علـــل گرایش جوانــان و نوجوانــان
به سوء مصرف مـــواد اعتیـــاد آور
– عوامـل فردی
– عوامـل خانوادگی
– عوامـل اجتماعی
– اوقـات فراغت و فعالیتـهای جایگزین
عـلل گرایش جوانان و نوجوانان به سو مصرف مواد اعتیاد آور (ویژه نوجوانان و جوانان )
ســـلام
تا به حال به این مسئله فکر کردین که چطور یک نفر به مواد مخدر معتاد می شه؟ آیا به نتیجه خاصی هم رسیدین یا نه؟ در اینجا علل مختلف گرایش جوانها را به مواد اعتیادآور بررسی می کنیم. بسیاری از جوانها و حتی پدر و مادرها فکر می کنن که دلیل اعتیاد فرد، اصرار دوستان بوده است. در حالی که این تنها انگیزه سوء مصرف مواد در جوانان نیست. اگر بخواهیم انگیزه های مصرف مواد مخدر جوانها را بشناسیم، فهرست بلند بالایی میشه، نگاه کنین:
کنجکاوی، کسب لذت، تسکین درد، فراموش کردن مشکلات، شوخی و خنده، هیجان طلبی یا میل به خطر کردن، احساس بزرگ شدن، پیوستن به گروهی خاص، و . . . این علل با وجود این که چندان مهم به نظر نمی رسند، باعث اعتیاد میلیونها انسان شده اند. بیشترین لذت اعتیاد جوان در ایران دو عامل کنجکاوی و کسب لذت است.امروزه متخصصین، یک عامل را زمینه اعتیاد نمی دانند و معتقدند عوامل مختلف دست به دست هم میدن و فرد را معتاد می کنن. این عوامل تشکیل شدن از عوامل فردی ( عوامل روانی، زیستی و بیولوژیک )، عوامل خانوادگی و عوامل اجتماعی. هر کدام از این سه عامل به تنهایی نیز قادرند تا موجب گرایش فرد به اعتیاد شوند.
یکــی از مهمتــرین عوامــل گرایــش جوانــان و نوجوانــان به مصــرف مـواد اعتیــاد آور کنجــکاوی و هیجــان طلبــی است .
عوامـل فـردی
فشــارهای عصبــی و بیــماریــهای روحــی :
کسانی که دائماً در معرض فشارهای عصبی و محیطی قرار دارن، بیشتر از دیگران در معرض خطر گرایش به اعتیاد هستن. موقعیت هایی همانند کنکور، از دست دادن نزدیکان، شکستهای عاطفی، مالی، شغلی، تحصیلی، انتخاب همسر، و . . . ممکن است در زندگی هر جوانی پیش آید و اگر شما راه صحیح مقابله با آن ها را ندانید، امکان دارد برای دستیابی به تسکین و آرامش مقطعی، به مواد اعتیادآور روی آورید. از آن جایی که امروزه رابطه بین بیماریهای روانی و اعتیاد به اثبات رسیده، خیلی خوب است که جوانها به جای راه حلهای مقطعی و نادرست (توسل به مواد اعتیادآور و . . .) به فکر یافتن راه حل های مناسب برای رفع مشکلات خود باشند.
ســن بحـرانی :
سنین شانزده تا بیست و چهار سال، سنین پر خطر برای جوانان محسوب میشوند.
شخصیـت هـای خـاص :
بعضی از افراد با خصوصیات شخصیتی خاص خودشان، بیشتر در معرض خطر اعتیاد قرار
می گیرن. به طور مثال کسی که به خاطر خجالت و رودربایستی، توان نه گفتن به دوشتش را نداره، ممکنه با هر تعارف ساده به مصرف مواد، آلوده بشه. ممکنه یک نفر در نتیجه کمبود اعتماد به نفس سراغ مواد بره و یا برعکس اعتماد به نفس بالایی داشته باشه و فکر کنه که با مصرف مواد به هیچ وجه معتاد نمی شه . حالا فردی را تصور کنین که دائماً تو خودشه و با کسی حرف نمی زنه. این فرد بدنبال مصرف مواد، اخلاقش عوض میشه و فکر میکنه می تونه مشکل رفتاری خودش را تا آخر عمر با مصرف مواد برطرف کنه، در صورتیکه اعتیاد به مرور زمان مشکلات او را چندین و چند برابر خواهد کرد. جوانی که دائماً نظرش عوض میشه و در تصمیم گیری ضعیفه، در آن لحظه خاص که باید برای یک عمر زندگیش تصمیم بگیره، اشتباه می کنه و همه چیز خراب میشه.
مشـکلات جسمـانی :
بعضی ها برای تسکین درد از مواد مخدر استفاده می کنن، در صورتیکه پزشکان با بهره گیری از داروهای مسکن می تونن طوری درد رو کنترل کنن که فرد به آن داروها وابسته نشه.
عـدم آگاهـی از خطـرات مصـرف مـواد مخـدر :
گروهی دائماً در حال تبلیغ برای مواد مخدر هستن، برای اینکه یا رفتار خودشون رو توجیه کنن
و یا مواد شون رو بفروش برسونن. ولی اگر جوانها از خطرات و عوارض مصرف مواد واقعاً اطلاع درستی داشته باشن، محاله که هر گونه ماده اعتیادآوری را مصرف کنن.
نگـرش مثـبت به مـواد مخـدر :
مجموع اطلاعات غلط و باورهای نادرست، موجب میشه که فرد، نگرش و دیدگاه مثبتی نسبت به مصرف مواد مخدر پیدا کنه و زشتی مصرف برایش از بین بره، اینکه ببینم اطلاعات درست را از کجا بگیریم و از کی بشنویم، اهمیت زیادی داره.
مشاغـل خـاص :
بعضی از مشاغل خاص که فعالیت جسمی سنگین و تغییر ساعتهای خواب و بیداری را بدنبال دارن، فرد را مستعد ابتلا به اعتیاد می کنن. کسانی که این مشاغل رو دارن، باید بیشتر مراقب خودشان باشند.(1)
" اضطراب، افسردگی شدید، پرخاشگری و رفتارهای ضد اجتماعی، زمینه ساز بروز اعتیاد هستند."
1- مجموعه مهارتهای زندگی – فصل 9
عوامــل خــانوادگی
ممکنه، همه خانواده ها، در همه زمینه ها، کاملاً موفق نباشن. ساختار خانواده ها همیشه یکسان نیست. بعضی خانوادها، بی پرسرپرست یا تک سرپرست هستن. این چنین خانواده هایی، معمولاً با مشکلاتی مواجه می شوند. مشکلات و دشواریهای خانوادگی، در شرایطی دیگری نیز پیش می آید. مثلاً وقتی که در بین افراد خانواده، فردی معتاد است، تعداد اعضاء خانواده زیاد هستن و یا روابط خانوادگی متشنج است. اگر چه همه این عوامل، مشکل آفرین هستن، اما باید بدانی که برای هر مشکلی، یک راه حل درست و منطقی وجود دارد. استفاده از مواد اعتیادآور، قطعاً راه حل رفع این مشکلات نیست و در این دشواری ها خواهد افزود.
چنانچه تو با یکی از این مشکلات مواجه هستی، به چگونگی رفع آنها فکر کن، با مشاور مدرسه یا یک بزرگتر مورد اعتماد، مشورت کن. مطمئناً راه حل مناسبی برای حل مشکلات خودت پیدا میکنی.(2)
" اعتیاد راه حل رفع مشکلات نیست "
" در خانواده هایی پر تنش روابط عاطفی بین اعضاء کاهش می یابد و احتمال گرایش آنان به اعمال بزه کارانه و مواد اعتیادآور بسیار بیشتر است."
عوامـل اجتمـاعی
در دستـرس بودن مـواد مـخدر :
یک از عوامل اعتیاد در میان جوانان در دسترس بودن مواد است. اما سوال اینه که مگر قند و شکر در دسترس بیماران مبتلا به مرض قند نیست؟ پس چرا آن را مصرف نمی کنند؟
2- راهنمای آموزش مهارت زندگی
زنــدگی در محــله های آلــوده :
خواه ناخواه همنشینی با آدمهای معتاد و محله هایی که افراد معتاد و بی بند و بار در آنها زندگی می کنند، انسان را تحت تاثیر قرار میده. ساکنین این محله ها بیشتر از سایرین در معرض خطر هستن اما در این محله ها هم، جوانهایی هستند که معتاد نمیشن !!! آنها چکار می کنن؟
بـاورها و آداب نـادرست فرهنـگی:
بعضی مناطق کشورمان مصرف مواد را کار ناپسندی نمی دونن، این موضوع خطر بزرگی محسوب می شه. چقدر خوبه که این باورها را تغییر دهیم.
ضـعف فرهنـگ مشــاوره :
معمولاً جوانها وقتی با مشکلی مواجه می شن، مایلند خودشان، مشکلاتشان را حل کنند، در حالی که همیشه قادر به این کار نیستند . در اینصورت فرد می تواند از افراد صاحبنظر کمک بگیردکه مسلماً پدر و مادر و یا افراد متخصص در امر مشاوره هستند. اگر چه فرهنگ مشاوره علمی در میان خانواده های ایرانی هنوز آن طور که شایسته است پذیرفته نشده، ولی همه ما باید برای آن اهمیت بسیاری قائل شویم.
مشــکلات اقتصــادی :
بیکاری و فقر از دیگر علل اعتیاد در بین جوانهاست، در حالی که اعتیاد نه تنها درمانی برای فقر و بیکاری نیست بلکه مشکلات بیشتری را ایجاد می کند.
دوستــان نـابـاب :
بیش از نیمی از معتادان کشورمان اولین بار مصرف مواد مخدر را به تعارف دوستانشان آغاز کردن. این رو هم بدونین که همیشه دوستان ناباب نیستن که مواد تعارف میکنن، شاید دوست شما خودش آگاهی نداشته باشه و از شما بخواد که مواد رو با هم تجربه کنین. شما چکار می کنید؟
" چون مـواد هسـت پـس مصـرف کنـم " فقـط یـک بهـانه است.
اوقــات فراغـت و فعـالیتـهای جایـگزیـن:
آیا در زندگیت برنامه ریزی داری؟ اوقات بیکاری ات را چطور می گذرونی؟ اگر برای زندگیت،
برای اوقات کاری و اوقات بیکاری ات برنامه نداری، مواظب باش چون این خودش یک زنگ
خطره. به چیزهایی که علاقه داری فکرکن، استعداد های خودت را بشناس و سعی کن زندگیت را، با چیزهایی که تو را سرگرم می کنند و دوستشون داری، پر کنی. مثلاً عده ای از بچه ها به ورزش روی می یارن، عده ای دیگر مطالعه در کتابخانه ها و فرهنگسراها را ترجیح می دن، بعضی از جوانها به کارهای هنری مثل تئاتر، موسیقی و . . . می پردازن و یا به کلاسهای مختلف می رن، تو چکار می کنی؟ پرداختن به کوه نوردی، شنا، اردو، مسابقات فرهنگی، ورزشی و مطالعه می تونه تو را از خطر حفظ کنه.
" خیلی خوبه که برای هر روزمان، یک برنامه مشخص داشته باشیم و آن را همان روز انجام بدهیم. "
منـابع :
مجموعه مهارتهای زندگی – فصل 9 – چگونه می توان مراقب سلامت خود بود. صفحات 236 الی 240 راهنمای آموزش مهارت زندگی – انتشارات صندوق کودکان سازمان ملل متحد ( یونیسیف )
نویـسنده و مولـف: ابوالقاسم ریاحی
مـاخذ : ماهنامه ژرفای تربیت- شماره 27
پیـشگیـــری از اعتیـــاد
– مقـدمه
– هـدف از پیـشگیـری
– پیـشگیـری در پزشکـی
– پیـشگیـری از اعتیـاد
– سطـوح پیـشگیـری
– ارزش سطـح بنـدی اقـدام هـای پیـشگیـری
– جمعیـت هـدف
– نحـوه انتخـاب گـروه هـدف
– روشهـای اجرائـی در پیـشگیـری
– مکانهـای ارائـه آمـوزش و اطـلاع رسانـی
– استفـاده از روشهـای جایـگزینـی در جهـت تغیـیر شرایـط محیـط کـار
مقدمـه
تجربیات سالهای گذشته در ایران وجهان در رابطه با تولید و عرضه مواد مخدر و همچنین درمان معتادان نشانگر این است که این نوع مبارزه همه جانبه بوده و نتایج حاصل از آن اثر بخشی لازم را ندارد.
لذا برخورد با معضل اعتیاد باید فراگیر باشد به نحوی که این تلاشها علاوه بر مبارزه با تولید و عرضه بر پیشگیری متمرکز گردد.
لذا با توجه به خلاء موجود در زمینه پیشگیری و وجود دیدگاهی جامع در برخورد با معضل اعتیاد نیست به ترجمه کتاب پیشگیری و کنترل اعتیاد تالیف M.GRANT M.GOSSOP اقدام نمودم که مقاله حاضر چکیده بخشی از کتاب مذکور است امیدوارم که مورد استفاده سیاستگزاران و دست اندرکاران امر مبارزه با مواد مخدر قرار گیرد.
به طور کلی مفهوم اقدام های مداخله ای به منظور پیشگیری در نتیجه پیشرفت علم پزشکی گسترش یافت و کشف عوامل بیماری زا، واکسیناسیون و آموزش، همگی نمونه هایی از موفقیت علم پزشکی در پیشگیری از بیماریهای می باشند.
هـدف از پیـشگیـری :
در رابطه با سوء استفاده از داروها و مواد یا موضوع اعتیاد، هدف از پیشگیری این است که جمعیت هدف به هیچ وجه از داروهای اعتیادآور استفاده نکند و خود را در معرض خطرارت ناشی از اعتیاد و آسیب های ناشی از آن قرار نداده و مانع از بروز آسیب های اجتماعی پیامد آن گردد. به علاوه هدف دیگر پیشگیری می تواند کنترل عوارض وحشتناک مربوط به اعتیاد باشد.
پیـشگیـری در پـزشـکی :
مهمترین موفقیت بشر در پیشگیری حاصل تجربه ارزشمندی است که از کنترل بیماری های عفونی به دست آمده است، به نحوی که این اصل موجب کاهش مرگ و میر میلیونها انسان در جهان شده است. در پیشگیری از بیماریهای عفونی مهمترین راهبردی که باعث موفقیت گردید این بود که برای کنترل این بیماریها سه هدف جداگانه در نظر گرفته شد که این سه هدف شامل عامل بیماری زا ( میکروب )، میزبان ( فرد بیمار ) و محیط ( شرایط محیطی ) می باشند. دز این روش برای ایجاد بیماری و گسترش آن فقط عامل بیماری زا ( میکروب ) کافی نیست و لازمه شیوع بیماریها وجود میزبان ( فرد بیمار ) و شرایط محیطی مناسب لازم است. لذا این حقیقت مورد توجه همه پزشکان قرار گرفت که برای برخورد با بیماری ریشه کن کردن آن تنها برخورد با عامل بیماری زا کافی نبوده و باید آسیب پذیری افراد را کاهش داد. همچنین شرایط محیطی را به نحوی تغییر داد که امکان گسترش نداشته باشد و از افرادی به فرد دیگر منتقل نگردد.
پیـشگیـری از اعتیـاد :
موفقیت الگوی پیشگیری از بیماریهای عفونی بسیاری از دانشمندان علوم رفتاری و اجتماعی را بر آن داشت که امکان استفاده از الگوی بالا در معضلات اجتماعی – روانی را بررسی کنند. هر چند که پیچیدگی موضوع در اینگونه معضلات بیشتر است.
یکی از معضلات اجتماعی – روانی موجود، مربوط به مواد مخدر است. بر اساس این الگو تنها برخورد با عامل بیماری زا ( تولید و توزیع مواد مخدر ) کافی نیست و لازم است که میزبان (افراد در معرض اعتیاد ) نیز واکسینه شده و شرایط محیطی (اقتصادی، سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی ) نیز به گونه ای تغییر یافته تا امکان بروز اعتیاد منتفی گردد. هر چند که برنامه ریزی برای هدفهای سه گانه، عامل بیماری زا، میزبان و محیط در اعتیاد بسیار پیچیده تر از الگوی پزشکی است.
در الگوی اجتماعی – روانی کنترل اعتیاد عوامل گسترده ای شامل وضعیت قوانین مربوط به اعتیاد، منابع تولید مواد، میزبان دسترسی، هزینه مواد، میزبان پذیرش مصرف مواد در جامعه، عادات سنتی و بومی، عوامل اقتصادی و فرهنگی و موارد دیگری نقش دارند و از طرفی میزبان با فرد بیمار به صورت فعالانه اقدام به دریافت مواد می نماید.
سطــوح پیـشگیـری :
1- پیـشگیــری اولیـــه : آن دسته از سیاستها و برنامه هایی که در راستای جلوگیری از وقوع بروز مشکلات طراحی می شوند را پیشگیری اولیه می نامند. از نمونه های موفق پیشگیری اولیه، استفاده از واکسیناسیون بر علیه بیماری آبله و فلج اطفال را می توان نام برد.
برای موفقیت در پیشگیری اولیه باید ساز و کارهای ایجاد کننده بیماری و عوامل خطر ساز را شناخت و با روشهای موثر نسبت به کنترل آنها اقدام نمود البته در پیشگیری اولیه اگر امکان شناخت علمی عوامل ایجاد کننده اعتیاد وجود نداشته باشد، ولی می توان با شناخت برخی از عوامل مهم حرکت را شروع کرد.
برای انجام پیشگیری اولیه باید با استفاده از روشهای سه گانه حذف بیماری زا ( مواد مخدر ) کنترل شرایط محیطی ( شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ) و تقویت مقاومت در میزبان ( فرد معتاد ) اقدام نمود که انتخاب شیوه های مناسب بستگی کامل به واقعیتهای موجود جامعه دارد. آموزش و اطلاع رسانی به جامعه یکی از مهمترین اقدام های به منظور تغییر اعتقاد و نگرش مردم نسبت به مواد مخدر است.
2- پیـشگیـری ثـانویـه : هدف از انجام پیشگیری ثانویه این است که میزان شیوع مشکل و
بیماری را در جامعه کاهش داد و از طرفی نسبت به تشخیص و درمان معتادان اقدام نمود. هدف از
انجام پیشگیری سطح دوم این است که میزان آسیب وارده به فرد یا جامعه تا اندازه امکان محدود شود. برای رسیدن به موفقیت در مرحله دوم باید با ساز و کارهایی نسبت به شناسایی افراد معتاد اقدام نموده و به درمان مناسب کم هزینه و سهل الوصول آنان اقدام کرد.
3-پیــشگیـری ثالثـه : هدف از انجام سطح سوم پیشگیری آن است که بتوان به تامین، حفظ و ارتقای فعالیت معتاد و نوتوانی او دست پیدا کرد. ایجاد شبکه حمایتی از افراد معتاد درمان شده، سازمان دهی برنامه های گسترده و موثر پیشگیری این افراد، جلوگیری از ایجاد اثرات منفی ناشی از محل نگهداری از معتادان، جلوگیری از بر چسب خوردن افراد معتاد در جامعه و سرانجام سازماندهی امکانات و بازتوانی شغلی این افراد در این مرحله لازم است. در حقیقت در این مرحله به افرادی که ترک اعتیاد کرده اند کمک می شود تا به اعتیاد باز نگردند.
ارزش سطـح بنـدی اقـدام های پیـشگیـری :
سطح بندی اقدام های پیشگیری در سه سطح اولیه، ثانویه و ثالثه بسیار مفید است. این امر می تواند باعث سهولت در انتخاب اهداف، تقسیم کار صحیح و در نهایت تعریف جمعیت هدف در سطح گردد، هر چند که گاهی تقسیم بندی و برقراری مرز مطلق بین این سه سطح عملی نیست. به طور مثال مهمترین سیاستها در پیشگیری اولیه، آموزش و اطلاع رسانی به جامعه است که هرچند جمعیت هدف در پیشگیری اولیه افراد غیر معتاد هستند، اما بر جمعیت هدف سطح دوم یعنی معتادان نیز اثر مثبت دارد.
برخی از نویسندگان برای تفکیک سطوح پیشگیری میزان مداخله ای هر برنامه را در زمینه مصرف دارو توسط جمعیت هدف مبنا قرار داده اند. بر طبق این تقسیم بندی، اقدام های پیشگیری اولیه معمولاً آن دسته از اقدام هایی هستند که جمعیت هدف آن افراد غیر معتاد بوده و یا افرادی که گهگاه و موردی از مواد استفاده می کنند. همچنین جمعیت هدف در سطح پیشگیری اولیه گروهها هستند و برای تک تک افراد به طور فردی برنامه ریزی انجام نمی گیرد.
در پیشگیری سطح دوم فن آوری مناسب در مورد کسانی به کار گرفته می شود که بطور پیوسته و با مقدار زیاد از مواد استفاده می کنند. در حالی که در پیشگیری سطح سوم، جمعیت هدف افرادی است که مورد درمان قرار گرفته و نیاز به باز توانی دارند.
نکته مهم این است که همه اقدام ها در سطوح سه گانه باید هماهنگ و با وحدت مدیریت انجام شود. لذا باید تلاش نمود تا کلیه اقدام های شامل پیشگیری، درمان و نوتوانی همسو شده تا بهره وری افزایش یابد. زیرا سطوح سه گانه پیشگیری بر ضد اعتیاد با یکدیگر ارتباط قطعی داشته و غیر قابل تفکیک می باشد.
جمعیـت هـدف :
اجرای پیشگیری صحیح، طراحی برنامه و ارائه الگوی اجرایی نیازمند تعریف مشخص از جمعیت هدف می باشد. استفاده بجا و استفاده نابجا از داروهای روان گردان بر اساس تغییرات مختلف در جنس، گروه سنی، سطح اقتصادی، شغل، اعتقادات مذهبی، محل سکونت، وضعیت فرهنگی و نژادی جامعه و در نهایت، سایر خصوصیات اجتماعی و دموگرافیک جامعه تفاوت خواهد داشت. به طور مثال ممکن است در یک برنامه پیشگیری از اعتیاد جمعیت هدف، جوانان ساکن در منطقه الف باشند.
در برخی موارد نمی توان پیشگیری را تنها به یک گروه جمعیتی خاص محدود کرد بلکه تمام جامعه را باید زیر پوشش اقدام ها قرار داد که به عنوان نمونه ارائه برنامه ها از طریق رسانه های ملی و گروهی را می توان نام برد.
نحـوه انتخـاب گـروه هـدف :
اعضای گروه هدف بر اساس دو اصل انتخاب می شوند. اصل اول اینکه جمعیت هدف تا چه اندازه در معرض خطر ابتلا به اعتیاد هستند و اصل دوم اینکه در صورت اعتیاد گروه هدف، تا چه اندازه عوارض ناشی از اعتیاد در گروه مذکور گسترده و مخرب است. برنامه های پیشگیری اولیه می تواند بر جمعیتهایی معطوف شود که در برخی از زمینه های خاص مثل ژنتیکی، بیولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی، شغلی در معرض خطر باشند. علاوه بر این، گاه ممکن است برنامه پیشگیری گروههای خاصی را نه به دلیل اینکه در معرض خطر اعتیاد هستند، به عنوان جمعیت هدف قرار دهد بلکه به این دلیل که گروه هدف در صورت ابتلا باعث شیوع گسترده معضل اعتیاد می شوند، انتخاب نمود. به عنوان مثال کارکنان صنایع داروسازی و تولید کنندگان و توزیع کنندگان دارو از جمله گروههای هدف هستند.
از طرفی برخی گروها در صورت اعتیاد نه تنها سلامت خود را در معرض خطر قرار می دهد، بلکه اعتیاد آنها، سلامت دیگران را به خطر می اندازد که از این جمعیت به عنوان نمونه می توان مادر باردار، خلبان خطوط هوایی، رانندگان اتوبوس، مسئولان آموزشی و آموزگاران را نام برد.
روشـهای اجـرائی در پیـشگیـری :
روشهای اجرایی برای پیشگیری در جهان عمدتاً بر عامل بیماری زا ( مواد مخدر ) و تا اندازه ای محیط متمرکز است و متاسفانه به عامل میزبان (جمعیت در معرض خطر) کمتر توجه می شود. روشهای پیشگیری بسیار متنوع هستند که در ادامه به مواردی از آنها اشاره می شود:
الف ) کنتـرل تولیـد و توزیـع:
تقریباً در اکثر کشورها اقدام های گسترده ای در کنترل تولید و توزیع مواد مخدر به منظور کاهش دسترسی به مواد انجام می شود. عمدتاً اقدام هایی در این زمینه قانونگذاری به وسیله دولتها و رعایت کنوانسینهای بین المللی است و برای اجرای قوانین، سازمانهای اجرایی متعددی طراحی شده اند تا از قوانین حمایت و موجبات اجرای آنرا فراهم آورند. بسیاری دولتها این حرکت را بهترین پاسخ دولت ها از جهت اقدام های پیشگیری از اعتیاد می دانند.
ممانعت از تولید و عرضه داروها یک اقدام پیشگیرانه قابل توجه می باشد. هر چند که انجام این کار به علت تعدد منابع تهیه، مراکز کشت و تولید غیر قانونی، مراکز تولید قانونی مثل کارخانه های داروسازی تولید کننده داروهای روان گردان و وجود آزمایشگاههای زیر زمینی بسیار پیچیده و مشکل است.
ب ) اقـدام ها در جهـت کـاهش مصـرف و تمـرکز بـر عـامـل میـزبان :
آمــوزش : روشهای آموزشی علاوه بر آموزش افراد در زمینه مشکلات ناشی از مصرف داروها باید بر اصلاح برخی از کمبودهای شخصی و عوامل زمینه ساز اعتیاد تاکید داشته باشد تا بدین وسیله بتوان کمبودها را در افراد بر طرف نموده تمایل به استفاده از داروها را کاهش داد. عمده موضوعات مطرح شده در این روش عبارتند از ایجاد اعتماد به نفس در افراد، مشخص کردن و تعریف نمودن ارزشهای انسانی و شخصیتی برای افراد، ایجاد قدرت تصمیم گیری، آموزش مهارتهای مربوط به قدرت تطابق با محیط و کاهش اضطراب، آموزش مهارتهای مربوط به حل مشکل، آموزش مهارتهای مربوط به ایجاد روابط سالم با دیگران و در نهایت آموزش شناخت فشارهای اجتماعی و نحوه پاسخگویی به این قبیل فشارها.
مکانـهای ارائـه آمـوزش و اطـلاع رسـانی:
آمـوزش در مـدارس : کلاس درس یک محیط مناسب برای ایجاد ارتباط میان افراد جوان بوده و از بسیاری جهات محیطی مناسب برای ارائه اطلاعات است. در این ارتباط لازم است علاوه بر تعلیم آموزگاران مدارس از روشهای آموزشی استاندارد و مناسب استفاده نمود. همچنین استفاده از افرادی که در گذشته معتاد بوده و اکنون ترک اعتیاد کرده اند و یا افرادی که برای دانش آموزان در حکم الگو هستند ( مثل قهرمانان ورزشی ) دارای اثر بخشی بیشتری می باشد.
آمـوزش در محیط کـار : علاوه بر مدارس، محیط کار نیز فضای مناسبی برای ایجاد ارتباط با عده قابل توجهی از افراد بزرگسال است. البته محیط کار در حقیقت محیط بزرگی است که حتی مراکز نظامی و فنی حرفه ای را هم شامل می شود. در این مراکز می توان از شیوه های مختلفی مثل استفاده از پوسترها، بروشورها، نمایش فیلم، ارائه اطلاعات با سیستم پستی، برگزاری سخنرانی، سمینارها، کارگاهها و بحث در گروههای کوچک استفاده نمود. بدون شک محتوای برنامه های آموزشی چه در مدارس و چه در محیط کار علاوه بر افزایش میزان دانش و اطالاعات در مورد اعتیادآور و خطرات ناشی از آن می تواند در رابطه با عوامل خطر ساز، ارائه الگوی زندگی مثبت و مفید و تقویت مهارتهای مواجه با استرس و فشارهای زندگی نیز موثر باشد.
آمـوزش در خـانه و جـامعه : بر خلاف برنامه های آموزشی در کلاس و محیط کار، مخاطبان در جامعه و خانه مجبور به حضور در برنامه های آموزشی نیستند و لذا باید با اقدامهای ویژه ای مشارکت عمومی جامعه و خانواده ها را جلب کرد. به عنوان مثال می توان به صورت مکاتبه ای و به طور پیوسته اطلاعات لازم در مورد مواد اعتیادآور، نحوه شناخت و برخورد با معتاد و علایم اعتیاد را به پدر و مادر، مراکز مذهبی و مساجد، باشگاههای ورزشی و جلسات اولیاء و مربیان در مدارس ارائه کرد. به ویژه در صورت سازماندهی گروههای داوطلب این اقدام ها موثرتر خواهد بود. به نحوی که امروزه نقش گروههای داوطلب در مبارزه با اعتیاد به ویژه سازمانهای جوان، از خانواده ها بیشتر است. در برخی کشورها در مواردی که جوانان نیاز به گواهینامه های خاص مثل گواهینامه رانندگی دارند، صدور گواهینامه را منوط به گذراندن دوره آموزشی مربوط به اعتیاد کرده اند.
آمـوزش از طـریق رسـانـه ها : استفاده از رسانه ها این امکان را فراهم می آورد تا بتوان به افرادی دسترسی پیدا کرد که دسترسی به آنها با سایر روشها ممکن نیست. این روش دارای بیشترین هزینه اثر بخشی است و هیچ روشی قادر نیست تا این اندازه مخاطب داشته باشد. هر چند که نقطه ضعف آن است که پیامها عمدتاً یکطرفه و از طرف گوینده ارسال می شود و امکان ارتباط دو طرفه بین گوینده و شنونده وجود ندارد. لذا این روش قادر به افزایش دانش مخاطبان شده ولی توانایی آن در ایجاد تغییرات در رفتار و نگرش مخاطبان در مورد مواد اعتیادآور جای تردید است. به هر حال نتایج خوبی در زمینه مبارزه با مصرف سیگار در بسیاری از کشورها مشاهده شده است. لازم است جهت اثر بخشی هر چه بیشتر ارسال پیام، از طریق رسانه ها به ویژه صدا و سیما مواردی از قبیل شناخت مخاطبان، عدم تبلیغات بیش از اندازه، تنوع در برنامه ها و استفاده از افراد الگو اعم از شخصیتهای علمی، مذهبی، ورزشی و سینمایی را رعایت نمود.
استفـاده از روشهـای جایگزینـی در جهـت تغییـر شرایـط محیط کـار :
در این روش آن گروه از رفتارها و شرایط اجتماعی که در تضاد با مصرف مواد اعتیادآور هستند، مورد حمایت قرار می گیرند. به عنوان نمونه راه اندازی یک مرکز ورزشی و تفریحی برای پر کردن اوقات فراغت در مناطق آسیب پذیر، سازمان دهی مسابقات ورزشی در مدارس آسیب دیده و با ایجاد الگوهای شغلی و فرصتهای اجتماعی برای افرادی که ترک تحصیل کرده اند را می توان نام برد.
علاوه بر این با استفاده از برنامه های گسترده توسعه اجتماعی، پروژه های بزرگ عمرانی، توسعه و دسترسی همگان به امکانات آموزشی و اجباری کردن تحصیلات عمومی و افزایش دسترسی به مراقبتهای بهداشتی می توان اقدام های موثری را برای پیشگیری از اعتیاد تدارک دید و در نهایت در بسیاری از موارد ارائه الگوهای جدید در زندگی و توسعه در زمینه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به ویژه افزایش اشتغال قادر به تغییر شرایط عامل محیط و پیشگیری از اعتیاد هستند.
امید است مدیران و دست اندرکاران امر مبارزه با اعتیاد با نگرشی فراگیر و با تمرکز بیشتر بر پیشگیری از اعتیاد به ویژه پیشگیری از مصرف، جوانان کشور را مقابله با این خطر بزرگ ایمن نمایند.
عنـوان مقــاله : پیشگیری از اعتیاد
نویــسنده و مولـف : دکتر حمیدرضا جمشیدی
مــاخذ : مجموعه مقالات برگزیده همایش بین المللی علمی – کاربردی جنبه های مختلف سیاست جنایی در قبال مواد مخدر ( جلد سوم ). تهران : روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران – 1379
ایــدز و هپــاتیـت، دو بیـــماری عفــونی خطـرنـاک و شایــع بیـن معتادین و زندانیـان
– اعتیــاد در ایــران
– ایـــدز
– هپـــاتیـت
– زنـــدان
– اقدامــات صحیـــح
– استــراتژیـهای کــاهش آسیــب
– خلاصـــه
اعتیاد، سالها تنها به عنوان یک " جرم " شناخته می شده و فرد معتاد را صرفاً یک "مجرم" می شناختند. تحقیقات جامعی که به ویژه در دانشگاه "یل " انجام گرفت بروز تغییرات شیمیایی و حتی، فیزیکی در بافت مغز افراد معتاد را به اثبات رساند و کارشناسان، امروزه اعتیاد را یک بیماری مزمن و عود کننده می شناسند که به صورت حمله های متناوب " احساس نیاز " و " مصرف " ماده مخدر تظاهر می یابد. متاسفانه به نظر می رسد که در برخورد با معضلات و مشکلاتی که اهمیتی به مراتب کمتر از اعتیاد دارند منطقی تر برخورد می شود. عذر یک فرد سیگاری که با قیافه حق به جانب ادعا می کند که " مجبور است " سیگار بکشد؛ به راحتی پذیرفته می شود و خیلی مودبانه از او می خواهند که در محل مجزایی به استعمال دخانیات مشغول شود. این در حالی است که نگاه صرفاً مجرمانه به شخص معتاد، از او تنها و تنها انتظار "ترک " و آن هم " خیلی فوری " دارد. دکتر آلن لشنر "LAN LESHNER " دبیر انستیتو ملی مبارزه با مواد مخدر معتقد است که هیچ نیازی در انسان، قوی تر و شدیدتر از احساس نیاز یک معتاد به مصرف مواد مخدر نیست.
اعتیــاد در ایــران
کشور اسلامی ایران به علت قرار داشتن در شاهراه ترانزیت مواد مخدر و نیز جایگاه نسبتاً موجه مصرف تریاک در فرهنگ ایرانی، همواره با خطر و عوارض اجتماعی روبرو بوده است.
تخمین زده می شود که حدود 2 میلیون نفر معادل 3 درصد از کل جمعیت ایران به نوعی از مواد مخدر استفاده می کنند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ویژه در یک دهه اخیر اقدامات بسیار جدی و موثری در مقابله با گروههای قاچاق و توزیع مواد مخدر صورت گرفته است. با این حال، افزایش شیوع اعتیاد در جمعیت زنان همه و همه حقایقی هستند که لزوم برخورد ریشه ای تر و منطقی تر با این معضل ملی را طلب می کنند. نکته مهمی که در این مجال قصد پرداختن به آن را داریم؛ پرداختن به مشکلات بهداشتی و بیماریهای عفونی خطرناک است که یک فرد معتاد را در جامعه و محیط زندان تهدید می کنند و با توجه به ارتباط این افراد با کل جامعه، آنها را با منابع خطرناکی برای انتشار بیماریهای عفونی خطرناکی چون ایدز و هپاتیت تبدیل می سازند.
ایـــــدز
از زمانی که نخستین مورد بیماری ایدز در سال 1981 در کشور آمریکا گزارش شد تاکنون بالغ بر 3 میلیون مورد ثابت شده و بیماری ایدز از 208 کشور جهانی به سازمان جهانی بهداشت
( WHO )گزارش شده است و به گزارش همین سازمان، امروزه حدود 1/36 میلیون نفر انسان زنده آلوده به ویروس ایدز در جهان زندگی می کنند. آمار رسمی منتشر شده در انتهای سال 1380، تعداد مبتلایان به عفونت ویروس ایدز در ایران را 3109 نفر عنوان می کند. در حالیکه کارشناسان و متخصصین امر، این رقم را به حدود 25 هزار نفر تخمین می زنند. این در حالی است که متخصصین و کارشناسان معتقدند که الگوی انتقال ویروس ایدز در کشور ما متفاوت است و برآورد می شود که 31 درصد از موارد ابتلا در ایران از طریق اعتیاد تزریقی، 25 درصد از راه انتقال خون و فرآورده های خونی آلوده و 11 درصد متفرقه انتقال می یابند. به این ترتیب در می یابیم که افراد معتاد و به ویژه، معتادان تزریقی به طور فاحشی بیشتر از افراد عادی جامعه در معرض خطر آلودگی با ویروس ایدز ( HIV ) قرار دارند.
هپــاتیــت
هپاتیت به معنی التهاب کبد است و 5 نوع ویروس هپاتیت D، C، B، A، E شایع ترین و مهمترین علت این بیماری به شمار می روند.
هپاتیتهای ویروسی شایع ترین علت بیماریهای مزمن کبدی و سرطان کبد شناخته شده اند و سازمان بهداشت جهانی سرطان و سیروز کبدی ناشی از هپاتیت B را نهمین علت مرگ و میر در تمامی دنیا معرفی کرده است.
ویروسهای هپاتیت نوع B و C مهمترین و خطرناکترین نوع هپاتیتهای ویروسی را ایجاد می کنند و درست مانند ویروس ایدز، اعتیاد ترزیقی و انتقال فرآورده های خونی آلوده، مهمترین راه انتقال آنها به شمار می روند و معتادان ترزیقی، باز هم به عنوان گروه پر خطری شناخته می شوند که بیش از افراد عادی جامعه در معرض آلودگی با این نوع ویروسها قرار دارند.
در خصوص بیماری هپاتیت نوع B که 2 میلیون نفر را در ایران مبتلا نموده است، 3 درصد جمعیت کشور را پوشش می دهد.
زنـــدان
جرمهایی که افراد زندانی به علت انجام آنها در زندان به سر می برند اغلب همان رفتارهای پر خطری هستند که فرد را در معرض ابتلاء به بیماریهای عفونی خطرناکی چون ایدز و هپاتیت قرار می دهند.( اعتیاد تزریقی، بی بند و باری جنسی، خشونت و . . . ) از سوی دیگر، محیط زندان برای بسیاری از افراد، نخستین فرصت زندگی آشنایی با اعمال خلافی چون اعتیاد و بی بند و باری جنسی محسوب می شود.
با وجود تمام ممنوعیتها و مراقبتها دیده می شود که رفتارهای پر خطری چون اعتیاد تزریقی، اشتراک سرنگ، خالکوبی، رابطه جنسی و . . . در بین زندانیان از شیوع بالایی برخوردار است.
زندانیهای معتاد در اثر پیامدهای روانی ماده مخدر و یا در ازای دریافت پول یا دارو گاهی تن به
روابط جنسی نامشروع می دهند. از سوی دیگر، ممنوع بودن استفاده از مواد مخدر و در دسترس نبودن وسیله مناسب تزریق گاهی افراد معتاد را مجبور می سازد که از هر راه و به هر شیوه ای متوسل شود تا ماده مخدر را به بدن خود برساند. دیده شده است که در برخی وارد 15 تا 20 نفر از یک سرنگ آلوده مشترک استفاده می کنند و استفاده از وسایل معمولی مانند مغز خودکار به یک جهت تزریق مواد مخدر چندان ناشایع نیست.
بر اساس اطلاعات موثق و تایید شده ای که از زندانها و مراکز بازپروری کشور به دست آمده است، عده بسیاری از ساکنان این مراکز بخصوص در استانهای کرمانشاه و کرمان از نظر عفونت با ویروس ایدز، ویروس هپاتیت، مثبت هستند. از سوی دیگر، زندانها، دیگر چهار دیواریهای بلند و جدا از جامعه به شمار نمی روند. خیلی از زندانیها دوره حبس کوتاه دارند و بسیاری از آنها در دوران مرخصی و یا پس از آزادی به جامعه باز می گردند و با جامعه در ارتباط هستند. در تحقیقی که در کشور آمریکا انجام گرفت دیده شد که 51 درصد از زندانیان و 12 ساعت پس از آزادی، یک رابطه جنسی داشته و 11 درصد آنها در نخستین روز آزادی به تزریق مواد مخدر روی آورده اند. یک فرد معتاد زندانی نه تنها خود در معرض آلودگی به بیماریهای خطرناکی چون ایدز و هپاتیت قرار دارد بلکه می تواند به عنوان یک ناقل عمل کرده و عوامل عفونی خطرناک را به داخل انتقال دهد.
اقـدامـات صحیـح
زندان برای بسیاری، نخستین فرصت آشنایی با اعمال خلاف است. با این حال، برای بسیاری از افراد هم اولین و تنها فرصت بهره مند شدن از امکانات بهداشتی و درمانی به شمار می رود. کم نیستند افرادی که فرصت معاینه و بررسی جامع و دقیق پزشکی را برای نخستین بار در زندان بدست می آورند. پس، پسندیده است که ما هم از این فرصت استفاده کرده و :
1- با آموزش صحیح، آنها را از رفتارهای پر خطر آگاه کرده و رفتارهای سالم و صحیح را به آنها آموزش دهیم.
2- با انجام بیماریابی، زندانیان بیمار و معتاد را در بدو ورود به زندان شناسایی کنیم.
3- زندانیهای بیمار و معتاد را افراد نیازمندی بدانیم که درمان کامل آنها می تواند از خطر جدی انتشار آلودگی بین زندانیان و نیز انتقال محیط خارج از زندان جلوگیری کنیم.
4- با پیگیری کارآمد زندانی پس از آزاد شدن از زندان، از سوی آوردن مجدد وی به اعمال رفتارهای پر خطر جلوگیری نماییم.
استـراتژیهـــای کـاهش آسیـب
در آخرین دستورالعمل انجمن طب اعتیاد آمریکا، فصل مجزایی به معرفی روشهای کاهش آسیب
در معتادان تزریقی اختصاص یافته است.
امروزه کارشناسان معتقدند که انتظار ترک آنی و اصلاح فوری و کامل از یک فرد معتاد که با مشکلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متعددی دست به گریبان است چندان انتظار واقع بینانه ای به نظر نمی رسد و پیشنهاد می کنند که با آموزش صحیح رفتارهای کم خطر و بهداشتی لااقل از آلودگی وی با انواع بیماریهای خطرناک و مسری جلوگیری به عمل آید.
به این ترتیب، علاوه بر اینکه فرد معتاد و کل جامعه در مقابل ابتلاء و انتقال عوامل عفونی خطرناک مصون می مانند، خود این تغییرات رفتارهای اندک، می توانند زمینه ساز اصلاحات بزرگتر و ترک کامل ماده مخدر توسط فرد معتاد گردند.
در بسیاری از کشورها امکان دستیابی فرد معتاد به سرنگ استریل چه در جامعه و چه در داخل زندان، حتی شرایط و ضوابط خاصی وجود دارد. دسترسی فرد معتاد به داروی متادون نیز اقدام دیگری است که کارشناسان معتقدند لااقل سبب می گردد که فرد معتاد از رفتار پر خطر تزریق به شیوه کم خطرتر خوردن ماده مخدر روی آورد.
به هر حال، تجربه نشان داده است که منع کردن انسانها از یک رفتار اشتباه بدون جایگزین کردن یک رفتار صحیح، اغلب نتیجه ای جز تلاش انسانها برای دستیابی به آن رفتار اشتباه از شیوه هایی به مراتب خطرناک تر و اشتباه تر به بار نخواهد آورد.
خلا صــــه :
بطور خلاصه، یک فرد معتاد در حقیقت انسان بیماری است که به دلیل مشکلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متعدد و نیز احساس نیاز شدید و ناگهانی به مصرف ماده مخدر، بسیار در معرض انجام رفتارهای مخرب و زیانبار قرار دارد. جمعیت معتاد و زندانیهای کشور در یک نگاه واقع بینانه و بر اساس آمارهاس متعدد داخلی و خارجی، کانونهای مناسبی برای ابتلاء و انتقال بیماریهای عفونی مهم و خطرناکی چون ایدز و هپاتیت هستند و برخورد ریشه ای و کارشناسی با موضوع اعتیاد و رسیدگی عاجل به وضع بهداشتی زندانیهای کشور باید در راس برنامه های سیاستگزاران و دست اندرکاران مربوطه قرار گیرد.
نویــسنده و مـــولف : محمد فلاح ( دبیر کل سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری )
ماخـذ : ماهنامه سراب – شماره 39 ( بر گرفته از مجموعه مقالات دهمین کنگره بیماریهای عفونی
عنـوان مقـالـه : ایدز و هپاتیت دو بیماری عفونی خطرناک و شایع بین معتادین و زندانیان
اهـــداف رواندرمـــانی اعتیــــاد
– روشهای رواندرمانی برای غلبه بر مشکل اعتیاد
– تسهیل فرآیند درمان
– تسهیل فرآیند یهودی
– درمانهای شناختی – رفتار
– درمانهای بینش مدار
– به کارگیری اصول هفتگانه کار با معتادین و خانواده های آنها
– کلام آخر
رواندرمانی اختلالات وابسته به اعتیاد
چکیده :
با تکیه به اصول اولیه رواندرمانی اعتیاد اهداف آنرا از دیدگاه های مختلف بررسی میکند. روشهای رواندرمانی را برای غلبه بر مشکل اعتیاد نشان میدهد و شیوه ها تسهیل فرآیند درمان و بهبودی را جستجو می کند و با اشاره به درمانهای شناختی – رفتاری، بینش مدار اصول هفتگانه را برای کار با معتادین و خانواده های آنها برشماری می کند.
رواندرمانی و اعتیاد را می توان دارای وضعیتی پیچیده و مشابه دانست. برخی این عقیده را ترویج می کنند که هر ارتباط کلامی نوعی رواندرمانی یا مشاوره است و بسیاری از رفتارها را با توجه به عادتی بودن آنها در طبقه اعتیاد جای میدهند. حقایق نهفته در ابهامات مفهومی رواندرمانی و اعتیاد، برای حرفه های بهداشت روانی حائز اهمیت بسیار است. زیرا با درک حقایق، امکان یاری رساندن معتاد مواد مخدر و الکل افزایش خواهد یافت. مشاوره و رواندرمانی بر نوع خاصی از ارتباط که در یک سوی آن فرد متخصص قرار دارد و در سوی دیگر آن بیمار یا مراجعه کننده ای که محتاج یاری رسانی حرفه ای است، تکیه می کند :
رواندرمانی روشی درمانی برای کمک به بیماران روانی یا افراد دارای اختلال رفتاری است که در آن یک شخص آموزش دیده که بالینگر نام دارد با بیمار یا درمانجو قراردادی تخصصی برقرار می کند و از طریق ارتباط درمانی معین، چه به صورت کلامی و چه به صورت غیر کلامی، تلاش می کند تا اختلال عاطفی یا رفتاری را تخفیف دهد. الگوهای رفتار غیر انطباقی را تغییر و رشد شخصیت را تشویق و تسهیل نماید.
بر این اساس رواندرمانی متفاوت از دارو درمانی است اما برای درمان معتادین می تواند همزمان با دارو درمانی به کار گرفته شود و درمان ترکیبی را برای کمک به معتادین به وجود آورد. رواندرمانی به عنوان شکلها از درمانهای بینشی یا درمانهای رفتاری – شناختی و یا اشکال دیگر تلاشهای حرفه ای، هدف مشترکی را دنبال می کنند و آن جلوگیری از بازگشت و عود بیماری اعتیاد می باشد. اعتیاد نیز به عنوان مصرف الکل یا مواد مخدر و یا هر ماده ای است که منجر به از دست دادن کنترل شده و علیرغم زیانهایی که برای افراد از جنبه های فردی، خانوادگی و اجتماعی دارد، متوقف ساختن مصرف آن با شکست روبرو می شود. در شرایط اعتیاد یک نوع دو سوگرایی در مصرف یا عدم مصرف ماده مخدر یا الکل وجود دارد که تا حدی فرد را گمراه نموده و منجر به کارگیری مکانیزم دفاعی انکار می شود.
اعتیاد از زاوایه ای دیگر اختلال در سیستم پاداش دهی مغز است که لذت و درد را کنترل می
کند. یک فرد معتاد به دنبال لذت و تسکین درد و درماندگی خود از مواد مخدر استفاده می کند، اما بیماری و اعتیاد فرد به صورت چاره ناپذیری از لحاظ فردی به رنجی دردناک تبدیل شده و از لحاظ خانوادگی و اجتماعی گاهی به دیگران و اطرافیان به نحو بازگشت ناپذیری آسیب می رساند. رواندرمانی اعتیاد هنگامی موفقیت آمیز خواهد بود که حرفه های بهداشت روانی به صورت یکپارچه برای کمک به معتادین فعالیت نموده و مشکلات آنها را حل کرده و زندگی بهتری را در زمینه های مختلف و خصوصاً روابط اجتماعی ( به لحاظ حرفه ای ) ایجاد نمایند.
اصــول اولیـــه :
رواندرمانی به عنوان یک درمان حرفه ای، معتادین، را در کلیت خود و به صورت یک کل نگریسته و آنها را دارای تاریخچه نیازهای ویژه ای می داند و تنها در محدوده اعتیادشان مورد توجه قرار نمی دهد. در چنین کلیتی، رواندرمانگر نیز جزئی از ساختار درمان قلمداد می شود. در این ساختار، ارتباط چهره به چهره و فرد به فرد است که با دریافت کمکهای حرفه ای از بیماران اعتیاد رهایی امکان پذیر شود. رواندرمانی، بیماران معتاد را قادر می سازد تا داستان زندگی و فرآیند خود شدن خود را بازگو کنند. در این خودبازگویی صحبتها شنیده می شود، حرفها زده می شود و طراحی برای بازسازی مجدد ریخته می شود. تاریخچه زندگی و نیازهای فرد معتاد عناصر اصلی مواد اولیه رواندرمانی اعتیاد می باشد.
اهــداف رواندرمانــــی اعتیـــاد :
از زمانی که این اندیشه نضج گرفت که اعتیاد اکثر افراد، ریشه در مسائل روانشناختی آنها داشته و علامتی از اختلالات هیجانی اساسی است. رواندرمانگران به آن علاقمند شدند. ایده بنیادی روشهای روان پویایی در درمان معتادین، بررسی و درمان تعارض های روانی بوده است و این اعتقاد قوی وجود داشته که با رفع تعارضهای مذکور، اعتیاد نیز به عنوان یک علامت رفع خواهد شد. بر مبنای این رویکرد، هنگامی که اعتیاد معتادین به مواد مخدر بدون دستکاری هیجانات مشکل ساز آنها درمان می شود، می توان این اطمینان را داشت که بازگشت اعتیاد امری مسلم بوده و چنانچه حتی اعتیاد به مواد سابق هم بروز ننماید، می توان ناظر مشکلات اعتیادی دیگری را داشت. دیدگاه روان پویایی در عرصه رواندرمانی اعتیاد برای دو دهه، دیدگاهی غالب و نوید بخش بود. اما رویکرد مذکور در حال، چندان طرفداری در خدمات حرفه ای بهداشت در این معتادین ندارد زیرا اثر بخشی آن به شدت زیر سوال رفته است.
با زیر سوال رفتن تاثیر درمان روان پویایی، روشهای آنان سطح حرفه ای به سطوحی غیر تخصصی در جامعه کشانده شد و هم اکنون در بحثهای مربوط به اعتیاد، همچنان مورد توجه قرار
می گیرد. اهداف جدیدی که توسط رویکردهای غیر روان پویایی مطرح شد مبتنی بر مسائل مشخص تری است.
عمده ترین اهداف درمانی رواندرمانیهای غیر فرویدی و نئوفرویدی بر این موضوع تاکید دارد که فرد معتاد بفهمد " چه چیزی اشتباه است " و اینکه بیاموزد " در رابطه با اشتباه خود چه بکند " نه اینکه تضاد و تعارض اساسی را کشف کرده و در سطح روانشناختی آن را حل نماید.
در چنین رویکردی کاربردی رواندرمانگر راهنما، مربی و معلمی است که به صورتی مشارکتی با شخص معتاد کار می کند تا اهداف مشترکی را تدوین و در نهایت بر اساس برنامه های تدوینی بر اعتیاد غلبه نماید.
باروموجود در قرارداد تخصصی فی مابین درمانگر و معتاد است که " من (درمانگر) دانش و تجربیات تخصصی دارم که شاید برای شما (به عنوان یک معتاد) در تلاشهایی که برای غلبه بر اعتیاد خود می کنید مفید باشد. شاید با کمک یکدیگر (درمانگر و معتاد ) بتوانم این احساس ارزشمند را ایجاد کنیم که بر زندگیتان کنترل بیشتری داشته باشید. بنابراین هر چیزی که برایتان مفید است را حفظ و بقیه را کنار بگذاریم. "
رویکرد مذکور در درمان اعتیاد از رویکرد روان پویایی کاملاً متمایز است. اگر روان پویایی سنتی هدف خود را تحلیل یک یا چند تعارض عاطفی اساسی فرض شده میدانسته است. هدف رویکردهای کاربردی تر، آموزش معتادی غلبه بر عملکردهای مذکور از یافته های رواندرمانگر سنتی که به طریق روان پویایی تعلیم دیده اند استفاده های فراوانی نموده است. این نوع روان درمانی ها به صورت کوتاه مدت و بلند مدت در اشکال فردی و گروهی و در بیمارستانها، مراکز کار آموزی، اقامتگاههای نیمه راه و کلینیکهای ترک اعتیاد احتیاج را می گردند. روشهای آن برای درمان اعتیاد ساختاری مشخص و قابل فهم داشته و به صورتی مدون در اخیراً مشاوران درمانگران مراکز بهداشت روانی قرار می گیرد.
روشـــهای رواندرمانــی بـرای غلبـه بـر مشکـل اعتیــاد
قاعده های اولیه، در شرایط کنونی و رواندرمانی های افراد معتاد، به شرح زیر مورد توجه قرار گرفته است :
1- همانگونه که انسانها، مختلف و گوناگون می باشند. معتادین نیز دارای تنوع های بسیاری هستند. این افراد نیازهای متفاوتی داشته و به همین علت نه تنها یک روش منحصر به فرد برای درمان همه معتادین نمی توان یافت بلکه اکتفا به روش خاصی نیز نمی تواند در طولانی مدت به
همه نیازهای یک فرد معتاد پاسخ دهد. به همین منظور دیدگاه و رویکردهای متفاوتی مورد نیاز
است تا تاثیر رواندرمانی را توسعه بخشد.
2- اعتیاد یک بیماری صعب العلاج است. رواندرمانی معتادین نیاز به صبر و مقاومت داشته و به منظور رسیدن به یک بهبودی پایدار محتاج امید و فداکاریست. گذشته از همه مسائل، یک نیاز اساسی وجود دارد که رابطه ای معنا بخش بین معتاد و اعتیاد خانواده اش برقرار شود. اگر کمکهای روانشناختی حتی برای بهبود این وضعیت به یک تلاش طولانی تبدیل نشود، بعید است که موفقیتی نصیب معتاد و درمانگر ( هر دو ) بشود. اقدامات کوتاه مدت می بایست واجد شیوه های دم دستی باشد تا جهت گیریهای تازه ای را ایجاد نماید.
3-در مطالعات کنترل شده هیچ یک از اشکال رواندرمانی کاملاً مورد تایید قرار نگرفته اند. ادعا آن است که تجربیات بالینی بیش از آزمایشهای کنترل شده بالینی بر تاثیر طولانی مدت روشهای مختلف درمانی صحه می گذارد، بنابراین می توان ادعا کرد که هیچ شیوه ای در بلند مدت برای همه گروه های معتادین کارساز نخواهد بود بلکه هر کدام، بسته به موقعیت موجود، شخصیت درمانگر، رابطه درمانگر و معتاد، نوع روش به کار گرفته و انگیزه تغییر در معتاد می تواند موثر واقع شود.
تسهیــل فرآیـنـد درمــان :
یکی از مهمترین دستاوردهای رویکردی جدید درمانی در خصوص اعتیاد، آموزش معتادین و خانواده های آنها برای به کارگیری زبانی مشترک می باشد. رواندرمانگران اعتیاد، با آموزش مفاهیم اصلی مرتبط با اعتیاد و فرآیند بیماری زایی ناشی از مصرف مواد مخدر و بهبودی تدریجی در روند درمان به زبانی مشترک دست نیافته اند.
زبان مشترکی که در این نوشته بر آن تاکید می شود فرآیند 12 مرحله ای را در بر می گیرد که دو پونت و شراکی 1994 و دو پونت 1994 معرفی کرده اند. این دوازده مرحله را می توان ابزارهایی مفهومی، عملکردی برای فهم اعتیاد و برقراری یک ارتباط موثر با مسائل مرتبط با معتادین قلمداد کرد از قبیل :
متوقف ساختن مصرف، تحت تاثیر قرار دادن اعضاء گروه، قادر ساختن معتادین به مقابله با عوامل تحریک کننده اعتیاد و اثر بخشی استفاده از مواد مخدر و تاکید بر بهبودی. در این فرآیند آموزشی استفاده از شوخی، نظریه ها و دیدگاههای معارض و مختلف و ارائه تقویت به صورت فیلمهای ویدئویی به اندازه سخنرانیها به کار گرفته می شود. خواندن کتاب بخش دیگری از این فرآیند را تشکیل می دهند. این کتابها اختصاصاً در مورد اعتیاد چاپ و منتشر شده اند و می تواند منجر به بسط تفکر در این زمینه گردد. در تاکید بر استفاده از کتابها، آنهایی که در اولویت قرار دارند که در وهله اول توسط متخصصین و در وهله دوم توسط معتادینی که بهبود یافته اند نوشته شده باشد.
تسهیــل فرآیـنـد بهبــودی :
آنچه در این طرح درمانی مطرح است رابطه نزدیک آموزش و درمان می باشد.
معتادین با شرکت در طرح مذکور فرصت این را می یابند که مغز و روان خود را از تاثیرات مواد افیونی آزاد ساخته و در یک فعالیت مشترک با رواندارمانگر چه به صورت فردی و چه به صورت گروهی بهبودی خود را کامل نمایند. با تکمیل شرایط اولیه دارودرمانی و آغاز دوران نقاهت، برنامه درمانگرانی بوده است که خود از دام اعتیاد رهایی یافته و با ترکیب تجربه های عملی و نظری توانسته اند به تدوین روند درمان کمک نمایند. بی تردید اشخاصی که رواندرمانی معتادین را متقبل می شوند ( چه بهبود یافته باشند چه نه ) نیازمند آموزشهای خاصی بوده و موظفند که روشهای درمانی ویژه معتادین را یاد بگیرند. به تجربه ثابت گردیده حتی رواندرمانگران مجرب نیز چنانچه دوره های ویژه ای برای کار با معتادین نگذرانده باشند، چندان در کار ود موفق نخواهند بود.
درمانهـای شناختــی – رفتــار
یکی از امیدوار کننده ترین انواع رواندرمانیهای برای معتادین CBT یا درمانها شناختی رفتار است. CBT به ویژه در جلوگیری از عود و بازگشت به مواد مخدر مثمر ثمر بوده است. فرض می کند که معتادین با فراگیری مهارتهای مقابله ای می توانند بازگشت به موارد را به تاخیر انداخته و یا فرآیند کامل تجربه نمایند. علاوه بر اعتیاد، CBT در درمان مشکلات، اضطراب، چاقی تا سیگار کشیدن موثر بوده است.
درمانهـــای بیــنش مـــدار
رواندرمانی پویشی یا درمان مدار را اسب جنگی پیررواندرمانی لقب داده اند.
هنگامی که این نوع رواندرمانی وارد عرصه درمان اعتیاد گردید وضعیت نا امید کننده ای بروز کرد. اما با ترکیب اصول آن با CBT و به کارگیری آن در فرآیندهای آموزشی بهداشت روان معتادین به منظور افزایش ادراک افراد از خود، دیگران و آینده نقش پویاتر و موثرتری کسب کرد.
در حال حاضر رواندرمانی بینش مدار کمتر جاه طلب بوده و بیشتر نقش حمایت کننده را ایفا مینمایند. در این نقش رواندرمانی پویشی به ویژه برای معتادینی مفید است که نیازها و کمبودهای ویژه ای داشته و به خاطر کسب آرامش و حل تعارضهای خود به اعتیاد روی آورده اند. علاوه بر این برای قربانیان سو استفاده ( خصوصاً کودکان ) افراد مضطرب و تا حدی افسرده ها مفید بوده است. بازنگری های اخیر، اصول اولیه روان پویایی را در تعاریف و کاربردهای مختصرتری تدوین نموده و به رواندرمانیهای کوتاه مدت گرایش پیدا کرده است.
بی شک هر کدام از درمانهای مورد نظر برای بخشی از معتادین بوده و در ترکیب با یکدیگر و در یک طرح انعطاف پذیرند قادرند که اثرات مطلوبتری بر جای گذارند. تشخیص اینکه اعتیاد در بیشتر موارد یک بیماری مادام العمر بوده و نه یک عادت بد معمولی، گام برگی را در درک اعتیاد و وظیفه ای که درمانگران می توانند ایفا نمایند بازی کرده است.
به کارگیـری اصول هفـت گانـه کـار با معتادیـن و خانـواده های آنـــها
به کارگیری اصول زیر در کار با معتادین می تواند راهبرد اولیه ای در درمان محسوب گردد :
1- در رواندرمانی معتادین، حداکثر تلاش خود را به کار گیرید، زیرا بیماران معتاد لایق بهترین ها از جانب درمانگران خود هستند.
2- به هر شکلی که احساس می کنید مفید است به معتادین کمک کنید با هر روش و اصولی که دارید به کار خود ادامه دهید اما بدانید هر روشی برای هر فردی نیست، اگر کسانی را یافتید که روشهای شما مناسب آنها نیست، تشویقشان کنید که روشهای دیگری را جستجو کنند.
3- بیماری اعتیاد را به دست کم نگیرید اما از آن هم واهمه نداشته باشید آن را عنصری قدرتمند و بی رحم در کار درمان خود فرض کنید.
4-به بیماران خود و تلاشهایی که برای رهایی می کنند احترام بگذارید با احترام بی قید و شرط است که تشویق می گردند با مشکلات سخت خود به مبارزه بپردازند. بیماران شما شایسته احترام هستند اگر چه ممکن است در فرآیند درمان موفق به ترک نشوند.
5- فروتن باشید، اعتیاد یک مشکل بالقوه وخیم و بسیار جدی است. پیشنهادها و راهبردهای شما به عنوان یک درمانگر ارزش محدودی دارند اما برای بیماران معتاد می تواند در عین حال واقعی و اثر گذار باشد.
6- محدودیتهای مالی، اجرایی و اخلاقی کار با معتادین را پذیرفته و به بهترین شکل ممکن برای رفع نیازهای انسانی افراد در مراجعه کننده راهبردی عملی پیدا نمایید.
7- از موفقیتهایتان با معتادین درس گرفته و شکست هایتان را منبع ارزشمند یادگیری خود محسوب کنید زیرا شکست قدرتمندترین و الهام بخش ترین معلم شما هستند. مثل اکثر مردم شکست، شما به رشد و پیشرفت نزدیکترین می سازد.
کـــــلام آخــــر :
رواندرمانی اعتیاد جزئی از رواندرمانی به صورت کلی و در عین حال وضعیت درمانی خاصی برای معتادین به مواد مخدر و الکل است. علیرغم سهل انگاریهایی که در نوشته های بالینی و پژوهشی وجود دارد رواندرمانی اعتیاد هم ارزشمند و هم اجتناب ناپذیر است.
بی تردید با یه کارگیری انواع رواندرمانیها در درمان اعتیاد نمی توان منتظر کسب نتایج دلخواه از پژوهشها ماند. زیرا حمایت از معتادین، یک واقعیت اجتماعی، خانوادگی و فردی انکار ناپذیر بوده و اشتباه محض است که با مراجعه فردی معتاد برای درمان، درمان وی را موکول به تایید روشهای رواندرمانی نمود. در هر حال رویکرد رواندرمانی برای حل مشکلات مرتبط با اعتیاد به طور گسترده ای برای معتادین و خانواده آنها و برای اجتماع مفید و محتاج حمایتهای اجتماعی وسیعی است. این وضعیت خاصه در جامعه ای مثل جامعه ما که نه اعتیاد به عنوان یک بیماری شناخته شده است و نه لزوم رواندرمانی به عنوان یک ابزار قابل جا افتاده است، ضرورت بیشتری دارد.
فهــرست منابــع
عنـوان کتــاب : پیشگیری و درمان اعتیاد
نوشتــه : برنامه بین المللی مبارزه با مواد مخدر ( سازمان ملل متحد ) UNFDCP
ترجمــه : دکتر حسین شجاعی تهرانی، دکتر عبدالرسول سبحانی
ناشــر : انتشارات پورسینا
نوبت و سال چاپ : اول – 1379
عنــوان مقالــه : رواندرمانی اختلالات وابسته به اعتیاد
نویـسندگان : دکتر سید حمید آتش پور/ دکتر اصغر آقایی / دکتر محسن گلپرور
مــاخذ : فصلنامه تازه های رواندرمانی – فصلنامه دانشی – پژوهشی و آموزش، سال هفتم، شماره 25-26، پائیز و زمستان 1381
http://www.khorasandccc.org
28