای نقش یک برنامه چند بعدی است که از جنبههای مختلف یک فرد را برای رویارویی و مواجهه هرچه بیشتر با پیشآمدهای مترقبه و غیر مترقبه زندگی آماده مینماید و بدین وسیله با تقویت شخصیت افراد، آنان را در انتخاب مناسبترین مسیر زندگی رهنمون مینماید. به همین دلیل نیز نتایج تحقیقات داخلی و خارجی مختلف در اقصی نقاط دنیا حاکی از اثربخشی این روش بوده است و همچنین میتوان اثربخشی این روش را در این پژوهش در گروه آزمایش که در معرض آموزش ایفای نقش قرار گرفته و گروه کنترل که آموزشی دریافت نکرده مشاهده کرد.
منابع
آناستازی 1. 1976. روان آزمایی. ترجمه م ن براهنی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ابراهیمیعا. 1386. گروه درمانی معتادان جلسات روانی ـ آموزشی. اصفهان: انتشارات کنکاش.
اسعدی س ح. 1374. تحقیقی کاربردی درباره پیشگیری از مصرف نابجای مواد مخدر، روان گردان الکل و توتون. تهران: انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران.
امینی ک، امینی د، افشار مقدم ف،آذر م. 1379. بررسی عوامل اجتماعی و محیطی مرتبط با بازگشت مجدد معتادان به مصرف مواد افیونی در مراجعین به مراکز دولتی ترک اعتیاد شهر همدان. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی زنجان ، 45 ، زمستان 82.
انجمن روان پزشکی آمریکا. 1381. متن تجدید نظر شده راهنمای تشخیص و آماری اختلالهای روانی. ترجمه م نیکخو، هامایاک آ ی، تهران: انتشارات سخن.
بلانتر آ. 1383. درون پردازی، روان درمانی با شیوههای نمایشی (تاتر درمانی). ترجمه ح حق شناس، ح اشکانی، تهران: انتشارات رشد.
جس ف، گریگوری جف. 1384. نظریههای شخصیت. ترجمهی سید محمدی، تهران: انتشارات نشر روان.
جلیلی ف. 1376. اعتیاد، روزنامه همشهری، سال پنجم، شماره 1379، ص 6.
خالقی پور ش. 1381. تاثیر آموزش مهارتهای پیشگیری اولیه برابزاروجود، سازگاری، آگاهی و گرایش به سوء مصرف مواد مخدر در دانش آموزان دوره متوسطه منطقه جی اصفهان. پایاننامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان).
خدیوی زند م م. 1382. فصلنامه تازههای رواندرمانی. مشهد، شماره 27 و 28.
دباغی ب، اصغر نژاد فرید ع ا، عاطف وحید م ک،بوالهری ج. 1387. بررسی اثربخشی پیشگیری از عود بر پایه ذهن آگاهی در درمان وابستگی به مواد افیونی و سلامت روانی. فصلنامه علمی سوءمصرف مواد، سال دوم،، پائیز 87.
دلاور ع. 1378. احتمالات و آمار کاربردی در روانشناسی و علوم تربیتی. تهران: انتشارات رشد.
دلاور ع. 1378. مبانی نظری و علمی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: انتشارات رشد.
رادفر، س ر. 1382. راهنمای کاربردی برای پیشگیری از عود اعتیاد. اصفهان: انتشارات کنکاش.
رجایی ع، بیاضی م ح. 1385. تاثیریک برنامه پیشگیری از اعتیاد بر عزت نفس، نگرش، گرایش و آگاهی نوجوانان در سوءمصرف مواد. دانش و پژوهش در روان شناسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان ، 30، زمستان 85.
رحیمی موقر آ، رزاقی، عمران م، خواجوی م ، حسینی م، فیض زاده گ. 1376. راهکارهای پیشگیری و درمان اعتیاد. تهران: سازمان بهزیستی کل کشور.
ره گوی ا، ابراهیمی بلیل ف، خانکه ح ر،رهگذر م، رضایی ا. 1385. تاثیر نمایش روانی (سایکودراما) بر افسردگی زنان بستری مبتلاء به اختلال روانی با مسیر طولانی. فصلنامه تحقیقات علوم رفتاری، دوره چهاردهم، 1 و 2، 1385.
سوادکوهی ع ا. 1385. شناخت مقبولیت روشهای موجود پیشگیری از اعتیاد و ارائه الگوی مطلوب. مقاله پژوهشی، دوره هفتم ، 3 ، پائیز 85.
شامحمدی قهساره ا، درویزه ز، پورشهریاری م س.1387. اثربخشی آموزش مهارتهای ارتباطی برافزایش سازگاری زناشویی همسران معتادان و پیشگیری از بازگشت معتادان مرد در شهر اصفهان. فصلنامه علمی سوءمصرف مواد، سال دوم،، پائیز.
صادقیه اهری س، اعظمی ا، براک م، امانی ف،صدیق ا. 1383. علل موثر برای بازگشت به اعتیاد در بیماران مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد خود معرف وابسته به بهزیستی تهران. مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل، سال سوم، شماره دوازدهم.
عاشوری ا، ملازاده ج، محمدی ن. 1387. بررسی اثر بخشی درمان گروهی شناختیـ رفتاری بر بهبود مهارتهای مقابلهای و پیشگیری از عود در افراد معتاد. مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، سال چهاردهم، 3، پائیز 1387.
عسگری ا. 1384. بررسی نقشگزاری روانی بر تغییر نگرش دانشآموزان شهر خرم آباد. پایاننامه کارشناسی ارشد، رشته روانشناسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان.
فخری ف، آقایی ح، خواجه حسینی ح. 1384. بررسی تاثیر نمایشدرمانی برافزایش مهارتهای حرکتی و حافظه شنیداری کمتوانذهنی با هوشبهر 70-55 در دامنه سنی 15-10 سال. توانبخشی، 6. مسلسل 21: 28-24
کاپلان ه، سادوک ب. 1379. خلاصه روانپزشکی: علومرفتاری- روانپزشکی بالینی. ترجمه ن پور افکاری، تهران: انتشارات شهر آب.
کلدی ع، مهدوی ر. 1382. بررسی منابع کنترل درونی و بیرونی در بازگشت مجدد به اعتیاد در اردوگاه کار درمانی زنجان. فصلنامه رفاه اجتماعی، سال سوم، 9.
مسکنی ک، جعفرزاده فخار م. 1387. بررسی شیوع عوامل خطر در اعتیاد و ترک اعتیاد معتادان خود مصرف، دانشگاه علوم پزشکی سبزوار.
ناظر م،صیادی ا ر،خالقی ع. 1386. نقش آموزش کنترل محیط ، توجه برگردانی و توقف افکار در کاهش رفتار مواد خواهی در وابستگان به مواد افیونی.
نریمانی م،بیان گرد ا، رجبی س. 1385. بررسی کار آمدی روان نمایشگری بر بهبود بخشی مهارتهای اجتماعی و عزت نفس دانش آموزان نارساخوان.پژوهش در حیطه کودکان استثنائی، 6، پیاپی: 638-623.
نظری م ع. 1380. بررسی نقش تبلیغات در تغییر نگرش دانش آموزان منطقه 16 تهران پایاننامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران.
یارمحمدیان ، م ح. 1382. طرح ملی تاثیر آموزش پیشگیرانه بر میزان احتمال سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان دبیرستانی شهر اصفهان. سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور با همکاری سازمان بهزیستی کشور. فاز 2.
یار محمدیان م ح. 1383. طرح ملی بررسی علل و عوامل گرایش نوجوانان و جوانان به اعتیاد. سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور با همکاری سازمان بهزیستی کشور. فاز 1.