"مطالعه بهره وری در بانکداری اسلامی- بانک کشاورزی"
(مورد: بانک کشاورزی ایران)
1- مقدمه
در دنیای امروز میزان بهرهگیرى مطلوب و بهینه از منابع و امکانات موجود در جهت نیل به اهداف اقتصادى یکى از معیارهایى است که درجه توسعهیافتگى جوامع را نمایان مىسازد. بهرهورى در استراتژى توسعه اقتصادى کشورها، امروزه جایگاه ویژهاى پیدا کرده است، به گونهاى که هم در سطح خرد و هم در سطح کلان تمامى گروههاى مختلفى که در ارتباط با مسایل اقتصادى قرار دارند و انگیزههاى رشد و ترقى را در فکر مىپرورانند، توجه خاصی بدان دارند.
بهرهورى به عنوان معیار بهبود وضعیت اقتصادى هم در موسسات تولیدى و خدماتى و هم در سطح فعالیتهاى بخشهاى مختلف اقتصادى و کل اقتصاد، مورد توجه قرار دارد. برخلاف معیار سود که تا مدتها تصور مىشد نشاندهنده کارآیى و عملکرد مثبت یک واحد تولیدى و خدماتى مىباشد، در حالى که تحت تاثیر شدید قیمتهاى کالاهاو خدمات قرار دارد، بهرهورى به دور از نوسانات قیمت در بازار، قدرت انعکاس واقعیات و درجه موفقیت واحدهاى تولیدى و خدماتى را دارا مىباشد. اهمیت بهرهورى در افزایش رفاه ملى، امروزه، به طور عام پذیرفته شده است. تمام فعالیتهاى انسانى از بهبود بهرهورى منتفع مىگردد. افزایش در محصول ناخالص ملى (GNP)، بیشتر بر اثر بهبود در میزان بهرهمندى مطلوب از منابع به وجود مىآید، تا به کارگیرى کار و سرمایه اضافى. همچنین افزایش بهرهورى مستقیماً بر سطح زندگى موثر است، زیرا سهم مشارکت گروههاى ذىنفع از دستاوردهاى حاصل از بهرهورى چنانچه توزیع صحیحى انجام گیرد در رفاه اجتماعى تاثیر قابل ملاحظهاى خواهد گذاشت.
در میان دستورالعملهاى شرعى دین مقدس اسلام به تعالیمى برخورد مىکنیم که تا حد زیادى مفهوم بهرهورى را در ذهن متجلّى مىسازند. به عنوان مثال می توان از این تعالیم نام برد: نهى از اسراف و تبذیر، حقوق افراد نسبت به یکدیگر، ناظر بودن خدا بر اعمال، اعتقاد به معاد، احکام مربوط به زمینهاى بایر، مساوى نبودن دو روز یک مسلمان، نهى از کفران نعمت، اهمیت رشد و توسعه.
در کشور ما از سال 1363 قانون بانکدارى بدون ربا اجرا شده است. مهمترین سوالى که پس از گذشت 20 سال از اجراى آن مطرح مىشود این است که آیا پس از این تغییر، کارایى و بهرهورى بانکدارى افزایش یافته است یا خیر؟
در این مطالعه سعى کردهایم با تمرکز بر یکى از بانکها به عنوان نمونهاى از بانکدارى اسلامى در ایران، نخست به این سوال اساسى پاسخ دهیم که آیا بانکدارى اسلامى در ایران طى سالهاى 1371 تا 1380 داراى رشد بهرهورى و حرکت رو به جلو بوده است یا خیر و ثانیاً محاسبه بهرهورى براساس روشهاى مختلف و رویکردهاى متفاوتى که نسبت به مفهوم بانکدارى در ادبیات اقتصادى مطرح است، در نمونه مورد مطالعه چه تفاوتهایى را در نتایج در بر خواهد داشت و نتایج مختلف چگونه قابل توجیه و تفسیر خواهند بود و ثالثاً برخى از عوامل موثر بر تغییرات بهرهورى در بانکدارى اسلامى آیا از نظر اقتصاد سنجى داراى توجیه مىباشند یا خیر.
2- ادبیات تحقیق
مقالات و تحقیقات بسیار زیادى در جهان امروز پیرامون تجزیه و تحلیل عملیات بانکدارى انجام گرفته است که با الگوهاى بسیار متنوعى به تخمین توابع هزینه، تولید، سود و اندازهگیرى مقادیر کارایى و بهرهورى اقدام کردهاند؛ اما نکتهاى که باید توجه نمود این است که نسبت به ماهیت بانک در بین مطالعات انجام گرفته یک اتفاق نظر عمومى وجود ندارد. این که بانک همانند یک بنگاه تولیدى عمل مىکند و یا همچون یک واسطهگر مالى بین سپردهگذاران و وام گیرندگان نقش ایفا مىکند، خود یکى از معضلاتى است که در بین اقتصاددانان، اجماعى نسبت به آن وجود ندارد.
اساساً در بین کارهاى انجام شده مىتوان سه رویکرد عمده را نسبت به ماهیت بانک مشاهده کرد:
1 ـ رویکرد تولیدى؛(1) 2- رویکرد واسطهگرى؛(2) 3- رویکرد مدرن.(3)
دو رویکرد اول در واقع مبتنى بر نظریههاى اقتصاد خرد کلاسیکى مىباشند وتنها وجه افتراق آن دو نوع نگاهى است که به عملیات بانکى مىشود، اما رویکرد سوم با مطرح کردن پارامترهایى همچون مدیریت ریسک و پردازش اطلاعات، نسبت به مباحث نظرى اقتصاد خرد کلاسیک تمایزات عمدهاى دارد.
اساساً مهمترین بخش از مطالعه کارایى و بهرهورى و ارزیابى عملکرد بانک، شناخت و تعریف صحیحى از نهادهها و ستاندههاى بانک مىباشد. به طور کلى تعریف نهادهها و ستاندهها در بخشهاى خدماتى سخت است و نیاز به دقت و تامل ویژهاى دارد ودر مورد بانکها این مشکل مضاعف مىشود. آیا در بانکها فقط نیروى کار و سرمایه نهاده مىباشد و حاصل این نهادهها تولید سپردهها و تسهیلات است و یا آن که نیروى کار و سرمایه به اضافه سپردههاى بانکى، محصولى به نام تسهیلات تولید مىکنند؟ در محاسبه سپردهها و تسهیلات آیا بایستى حجم آنها در نظر گرفته شود و یا تعداد آنها باید لحاظ گردد؟ این گونه سوالات و پاسخى که بدانها داده مىشود در واقع مبناى اختلاف در روشهاى مختلف مطالعاتى مىباشد به عبارت دیگر هر رویکردى که نسبت به بانک اتخاذ کنیم، ما را به تعریفى خاص از عوامل تولید بانک و محصولات ارایه شده توسط بانک رهنمون خواهد شد. بر همین اساس روشهاى تجزیه و تحلیل بعدى نیز که مبتنى بر ورودىها و خروجىهاى بانک انجام مىگیرد نتایجى را منعکس مىسازد که احتمال تفاوت با سایر روشها و رویکردها دارد.
3- روش تحقیق
در این تحقیق نهاده ها و ستانده های بانک کشاورزی طی سالهای 1371 تا 1380 محاسبه شده و آنگاه شاخص بهره وری کل عوامل تولید (TFP) براساس سه رویکرد تولیدی، واسطه گری مالی و واسطه گری تعدیل یافته تعیین شده است. در نهایت ضمن تجزیه و تحلیل آمار و نتایج بدست آمده، تاثیر عوامل مختلف بر روی تغییر بهره وری بانک بررسی شده و توابع رگرسیون مربوطه تخمین زده شده است
4- بحث و بررسی
الف- رویکرد واسطهگرى تعدیل یافته
با توجه به مزایا و معایب موجود در دو رویکرد تولیدى و واسطهگرى، طبیعى است که اعتماد به هریک از آنها به تنهایى خالى از تسامح نمىباشد.
سلامى (1379) با ارایه روشى حد وسط در واقع رویکرد واسطهگرى را تا حدى تعدیل نموده است و با استفاده از شاخصهاى مقدارى، نهادهها و ستاندههاى بانکى را محاسبه نموده است. در این رویکرد عملیات بانکدارى در دو مرحله به تصویر کشیده مىشود. در مرحله اول نهادههاى نیروى کار و سرمایه طى یک فرآیند عملیاتى محصولى به نام سپردههاى بانکى را تولید مىکنند. پس از به دست آمدن این سپردهها که وجوه تحت اختیار بانک مىباشد بانک در گام بعدى که در واقع مرحله دوم بانکدارى مىباشد با صرف نیروى کار و سرمایه، این سپردهها را به تسهیلات تبدیل مىکند. بدین ترتیب سپردهها در مرحله اول ستانده حساب مىشوند ولى در مرحله دوم در کنار نیروى کار و سرمایه به عنوان نهاده عمل مىنمایند تا تسهیلات که محصول نهایى بانک است به دست آید. به عبارت دیگر بانک در مرحله اول کالاى واسطهاى به نام سپرده تولید مىکند و آن گاه از این کالا در فرآیند تولیدى مرحله دوم استفاده مىنماید. هزینهاى که در این فعل و انفعال بر بانک تحمیل مىشود در مجموع از یک طرف هزینههاى نیروى کار و سرمایه و سود پرداختى به سپردههاست که در حقیقت قیمتى مىباشد که بانک براى جذب سپردههاى بیشتر لازم است بپردازد. از طرف دیگر آنچه بانک ارایه نموده است تسهیلات اعطایى مىباشد.
در این روش ابتکارى براى محاسبه نهادهها و ستاندهها از شاخصهاى مقدارى آنها استفاده مىگردد. بدین ترتیب که در ناحیه نهادهها با توجه به این که مىدانیم حاصلضرب مقدار در قیمت، مساوى هزینه نهادهها مىباشد، و با عنایت به این که همین رابطه بین شاخصهاى آنها نیز برقرار است، با تقسیم شاخص هزینهاى بر شاخص قیمتى، شاخص مقدارى هر نهاده به دست مىآید. همچنین در جانب ستاندهها با تقسیم شاخص درآمدى بر شاخص قیمتى ستانده، شاخص مقدارى ستاندهها محاسبه مىگردد. این نحوه محاسبه که با تمرکز بر روى هزینهها و درآمدهاى بانک، نهادهها و ستاندهها را به شاخصهاى مقدارى تبدیل مىنماید تا حد زیادى از اشکالات مربوط به محاسبه نهادهها و ستاندهها در دو رویکرد تولیدى و واسطهگرى مصون مىباشد. هرچند شیوههاى محاسبه این شاخصهاى مقدارى و در نظر گرفتن نهادهها و ستاندههاى واقعى بانکى همچنان نیازمند دقت ویژهاى مىباشد.
– دیدگاه اقتصادى (حالت اول)
اندازهگیرى نهادههاى بانک کشاورزى
به طور کلى نهادههاى بانک که در فرایند تولید وجود دارند عبارت خواهند بود از:
1 ـ دارایىهاى ثابت (سرمایه)؛
2 ـ نیروى کار؛
3 ـ سپردههاى بانکى؛
4 ـ اعتبارات مالى دریافتى از منابع داخلى؛ ستاندههاى واسطهاى
5 ـ واسطههاى فیزیکى؛
در رویکرد تعدیلیافتهاى که در پیش گرفتهایم براى هر نهاده شاخص مقدارى محاسبه کردهایم. روش کار بدین ترتیب بوده است که با توجه به آمارهاى موجود در بانک کشاورزى هزینه هر نهاده استخراج شده است، سپس با تقسیم هزینه هر سال بر هزینه آن نهاده در سال پایه (1371)، شاخص هزینهاى نهاده را به دست آوردهایم.از طرف دیگر قیمت هر نهاده را نیز با توجه به نوع نهاده و آمارهاى موجود به دست آوردهایم و شاخص قیمتى آن را نیز از تقسیم قیمت هر نهاده در هر سال بر قیمت آن نهاده در سال پایه محاسبه نمودهایم. به این ترتیب با داشتن شاخص هزینهاى و شاخص قیمتى با توجه به این که هزینه عبارت است از حاصلضرب قیمت در مقدار، از تقسیم شاخص هزینهاى هر نهاده بر شاخص قیمتى آن، شاخص مقدارى هر نهاده را حساب کردهایم. پس از به دست آوردن شاخصهاى مقدارى تمام نهادهها با استفاده از شاخص ترنکویست – تایل، اقدام به تجمیع شاخصهاى مقدارى تکتک نهادهها نمودهایم و به یک شاخص کلى براى تمام نهادههاى بانک کشاورزى دست یافتهایم.
نهاده دارایىهاى ثابت (سرمایه)
اساساً دارایىهاى ثابت را در حسابدارى به طرق مختلفى تقسیمبندى مىکنند. یک تقسیمبندى از انواع مختلف تقسیمبندىهاى آن، عبارت است از:
1 ـ دارایىهاى منقول که شامل وسایط نقلیه، ماشین آلات و اثاثیه مىباشند.
2 ـ دارایىهاى غیر منقول که شامل ساختمان و زمین مىباشند.
به طور کلى با نگاهى دقیق و اقتصادى، دارایىهاى ثابت داراى سه نوع هزینه مىباشند که جمع هر سه را به عنوان هزینه کل سرمایه در نظر گرفتهایم. این سه هزینه عبارتند از: هزینه استهلاک، هزینه تعمیر و نگهدارى و هزینه فرصت.
اعطایى در قالب عقد قرضالحسنه از کل تسهیلات اعطایى یک میانگین وزنى بین نرخهاى سود و کارمزد محاسبه نمودهایم.
پس از محاسبه تک تک هزینههاى سرمایه، با جمع آنها کل هزینه سرمایه را به دست آورده و با در نظر گرفتن سال 1371 به عنوان سال پایه، شاخص هزینهاى نهاده سرمایه را محاسبه کردهایم. اینک براى رسیدن به شاخص مقدارى سرمایه، لازم است که شاخص قیمتى آن را نیز داشته باشیم. براى این منظور سهم هر یک از اجزاى هزینهاى دارایىهاى ثابت را در نظر گرفته و در شاخص قیمت هریک از آنها ضرب نمودهایم تا شاخص قیمت نهاده سرمایه به دست آید.
باتقسیم شاخص هزینه برشاخص قیمت، شاخص مقدارى نهاده سرمایه را محاسبه کردهایم.
نیروى کار
نیروى کار یکى از مهمترین عوامل در هر موسسه تولیدى یا خدماتى مىباشد که با توجه به سرمایهبر بودن یا کار بر بودن تکنولوژى به کار رفته در واحدهاى تولید، سهم فیزیکى و هزینهاى این عامل در کل مجموعه آن واحد تولیدى یا خدماتى متفاوت خواهد بود.
در این مطالعه براى به دست آوردن شاخص مقدارى نیروى کار، با استخراج تعداد نیروى کار و تقسیم مقدار نیروى کار هر سال بر مقدار نیروى کار سال پایه (1371).
سپردههاى بانکى
یکى از منابع مهم بانک کشاورزى جهت ارایه خدمات مختلف، سپردههایى مىباشد که از جانب اشخاص، شرکتها، بانکها و یا نهادهاى دولتى نزد بانک کشاورزى نگهدارى مىگردد.
هزینهاى که بانک کشاورزى در قبال انواع سپردهها متحمل مىگردد دو گونه است: یکى هزینهاى که براى همه این سپردهها وجود دارد و آن عبارت است از هزینه مواد مصرفى (از قبیل دفترچه، کاغذ، خودکار و غیره) و نیز هزینههایى از قبیل صرف نیروى کار و تاسیسات و ساختمان و سایر موارد. این نوع هزینهها از آن جا که آمارشان به تفکیک براى تکتک سپردهها وجود ندارد و از طرفى در ضمن سایر نهادهها از قبیل نهادههاى سرمایه، نیروى کار و واسطههاى فیزیکى محاسبه مىشوند، لذا محاسبه مجدد آنها ضرورى به نظر نمىرسد.
دومین هزینهاى که بانک براى سپردهها متحمل مىشود، هزینه مربوط به سود پرداختى و یا جوایز اعطایى مىباشد. برخى از سپردهها نظیر سپردههاى قرضالحسنه جارى (دیدارى)چنین هزینههایى را ندارند.
پس از به دست آوردن شاخصهاى مقدارى هر نوع سپرده، با توجه به سهم هزینهاى هر کدام از کل هزینههاى سپردههاى بانکى و با استفاده از فرمول ترنکویست – تایل، شاخصهاى مقدارى را جمع نموده و شاخص مقدارى کل سپردههاى بانکى را به دست آوردهایم.
اعتبارات مالى دریافتى از منابع داخلى
یکى از منابعى که بانک کشاورزى براى تامین وجوه لازم جهت اعطاى تسهیلات و یا ارایه سایر خدمات و خلق درآمد از آن بهرهمند مىگردد، اعتباراتى است که بانک کشاورزى بر اساس قانون و یا توافقات دو طرفه از سایر بانکها دریافت مىکند. این اعتبارات در دو قالب به بانک اعطا مىشوند:(2)
براى محاسبه شاخص مقدارى نهاده اعتبارات دریافتى ابتدا با توجه به سال پایه، شاخص هزینهاى اعتبارات دریافتى را حساب کرده و سپس بر شاخص قیمتى این اعتبارات تقسیم نمودهایم.
نهاده واسطههاى فیزیکى
واسطههاى فیزیکى شامل آب و برق، سوخت، تلفن و ارتباطات، مواد مصرف شدنى و سایر موارد(3) مىباشند. از آن جا که مقادیر این نهادهها در اطلاعات آمارى منعکس نمىگردد، لذا از صورت حسابهاى سود و زیان، هزینههاى انجام شده جهت تامین این نهاده استخراج گردیده و شاخص هزینهاى هر نهاده بر مبناى سال پایه 1371 محاسبه شده است.
محاسبه شاخص مقدارى نهادههاى بانک کشاورزى
پس از به دست آوردن هریک از شاخصهاى مقدارى نهادهها و با توجه به هزینه هریک و سهم هزینه آنها در هزینه کل، به کمک شکل شاخص ترنکویست – تایل شاخصهاى مقدارى را تجمیع نموده و شاخص مقدارى کل نهادههاى بانک کشاورزى را محاسبه کردهایم.
اندازهگیرى ستاندههاى بانک کشاورزى
به طور کلى ستاندههاى بانک را در این مطالعه به صورت زیر در نظر گرفتهایم:
1 ـ تسهیلات بانکى؛
2 ـ سرمایهگذارىها و مشارکتها در واحدهاى تولیدى و خدماتى؛
3 ـ خدمات بانکى؛
4 ـ سپردهگذارى قانونى نزد بانک مرکزى؛
در مطالعه حاضر با تمرکز بر روى درآمدهاى مختلف بانک که در قالب ستاندههاى بانکى حاصل مىشود، اقدام به محاسبه شاخص مقدارى آنها نمودهایم. براى محاسبه این شاخص ابتدا آمار درآمدهاى هر ستانده را استخراج و محاسبه کردهایم و سپس با در نظر گرفتن سال 1371 به عنوان سال پایه و تقسیم درآمد سالهاى مختلف بر درآمد سال پایه، شاخص درآمدى را براى هر ستانده به دست آوردهایم. سپس با استخراج آمارهاى مربوط به قیمت هر ستانده، قیمت ستانده در سالهاى مختلف را بر قیمت آن در سال پایه تقسیم کردهایم تا شاخص قیمتى هر ستانده به دست آید. بدین ترتیب با داشتن شاخص درآمدى و شاخص قیمتى با توجه به آن که درآمد عبارت است از حاصلضرب قیمت در مقدار محصول، از تقسیم شاخص درآمدى بر شاخص قیمتى، شاخص مقدارى هر ستانده را محاسبه نمودهایم. در انتها با استفاده از شاخص ترنکویست – تایل شاخصهاى تکتک ستاندهها را با یکدیگر جمع نموده و شاخص کل ستاندههاى بانک را به دست آوردهایم.
محاسبه شاخص مقدارى ستاندههاى بانک کشاورزى
پس از محاسبه شاخصهاى مقدارى هریک از ستاندهها و با توجه به سهم درآمدى هر یک در کل
درآمدهاى بانک، با استفاده از فرمول شاخص ترنکویست – تایل اقدام به تجمیع آنها نموده و شاخص مقدارى ستاندههاى بانک کشاورزى را محاسبه کردهایم.
با توجه به این که در محاسبه درآمد تسهیلات اعطایى از دو روش استفاده کردهایم لذا نتایج هر یک را در جداول 4-16 و 4-17 به طور جداگانه آوردهایم.
جمع بندى نتایج حالت اول
همان گونه که مشاهده شد در حالت اول ما در محاسبات خود دو روش متفاوت را در محاسبه درآمد مورد انتظار تسهیلات اعطایى مطرح کردهایم که نتایج به دست آمده در هر روش مختلف بود. بنابراین طبیعى است که دو صورت مختلف در محاسبه شاخص بهرهورى کل عوامل تولید بانک به وجود بیاید. این دو صورت که به طور مستقل آنها را محاسبه کرده و در جداول آوردهایم، عبارتند از:
صورت اول – اندازهگیرى شاخص بهرهورى کل عوامل با برآورد درآمد تسهیلات براساس مصارف مختلف.
صورت دوم – اندازهگیرى شاخص بهرهورى کل عوامل با برآورد درآمد تسهیلات براساس انواع عقود اسلامى.
– دیدگاه حسابدارى (حالت دوم)
در مرحله دوم از عملیات محاسباتى مطالعه حاضر، سعى کردهایم با کنار گذاشتن نگاه اقتصادى خود به هزینهها و درآمدهاى بانک براساس رویکرد اختیارى خود که در حالت اول به طور مفصل شرح داده شد، آمارهاى مربوط به نهادهها و ستاندههاى بانک کشاورزى را همان گونه که در گزارشهاى مختلف حسابرسى و عملکرد سالانه درج شدهاند و بدون در نظر گرفتن هیچ گونه هزینه فرصت و یا درآمد انتظارى و تنها براساس اصول حسابدارى جارى و حاکم بر سیستم بانکى موجود، اندازهگیرى نموده و براساس آن شاخص بهرهورى کل عوامل را براى سالهاى مورد مطالعه به دست آوریم. روش محاسبه شاخص قیمت، شاخص هزینه و شاخص درآمد، نظیر حالت اول مىباشد که در ابتداى بخش قبل توضیح آن گذشت.
اندازهگیرى نهادههاى بانک کشاورزى
براساس این حالت نهادههاى بانک را همانند حالت اول در قالب پنج گروه در نظر گرفته و پس از محاسبه هزینه و سهم هزینهاى و شاخص مقدارى هر نهاده، با شکل شاخص ترنکویست – تایل اقدام به تجمیع نهادهها و محاسبه شاخص مقدارى کل نهادهها نمودهایم. نهادههاى بانک در این مرحله عبارتند از:
1ـ دارایىهاى ثابت (سرمایه)؛
2 ـ نیروى کار؛
3 ـ سپردههاى بانکى؛
4 ـ اعتبارات دریافتى از منابع داخلى؛ ستاندههاى واسطهاى
5- واسطههاى فیزیکى.
پس از محاسبه شاخص مقدارى پنج نهاده مذکور، براساس ارقامى که در فعالیتهاى جارى بانک کشاورزى با دیدگاه حسابدارى در ترازنامهها و حسابهاى سود و زیان و گزارشهاى عملکرد بانک منعکس مىگردد، و با توجه به سهم هزینهاى هریک از کل هزینههاى بانک، و با کمک شکل شاخص ترنکویست – تایل، اقدام به تجمیع شاخصهاى مقدارى نهادهها کرده و با روشى مشابه آنچه در حالت اول گذشت، شاخص مقدارى کل نهادهها را به دست آوردهایم.
اندازهگیرى ستاندههاى بانک کشاورزى
در این حالت نیز نظیر حالت اول ستاندههاى بانک را مىتوان در چهار گروه دستهبندى نمود:
1 ـ تسهیلات اعطایى؛
2 ـ سرمایهگذارىها و مشارکتها در واحدهاى تولیدى و خدماتى؛
3 ـ خدمات بانکى؛
4 ـ سپردهگذارى قانونى نزد بانک مرکزى.
در محاسبات ستاندهها در این حالت از دیدگاه اقتصادى صرفنظر کرده و صرفاً به آمارهاى اجرا شده در نظام حسابدارى بانک توجه داشتهایم.
پس از محاسبه شاخص مقدارى هریک از ستاندهها مانند حالت اول، با توجه به سهم درآمدى هریک از آنها از کل درآمد بانک و با کمک شکل شاخص ترنکویست – تایل، شاخص مقدارى کل ستاندهها را از تجمیع شاخصهاى مقدارى اجزاى ستانده به دست مىآوریم.
شاخص بهرهورى کل عوامل تولید
همان طور که در جدول 4-27 نیز مشاهده مىشود با تقسیم شاخص مقدارى ستاندهها بر شاخص مقدارى نهادهها، شاخص بهرهورى کل عوامل تولید (TFP) را محاسبه کردهایم. ارقام به دست آمده معرّف متوسط رشد 7/11% براى بهرهورى بانک کشاورزى در طى سالهاى 1380-1371 مىباشد. براى سال 1376 شاخص بهرهورى کل عوامل تولید رقمى معادل 159 به دست آمده است. این رقم بدان معناست که کل ستاندههاى حاصل از فرآیند تولیدى 59% از مجموعه نهادههاى تولید بیشتر بوده است. همان گونه که دیده مىشود این رقم در سال 1376 رشدى معادل 7/5% نسبت به سال قبل داشته است، هرچند که نسبت به سال پایه (1371) رشدى معادل 59% را نشان مىدهد.
ب- رویکرد تولیدی
هزینه نیروى کار و هزینه سرمایه فیزیکى در این رویکرد نظیر آنچه در رویکرد اختیارى در حالت اول گذشت قابل محاسبه است. در واقع ما در این رویکرد، نگاه اقتصادى خود را نسبت به هزینههاى مختلفى که براى دارایىهاى ثابت بانک قابل تصوّر است و در حالت اول به تفصیل بیان شد، حفظ
کردهایم و فقط در تعریف نهادهها تفاوتى قایل شدهایم. اما نکتهاى که در این قسمت مهم مىباشد آن است که هزینههایى که در حالت اول براى نیروى کار و سرمایه فیزیکى محاسبه کردهایم، هزینههاى اسمى مىباشند. در آن جا چون شاخصهاى مقدارى را محاسبه کرده بودیم واقعى کردن هزینهها لزومى نداشت، اما در این قسمت به جهت وارد کردن خودِ هزینهها در محاسبه بهرهورى کل عوامل تولید لازم است هزینههاى واقعى را در نظر بگیریم تا مساله تورم موجب انحراف در نتایج به دست آمده نشود. به همین منظور شاخص قیمتى کالاها و خدمات را در سالهاى مختلف بر اساس سال پایه دوره مورد مطالعه (1371) محاسبه کرده و با تقسیم هزینههاى اسمى بر آن، هزینههاى واقعى نهادههاى مذکور را نسبت به سال پایه به دست آوردهایم.
ج- رویکرد واسطهگرى
اندازهگیرى نهادههاى بانک
در این حالت نیز با حفظ دید اقتصادى خود همانند حالت اول و سوم، هزینههاى نیروى کار و سرمایه فیزیکى و سپردههاى بانکى را محاسبه کردهایم. در این جا نیز همانند بخش قبل، براى خنثى کردن اثر تورم، هزینههاى اسمى را بر شاخص قیمتى کالاها و خدمات که بر اساس سال پایه 1371 محاسبه کردهایم تقسیم نمودهایم تا هزینههاى واقعى در محاسبات دخالت داده شوند.
اندازهگیرى ستاندههاى بانک
واحد اندازهگیرى انواع تسهیلات اعطایى در این رویکرد، حجم آنها مىباشد. به همین دلیل آمار مربوط به حجم انواع تسهیلات اعطایى در قالب عقود مختلف (و یا براساس انواع مصارف) براى سالهاى دوره مورد مطالعه استخراج گردیده و مجموع آنها به عنوان ستانده بانک در نظر گرفته شده است.
در اندازهگیرى ستاندههاى بانک، در این جا نکتهاى که باید بدان توجه کرد این است که چون حجم تسهیلات اعطایى در این رویکرد بر حسب واحد پولى مىباشد، طبیعى خواهد بود که اثرات منفى تورم را به همراه داشته باشد. به همین جهت نظیر آنچه در محاسبات مربوط به نهادهها گفته شد، با تقسیم حجم اسمى تسهیلات بر شاخص قیمتى آنها، حجم واقعى تسهیلات را براساس سال 1371 به دست آوردهایم. شاخص قیمتى تسهیلات که در این جا استفاده کردهایم در واقع همان شاخص قیمتى مىباشد که در حالت اول، در محاسبات مربوط به محاسبه درآمد مورد انتظار تسهیلات اعطایى به کار بردهایم. در آن جا گفته بودیم که با محاسبه میانگین وزنى نرخهاى سود و کارمزد تسهیلات و با در نظر گرفتن سال 1371 به عنوان سال پایه، شاخص قیمتى تسهیلات را به دست آوردهایم. بدین ترتیب حجم واقعى تسهیلات را به عنوان ستانده بانک در رویکرد واسطهگرى محاسبه کردهایم.
پس از استخراج و محاسبه نهادهها و ستاندههاى بانک کشاورزى بر اساس رویکرد واسطهگرى، بهرهورى کل عوامل تولید را براى هر سال محاسبه کردهایم.
5- نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد
1 ـ بهرهورى با کارایى تفاوت داشته و در برگیرنده کارایى فنى و کارایى مقیاس مىباشد. به همین دلیل در ارزیابى بنگاهها و واحدهاى تولیدى و خدماتى استفاده از این معیار مناسبتر مىباشد.
2 ـ در بهرهورى هر بنگاه تعریف نهادهها و ستاندهها از حساسیت زیادى برخوردار است. بىتوجهى به تعریف صحیح آنها مىتواند نتایج متناقضى را به همراه داشته باشد. این دقت نظر در واحدهاى خدماتى و خصوصاً موسسات مالى همچون بانکها که در آنها ستاندهها ملموس و فیزیکى نمىباشند، بیش از پیش خود نمایى مىکند. بدین ترتیب تعریف نهادهها و ستاندههاى بانک بایستى در مجموعه فرآیند عملیات بانکى و بر اساس نگاه درست به بانک و بانکدارى انجام گیرد.
3 ـ به طور کلى نتایج به دست آمده و تجزیه و تحلیل اجزاى مختلف نهادهها و ستاندهها در تمام رویکردها بیانگر بهبود بهرهورى در بانک کشاورزى در طى دهه هفتاد مىباشد.
4 ـ بانک کشاورزى در طى سالهاى مورد مطالعه در جذب سپردههاى بانکى موفق عمل کرده است، به گونهاى که حجم این سپردهها در طول یک دهه، در سال 1380 نسبت به سال پایه (1371) حدود 7/27 برابر شده است.
5 ـ در ترکیب سپردهها، بانک کشاورزى توانسته با جذب سپردههاى ارزان قیمت (سپردههاى دیدارى و قرضالحسنه پسانداز) و بالا بردن سهم این نوع سپردهها توفیقاتى کسب نماید. سهم این سپردهها در تجهیز منابع مالى بانک از 17% در سال 1371 به 34% در سال 1380 رسیده است. این امر در کاهش هزینه نهادههاى بانک و افزایش بهرهورى نقش موثرى مىتواند داشته باشد.
6 ـ طى دهه هفتاد، متوسط حجم هر سپرده با رشد سالانه حدود 6/25% تقریباً 1/8 برابر شده است. این رشد نشانه بالا رفتن درجه اعتماد و میل مردم براى سپردهگذارى بیشتر در بانک کشاورزى مىباشد.
7 ـ با توجه به سهم هزینهاى نهادههاى بانک کشاورزى مشخص مىگردد که این بانک در ترکیب نهادههاى خود به سمت تقویت سپردههاى بانکى حرکت کرده است. در این مسیر بانک با کاهش سهم دارایىهاى ثابت و اعتبارات دریافتى، سهم سپردهها را افزایش داده و با اتکاى بیشتر بر سپردهها در جهت رفع وابستگى منابع مالى خودش به اعتبارات دریافتى قدم برداشته است.
8 ـ با توجه به این که هزینه واقعى نیروى کار در طى دوره مورد مطالعه رشد اندکى داشته است و با عنایت به گسترش فعالیتهاى بانک در دهه 70 و رشد خدمات بانکى، مىتوان نتیجه گرفت که بانک کشاورزى در این دوره توانسته در زمینه افزایش بهرهورى نیروى کار در کنار مکانیزاسیون و افزایش شعب موفق عمل نموده است.
9 ـ رشد شدید خدمات بانکى در طى دوره مورد مطالعه به عنوان یکى از حرکتهاى موثر بانک کشاورزى مىتواند تلقى شود. در سالهاى اخیر این بانک با گسترش محدوده خدمات بانکى خود بیش از50 نوع خدمت عرضه مىکند. بدین ترتیب بانک پرتفوى درآمدى خود را تنوع بخشیده و سهم درآمد حاصل از خدمات بانکى را در میان سایر درآمدهایش افزایش داده است. این عملکرد مثبت باعث کاهش وابستگى شدید به درآمد حاصل از تسهیلات اعطایى شده و ریسک را نیز کاهش مىدهد.
10 ـ مهمترین منبع درآمدى بانک، تسهیلات اعطایى مىباشد. در دهه 1370 بین 5/92% تا 99% از کل درآمدهاى بانک از محل این محصول تامین شده است. رشد منفى سهم درآمدى این ستانده کاهشى حدود 7/0 % را در طى سالهاى مورد مطالعه نشان مىدهد. این فرآیند هرچند به کندى صورت مىگیرد ولى حاکى از تغییر ترکیب درآمدى بانک بوده و باید تشدید گردد.
11 ـ بررسى عقود اسلامى در طى سالهاى دهه 70 حاکى از آن است که ترکیب پرتفوى بانک کشاورزى ثابت نبوده و در میان عقود مختلف سهم عقود سود آور و کم هزینه بیشتر شده است؛ به گونهاى که سهم عقودى همچون قرضالحسنه و جعاله به شدت کاسته شده و در عوض سهم عقودى همچون مضاربه و سلف افزایش یافته است.
12 ـ در برآورد درآمد تسهیلات اعطایى، هم روش عقود اسلامى و هم روش انواع مصارف تسهیلات، نتایج تقریباً یکسانى به دست داد. این همخوانىِ نتایج باعث مىشود که بتوان به هر دو روش اعتماد نمود.
13 ـ در مقایسه دو حالت اول (دیدگاه اقتصادى) و حالت دوم (دیدگاه حسابدارى) تفاوتهاى قابل ملاحظهاى در مقادیر شاخصها مشاهده شد. حالت اول که به نحو واقعىترى هزینهها و درآمدها را اندازهگیرى مىکند بهتر توانایى تفسیر وتوجیه شرایط اقتصادى سالهاى مورد مطالعه را دارد. به همین دلیل نسبت به حالت دوم ترجیح داده مىشود.
14 ـ در مقایسه دو رویکرد تولیدى و واسطهگرى از آن جا که در رویکرد تولیدى نهادهها کوچکتر وستاندهها بزرگتر محاسبه مىشوند لذا مقادیر عددى بهرهورى در رویکرد تولیدى بزرگنمایى دارند.
15 ـ با توجه به مفهوم بهرهورى در رویکرد تولیدى و واسطهگرى دیده شد که هزینه هر سپرده یا وام در بانک کشاورزى در سال 1371 حدود 5/1 برابر هزینه آن در سال 1380 بوده است. همچنین هزینه هر یک میلیون ریال تسهیلات اعطایى در سال 1371 حدود 3/3 برابر هزینه آن در سال 1380 بوده است. این کاهش هزینههاى محصول بانک که در هر دو رویکرد ظاهر گردیده است، نشانه موفقیت مسوولین بانک در بالا بردن سطح بهرهورى مىباشد.
16 ـ نتایج حاصل از حالتهاى اول (رویکرد واسطهگرى تعدیل یافته با دیدگاه اقتصادى)، سوم (رویکرد تولیدى) و چهارم (رویکرد واسطهگرى) به جهت آن که شرایط مربوط به سالهاى دوره مورد مطالعه (خصوصاً سالهاى 1374 و 1375) را به خوبى نشان مىدهند، قابل اعتمادترند. اما حالت دوم (رویکرد واسطهگرى تعدیل یافته با دیدگاه حسابدارى) از این ویژگى برخوردار نیست و به جهت نحوه محاسبات مربوط به نهادهها و ستاندهها در این حالت نمىتوان به نتایج آن اعتماد نمود.
17 ـ در رویکرد واسطهگرى تعدیل یافته با آمارهاى حسابدارى هرچند نتایج به صورت مقایسه سال به سال از دقت لازم برخوردار نمىباشند ولى روند کلى یک دوره در این روش نیز با سایر روشها همخوانى دارد. با توجه به در دسترس بودن آمار و اطلاعات مورد نیاز این روش و سهولت محاسبات آن مىتوان از شاخص بهرهورى محاسبه شده در این روش نیز براى مقایسه شعب بانکها در یک مقطع زمانى استفاده نمود.
فهرست منابع
1- ابراهیمىنژاد، مهدى؛ "سازمانهاى مالى و پولى بینالملى"؛ سازمان مطالعه و تدوین کتب علومانسانى دانشگاهها؛ تهران؛ 1378.
2-ابطحى، حسن و کاظمى؛ بابک؛ "بهرهورى"؛ موسسه مطالعات و پژوهشهاى بازرگانى؛ تهران؛ 1375.
3-اخلاقى فیض آثار، هادى؛ "بررسى تغییرات کارایى نظام بانکى طى سالهاى 75-1347 (با تاکید بر بانکهاى تجارى)"؛ پایان نامه کارشناسى ارشد؛ دانشکده اقتصاد؛ دانشگاه تهران؛ 1377.
4-اسلامى، زهرا؛ "بررسى عملکرد سپردهها و تسهیلات اعطایى قرضالحسنه در سیستم بانکى و صندوقهاى قرضالحسنه طى دوره 1373-1368"؛ پایان نامه کارشناسى ارشد؛ موسسه علوم بانکى؛ تهران؛ 1376.
5-العسکرى، ابو هلال؛ "معجم الفروق الغویه"؛ تحقیق: موسسه نشر اسلامى؛ چاپ: جامع مدرسین؛ چاپ اول؛ قم؛ 1412 (ه . ق).
6-امامى میبدى، على؛ "اصول اندازهگیرى کارایى و بهرهورى (علمى – کاربردى)"؛ موسسه مطالعات و پژوهشهاى بازرگانى؛ تهران؛ 1379.
7-امیرى، هادى؛ "بررسى و تعیین کارایى بانکهاى تجارى در ایران"؛ پایان نامه کارشناسى ارشد؛ دانشگاه تهران؛ 1380.
8-انصارى، بهرخ؛ "هزینه یابى عقود اسلامى و یافتن سازمان و تشکیلات بهینه شعب بانک کشاورزى"؛ پایان نامه کارشناسى ارشد؛ موسسه آموزش عالى بانکدارى؛ تهران؛ 1374.
9-اورعى، سید کاظم و پیماندار، محمد صادق؛ "تحلیل و محاسبه بهرهورى"؛ کتاب مرو؛ تهران؛ 1378
10- بالتروپ، کریستوفر جى و دایانا مک فتن؛ "تفسیر گزارشها و صورتهاى مالى بانکها"؛ ترجمه کارشناسان اداره مطالعات و سازمانهاى بینالمللى؛ موسسه تحقیقات پولى و بانکى مرکزى؛ چاپ دوم؛ تهران؛ 1377.
11-بانک کشاورزى؛ گزارشهاى عملکرد سالهاى 1380-1371.
12-بانک کشاورزى؛ گزارشهاى حسابرسى داخلى بانک 380-1371 ؛ اداره کل بازرسى و حسابرسى.
13-پروکوپنکو، جوزف؛ "مدیریت بهرهورى"؛ ترجمه محمدرضا ابراهیمى مهر؛ موسسه کار و تامین اجتماعى؛ تهران؛ 1372.
14-و پیندا، آنتونیو؛ "اندازهگیرى و تحلیل بهرهورى"؛ ترجمه گروه مترجمان؛ انتشارات کارآفرینان بصیر؛ تهران؛ 1378.
15-توانپوره پاوه، مصطفى؛ "اندازهگیرى و تجزیه و تحلیل بهرهورى در فولاد ایران"؛ پایان نامه کارشناسى ارشد؛ دانشگاه تربیت مدرس؛ تهران؛ 1373.
16-توتونچیان، ایرج؛ "پول و بانکدارى اسلامى و مقایسه آن با نظام سرمایه دارى"؛ موسسه فرهنگى هنرى توانگران؛ تهران؛ 1379.
17-جانجى، بلچر و جى، آر؛ "راهنماى جامع مدیریت بهرهورى"؛ معاونت اقتصادى بنیاد مستضعفان؛ تهران؛ 1374.
18-خاورى، محمود رضا؛ "حقوق بانکى"؛ موسسه علوم بانکدارى ایران؛ تهران؛ 1375.
19-درى نجف آبادى، قربانعلى؛ "بهرهورى"؛ تهران؛ 1374.
20-دشتى مقدم، محسن؛ "برآورد بهرهورى موجودى سرمایه در بخش کشاورزى"؛ پایان نامه کارشناسى ارشد؛ دانشگاه تهران؛ 1376.
21-ربیعى رودسرى، منیژه؛ "بانک و بانکدارى در ایران"؛ تهران؛ 1372.
22-سابورا یامادا؛ "اندازهگیرى و تجزیه و تحلیل بهرهورى در کشاورزى"؛ ترجمه غلامرضا حیدرى و دیگران؛ مرکز مطالعات برنامه ریزى و اقتصاد کشاورزى؛ تهران؛ 1374.
23-سازمان برنامه و بودجه؛ گزارشهاى آمارى سالهاى 1380-1371.
24-سلامى، حبیباللَّه؛ "تعیین اندازه مطلوب واحدهاى مرتعدارى با استفاده از شاخص بهرهورى کل عوامل تولید"؛ مجله اقتصاد کشاورزى و توسعه؛ شماره 32؛ صص 33-15؛ 1379.
25-؛ "مفاهیم و اندازهگیرى بهرهورى در کشاورزى"؛ مجله اقتصاد کشاورزى و توسعه، شماره 18؛ صفحه 7؛ 1376.
26-شن، جرج سى؛ "اندازهگیرى و تحلیل بهرهورى"؛ با معاونت برنامهریزى بنیاد مستضعفان؛ تهران؛ 1372
27-شى مىزو، ماسایوشى و دیگران؛ "اندازهگیرى بهرهورى ارزش افزوده و روشهاى تجربى براى بهبود مدیریت"؛ سازمان بهرهورى ملى ایران؛ تهران؛ 1373.
28-طلاچى لنگرودى، حسین؛ "بهرهورى و عوامل موثر بر آن در بانک کشاورزى"؛ پایان نامه کارشناسى ارشد؛ دانشگاه تهران؛ 1379.
29-قدس الهى، محمد؛ "بررسى عملکرد چهار عقد اسلامى در چهار بانک تجارى ایران (1369-1363)"؛ پایان نامه کارشناسى ارشد؛ موسسه آموزش عالى بانکدارى؛ تهران؛ 1371.
30-قوامى، محمد على؛ "حسابرسى بانکهاى تجارى"؛ نشریه سازمان حسابرسى؛ شماره 132؛ 1378.
31-گلریز، حسن؛ "فرهنگ توصیفى اصطلاحات پول، بانکدارى و مالیه بینالملل (انگلیسى – فارسى)"؛ تهران؛ 1376.
32-مشکین، فردریک و دیگران؛ "پول، ارزى و بانکدارى"؛ سازمان مطالعه و تدوین … (سمت)؛ تهران؛ 1378.
33-مفاهیم اساسى بهرهورى"؛ ترجمه معاونت اقتصادى بنیاد مستضعفان؛ تهران؛ 1375.
34-مقدمهاى بر اندازهگیرى بهرهورى در بخش خدمات"؛ ترجمه معاونت اقتصادى بنیاد مستضعفان؛ تهران؛ 1375.
35-موسایى، میثم؛ "بررسى عملکرد بانکدارى بدون ربا در ایران"؛ موسسه مطالعات و پژوهشهاى بازرگانى؛ تهران؛ 1375.
36_ Barbara, Casu and Claudia Girardone ; "Efficiency of Large Banks in the Single European Market" ; 2002 ; http://mubs.mdx.ac.uk/research/discussion_papers/economics /econpaperno201.pdf
37_ Ferrier Gary & Lovell Knox; "Measuring cost efficiency in banking: Ecomometric and linear programming evidence"; 0991; journal of Econometrics; vol. 64; issue. 1_2; PP. 922_542.
38_ Mundel, Marvin. E ; "Measuring the Productivity of Commercial Banks" ; First Printing 6891 ; publisher: productivity pr ; ISBN: 2146197250.
39_ Molyneux Philip, Veuer Altunbas and Edward Gardner; "Efficiency in European Banking"; 7991; published by john wiley & sons, ISBN: 2112691740.
40_ Oscar, L and Herrera, V ; "Guatemala: Banking Technology and its CharacteristicsAScaleEconomiesModel";2002; www.banguat.gob.gt/publica/doctos/bgdocto10.pdf.
41_ Owyong, David. T ; "Productivity Growth: Theory and Measurement" ; A.P.O Productivity Journal ; http://www.apo_tokyo.org/productivity/610_prod.htm.
42_ Vivas, Analozano and other ; "An Efficiency Comparison of European Banking Systems Operating under Different Environmental Conditions" ; Journal of Productivity Analysis ; No. 81 ; PP. 95_77 ; 2002 ; Kluwer Academic Publishers.
1. Production Approach. 2. Intermediation Approach.
3.Modern Approach.
2 . لازم به ذکر است که نحوه اعطاى اعتبارات و مقدار آنها در سالهاى مختلف با تفاوتهایى همراه بوده است.
3 . سایر موارد عبارتند از: اجاره محل، پذیراییو تشریفاتی، حمل و نقل، نگهداریوثایق تملیک شده و غیره.
—————
————————————————————
—————
————————————————————
172 مجموعه خلاصه پایان نامه های مرتبط با بانک کشاورزی
172
40