مبانی و تکنیک های برنامه ریزی شهری

اگ دروس تئوری ، طراحی معماری و شهرسازی مهندس علی نوریان پور
مبانی و تکنیک های برنامه ریزی شهری .

الگوهای شهری:
برنامه ریزان جغرافی دانان شهری و اقتصاد دانان نظریاتی را در مورد ویژگی های الگوهای شهری بیان کرده اند.نظریات الگوهای شهری مرتبط به موقعیت اندازه فضای شهرها با توجه به رابطه انها با یکدیکر و مناطق پیرامونشان است.
هر شهر میتواند در الگوهای مختلفی رشد نماید.چگونگی رشد هر شهر به محدودیتها به ویژه محدودیت های طبیعی و امکانات ان و سیاست های برنامه ریزی که برای ان در نظر گرفته میشود بستگی دارد.
چنانچه بخواهیم با توجه به روند تکنولوژی و به ویژه تکنولوژی حمل و نقل شهرها را به لحاظ فرم و شکل طبقه بندی کنیم یراساس نظریه نیومن شهرها به شرح زیر طبقه بندی میشوند:
1)شهر پیاده:محصول تکنولوژی ماقبل دوران صنعتی است.
2)شهر ترانزیت(صنعتی):این شهر مبتنی بر تکنولوژی حمل و نقل ریلی اوایل دوران صنعتی است.
3)شهر اینده(گره تراانزیتی):این نوع شهر محصول انقلاب اطلاعات و عصر شبکه وارتباطات قرن 21 است.الگوی شهر اینده (گره ای _اطلاعاتی)گذر از ماشین و خیابان و معابر عادی به ریل استکه بیشتر حالت گره ای دارد ولی به شکل متمرکزتری می باشد نه به شکل گره های منفصل.در الگوی شهر اینده از گسترش بی رویه شهر جلوگیری میشود.
اکنون تعدادی از مهم ترین الگوایی در مورد ساخت شهرها بیان شده است مورد تشریح قرار میگیرد که عبارت است از:
الگوی خطی:
نحوه قرار گیری شهرها به موازات خطوط حمل و نقل همچون رودخانه ها خطوط راه اهن منطقه ساحلی یا رشته کوه های کوهستانی منجر به شکل گیری الگوی خطی می شود.
عملکرد شهرها در این الگو به تهیه خدمات و تسهیلات لازم برای انتقال کالاها ار یک نوع حمل و نقل به نوع دیگر و همچنین تغییر از حمل و نقل دریایی به حمل و نقل راه اهنی است که اغلب در شهرهای بندر اتفاق می افتد.
شهر خطی برای اولین بار توسط سوریاماتا در سال 1882 مطرح گردید.سوریا نخستین کسی است که نقش حمل ونقل جدید را به عنوان یک عنصر مهم شهری شناخته است.

اصول بنیادین شهر خطی:
1)نخستین و مهم ترین اصل این است که همه مشکلات ترافیک سرچشمه میگیرد.بهترین و مطلوب ترین شکل برای یک شهر ان است که رفت و امد ساکنانش میا نقاط مختلف در کمترین زمان امکان پذیر باشد.
2)شهر خطی موجب تییر یافتن جهت مهاجرت های خطرناک و بی نظم جمعیت روستایی به شهرها خواهد بود.
و…………
یکی از معایب این شهرها فاصله گرفتن فضاهای شهری ئ نواحی مختلف از مرکز شهر است که با توجه به خطی بودن ان ایجاد تاسیسات زیر بنایی و همچنین ارتباطات از نظر سرمایه گذاری مقرون به صرفه نیست.
نمونه ای از الگوی شهر خطی شهرهای شمالی کشور میباشد.
الگو خوشه ای:
در جایی که منابع تخصصی شده وجود داشته باشد الگوی خوشه ای به وجود میاد .شهر های پناهگاهی جنوب غربی فلوریدا شامل میامی و فورت لایودردال و وست پالم پیچ که اهداف خود را روی گردش گری متمرکز کرده اند نمونه هایی از این الگو هستند.
الگوی سلسله مراتبی:
اساسا الگوی سلسله مراتبی اندازه و مکان یابی شهرها در مناطق کشاورزی به وجود میاید که پایه حمایتی انها متکی به مقیاس کالاها و خدمات پیرامون یعنی مناطق روستایی بزرگ است.شهرهای فراهم کننده این عملکرد مکان های مرکزی یا مراکز خدمات نامیده میشود.منطقه میدوست االات متحده امریکا یکی از بهترین نمونه های این الگوی شهری است.
الگوی شطرنجی:
این فرم که سابقه ای بسیار طولانی دارد به عنوان پایه شهرهای یونانی و شهر های امپراطوری رم شهرهای نو قرون وسطی وشهرهای ایده ال رنسانس و همچنین بخش جدید شهرهای قدیم و توسه شهرهای استعماری اروپایی و به خصوص شهرهای امریکایی مورد توجه است.
این طرح متاثر از افکار دانشمندان امریکایی است.در این طرح با تاکید بر توسعه شبکه راه ها و ساختن جاده های متعدد گسترش شهرها و نواحی جمعیتی انها به صورت پراکنده پیشنهاد می شود.انچه در طرح شطرنجی مشاهده می شود عدم وجود سیمای شهری در مرکز شهر است.از فرانک لوید رایت به عنوان واضع این طرح سخن به میان میاید.
در این الگو سلسله مراتب خیابان ها را می توان به راحتی مکان پذیر نمود.بنانراین فشار ترافیک بر محورها ئنقاط خاصی از شبکه تحمیل نمیشود و بار ترافیک به صور تسبتا متوازی در سطح شبکه توزیع می گردد.
این مدل نمیتواند بدون انتها مطرح باشد و اگر گسترش ان بی انتها باشد مرکز ان متراکم گردیده و رفت و امد افزایش خواهد یافت .این فشار بر تمام خیابان هایکه هیچ فرقی با هم ندارند وارد خواهد امد وقتی تمام خیابان ها مشبه یکدیگر باشند رفتو امدهای غیر معقولی به وجود میاید و نواحی درونی همه بلوک ها مورد هجوم قرار خواهد گرفت.
مدل ستاره ای
در شکل ستاره ای بخش مرکزی شهر بر دیگر نقاط شهری مسلط است هسته های فرعی شهر در طول شعاع های ان تشکیل میشود و در بخش مرکزی شهر انواع فعالیت ها و کارکردهای اقتصادی و اجتماعی صورت میگیرد .جمع حملو نقل شهری در طول شعاع های اصلی شهر بسیار زیاد است در حالی که در جاده های کمر بندی شهر بسیار کم است و باعث افزایش هزینه های حمل و نقل می شود.در شهر های ستاره ای فضاهای ازاد بیشتری در دسترس مردم قرار میگیرد .تراکم شدید ترافیک در منطقه مرکزی و شعاع های شهر از مسائل مهم طرح های ستاره ای است.چنین شهری یک مرکز شهری عمده با تراکم زیاد و کابری های مختلط است که چهار تا هشت راه ارتباطی اصلی به ان منتهی می شود.
منظم ترین ارائه از شکل ستاره ای توسط هانس بلو منفیلد بوده که تحت عنوان "مبانی نظری شکل شهر،گذشته و حال "ارائه شده است.اساس طرح شهر واشنگتن،کینهاک و مسکو بر مبنای این نظریه است.
مدل حلقوی
با روند توسعه این فرم مجتمع های شهری ،فواصل شبکه های ارتباطی و منشب شده از مرکز زیاد می شود و لازم است جهت ارتباط این شبکه ها در نقاط مختلف ،انها را توسط رینگ های متوالی حلقوی به یکدیگر متصل کرد.به منظور جلوگیری از تردد های بی مورد وسائط نقلیه به مرکز شهر و همچنین حرکت وسائط نقلیه در دور مرکز شهر در صورتی که شبکه ارتباط دهنده به صورت یک یا چند رینگ تمامی این شبکه را به یکدیگر متصل میسازد سیستم ارتباط شهری به صورت حلقوی در خوهد امد.
در دسترس بودن سازمان ها و امکانات شهری از مشخصات و امتیازات شهرهای حلقوی محسوب میشود.
نمونه کامل شهر های حلقه ای در اروپا،امستردام،روتردام و لندن است.
مدل تارعنکبوتی:
این فرم شهر از نظر ارتباطی تقریبا همانند فرم های شعاعی و جلقوی می باشد.با این تفاوت که شبکه های منشعب شده اذ مرکز خیابان ها به صورت نامنظم از نظر سلسله مراتب ارتباطات با درجه پایین تر ،به هم وصل میگردند.
مدل کهکشانی:
در این نوع گسترش به جای انکه توسعه شهری کاملا یکنواخت و پراکنده صورت بگیرد توسعه در واحدهایی صورت میگیرد که نسبتا کوچک هستند و در مراکز انها توسغه به حداکثر میرسدو فعالیت های شهری که تراکم ان از سایر مناطق بیشتر است تمرکز پیدا میکند.
لینچ نمونه چنین گسترشی را در توسغه شهر استکهلم معرفی میکند.
خصوصیات چنین گسترشی عبارتند از:
1)سطح زیاد برای توسعه کلان شهر نیاز است.
2)توسعه عرضه ارتباطات.
3)گوناگونی فعالیت ها.
4)دسترسی مطلوب به فضای باز گره ها.
و……….
مدل چند گره گاهی یا مدل منظومه ای:
در این مدل کهبه مدل چند مرکزی نیز شهرت دارد ،فشار بر هسته مرکزی کلانشهر ازطریق ایجاد شبکه ای از مراکز رقیب و کوچک و بزرگ با حوزه های نفوذ نسبتا مستقل کاهش می یابد و رشد به صورت متوازن و متعالی از طریق ایجاد نظام سکونت گاهی متناسب در منطقه کلان شهری توزیع میشود.نظیر انچه در منطقه کلانشهری شمال المان و سنگاپور وجود دارد.
از خصوصیات این مدل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1)وجود فضای سبز جداکننده.
2)رفت و امد کمتر کاری به مرکز کلانشهر دز مقایسه با مدل اقماری.
3)حداقل اتکا به خودرو شخصی.
و……………….
مدل متمرکز و تک مرکزی:
در این مدل محدوده کلانشهر اصلی و یرامو بلافاصل ان بیشترین رشد را دارند و هسته مرکز کلانشهر به لحاظ تمرکز فعالیت ها رقیبی ندارند.
خصوصیات این مدل به شرح زیر است:
1)ساختو سازهای به صورت پیوسته.
2)حداقل زمین بری.
3)اتکا به حمل و نقل همگانی.
و……………
منطقه کلانشهر هنگ کنگ شبیه این الگو میباشد.
شهر اشیانه ای:
مفهوم"جعبه اشیانه ای"که از مبانی نظری برنامه ریزی هندی گرفته شده است یک الگوی نظری کاملا پیشرفته است. در این فرم شهر به مثابه حلقه ای است در حلقه دیگر و یا جعبه ایست در جعبه دیگر.هر جعبه به یک گروه شغلی و یک پیشوای مذهبی اختصاص داده شده است.مرکز،مقدسترین نقطه شهر است.شرارت،هرجو مرج و پایین ترین طبقات اجتماعی و مشاغل به خارج از دیواره های شهر تعلق دارد.خیابان های با اهمیت بر خلاف رسم معمول شعاعی نبوده بلکه پیرامونی است.
شهر مشبک(توری شکل):
این نام از اصطلحی گرفته شده که توسط کریستوفرالکساندر به کار رفته و اشاره به یک نوع مجتمع زیستی کم تراکمی دارد که راه های ارتباطی ان کاملا عریض و بخش عمده اراضی را فضاهای باز،مزارع و یا اراضی بار تشکیل میدهند.کاربری های فعال شهری تنها در امتداد جاده ها و در عمق بسیار کم مستقر میشوند.بنابراین طرح مشبک در حقیقت نظیر شبکه ای از مجتمع های خطی و یا شبکه شطرنجی بزرگ شده است.
شهر درونگرا:
شهرهای بسته و کاملا خصوصی دوران اسلامی هستند که هنوز هم در بعضی نقاط سنتی دیده میشوند.در این شکل از شهرها هر چیز از خود شهر گرفته تا محلات،خیابان ها،بخش ها تا مجموغه های مسکونی،خانه ها و اطاق ها همه باید محصور بوده و دارای در و دروازه باشندو نیز دارای راه های ارتباطی محصور و بن بست های بسیار تنگ و باریک و سپس ورودی های خصوصی است.
مدل رشد هوشمند شهری:
رشد هوشمند از بدیل های عمده توسعه در برابر پراکندگی است.رشد هوشمند با تمرکز بر تجدید حیات شهری و گسترش گزینه های حمل و نقل به دنبال ساخت مکان های جوامع است به گونه ای که مردم به زندگی در انها رغبت نشان میدهند.
تاکید اصلی رشد هوشمند بر کاربری های اراضی ترکیبی و طراحی ساختمان های فشرده است که ایجاد کننده تراکم های بالا با اثرات زیست محیطی پایین تر میباشد.رشد هوشمند به عنوان استراتژی رای پرداختن به کشش مستمر توسعه به سمت مکان های سرسبز حاشیه شهرها در نظر گرفته میشود.
تعدادی از شهرها در راستای پیکار علیه پراکندگی و پیامد های زیست محیطی ان از سیاست های رشد هوشمند استفاده نموده اند.
در سال 1970 برنامه ریزان شهری و حمل و نقل شروع به ترویج ایده جوامع و شهرهای فشرده کردند،پس ار ان ایده پیتر کالتورپبا عنوان روستا شهرها که بر پایه حمل و نقل عمومی،پیاده روی و دوچرخه سواری به جای استفاده از اتومبیل بود،با اقبال عمومی روبه رو شد.معمار دیگری به نام اندرز دوانی ایده تغییرقوانین طراحی برای ارتقای مفهوم اجتماع و کاهش استفاه از اتومبیل را مطرح نمود.
یکی از مشکلات مهم در شهرسازی امروز پدیده"پراکندگی است که در نتیجه توسعه فاقد برنامه ریزی صحیح اتفاق افتاده است.این پدیده اثرات نامطلوب بسیاری را در کیفیت شهرها و زندگی شهری داشته استو در نتیجه خود مشکلات اجتماعی و اقتصادی بسیاری ر در بر دارد.شهرسازان امریکایی برای حل این مشکل و معضلات ناشی از ان تدابیری اندیشیده اند که در غالب تئوری تحت عنوان "رشد هوشمند"بیان می شود.رشد هوشمند به اصول توسعه و عملیات برنامه ریزی اشاره دارد که الگوی کاربری زمین و حمل و نقل موثر را ایجاد کرده است.این روش استراتژی های بی شماری را در بر می گیرد که نتایج ان دسترسی بیشتر الگوهای کاربری و سیستم حمل و نقل چندگانه است.رشد هوشمند یک روش پیشنهادی برای اصلاح پراکندگی است.این تئوری پدیده پراکنگی شهری را نقد می کند و در واقع بر بهره برداری بهینه از اراضی داخل شهر تمرکز دارد تا بر استفاده بی رویه از مناطق حاشیه ای شهر،در جهت نبل به ان مقصود اصول ده گانه ای توسط نظریه پردازان این تئوری ارائه شده است .از سوی دیگر به همین منظور در سال 1996 سازمانی تحت عوان "شبکه رشد هوشمند"تشکیل شد که هدف ان اجرای اصول این تئوری است.
اصول ده گانه رشد هوشمند:
1)ایجاد دامنه ای از گزینه ها و فرصت های انتخاب مسکن
2)ایجاد واحد های همسایگی قابل پیاده روی
3)تشویق همکاری محلی و گروه های ذی نفع در تصمیمات مرتبط با توسعه
4)کاربری زمین مختلط
5)بهره گیری از طراحی ساختمانی فشرده
6)پرورش چوامع جذب و خاص همراه با یک حس مکان قوی
7)نگهداری از فضاهای باز،زمین های کشاورزی،زیبایی های طبیعی و نواحی طبیعی حساس و حیاتی
8)اتخاذ تصمیمات قابل پیش بینی،منصفانه و از لحاظ اقتصادی به صرفه
9)تقویت و هدایت توسعه به سمت جوامع کنونی
10)فراهم اوردن گزینه های متنوع حمل و نقل
رشد هوسمند دارای دامنه وسیعی از موضوعات برای بررسی می باشد.در مورد زمینه هایمورد بحث رشد هوشمند می توان به اقتصاد،محیط زیست،سلانت،ساخت و ساز،حمل ونقل طراحی و کیفیت زندگی جامعه اشاره کرد.
نظریه هوسمان:
ژرژ اوژن هوسمان بی شک یکی از مهم ترین شخصیت هایی است که در مباحث تجارب مرمت شهری باید ار ان نام برد.
در سال 1853 هوسمان توسط امپراطور ناپلئون سوم مسئول ساخت پاریس به عنوان یک شهر تماشایی،سالم،بهداشتی و یک شهری که انبوه مردم تحت کنترل باشند،شده است.هوسمان ماموریت یافت تا نقشه ای تفصیلی به مقیاس 1:5000 از شهر پاریس را ترسیم کند که فراهم کننده اطلاعات فضایی ضروری برای تغییر متعاقب اش باشد.هوسمان به منظور ساخت شهری سالمتر،لوله های فاضلاب شهر را گسترش داد چونکه سیستم های فاضلابی منشاء بیماری بوده اند.او به منظور ساختن شهری سالم تر و بهداشتی تر،محله های بسیار قدیمی در مرکز شهر قرون وسطایی را ویران و تخریب کرد و خانه 15000 نفر را با خاک یکسان کرد
.شیوه وی به عنوان طرح های نوسازی شهری که محله های قدیمی را تخریب ساخته،مورد شناسایی قرار گرفت.
مواردی که پس از کارهای هوسمان در شهرسازی متداول شد:
1)فلکه
2)بلوار
3)پارک ها
4)خیابان های بی انتها
5)نماهای همسان
نظریه باغشهر:
بدون شک ابنزر هاوارد یکی از بهترین نمونه های اصلاح گران واقعی است.هاوارد عوامل و شرایط نامطلوب شهرهای بزرگ و بیکاری در مناطق روستایی را مشاهده کرده و بنابراین نظریه باغشهر در نواحی روستایی را پیشنهاد داده بود؛جایی که زمین ارزان بود و فضا برای ساخت خانه های مطلوب در دسترس همگان قرار داشت.با این وجود، نظریه هاوارد عقبنشینی به سمت روستا نبوده است. هاوارد به دنبال این امر بود تا صنعت و اشتغال را از شهر های بزرگ بردارد. اندازه ایدال سکونت گاه های هاوارد 32000 میباشد که تراکم نسبتا بالایی در یک شهر نشان میدهد، که به وسیله کمربند سبز احاطه شده است.
هاوارد طرح دستی را ارائه داد که در مساحتی معادل 400 هکتار، جمعیت 32 هزار نفری را اسکان میداد.شهر با کمربند سبز 2000 هکتاری از حومه جدا میشد. هاوارد زمانی نظریه خود را ارائه کرد که لندن با رشد سریع و بی قواره، مهاجرت شدید،ازدحام زاغه های نا سالم و کاهش سطوح زندگی مواجه بود.
اصول باغشهر هاوارد:
1)به دست اوردن رمین ورد نیار(خرید،وقفی،اجاره ای)
2)تخمین مخارج ممکنه در مراحل مختلف اجرای طرح
3)انتخاب هیئت مدیره ای قوی
4)طراحی و اجرای زیر ساخت های شهری و کلیه جزئیات ان
5)تامین انرژی لازم برای سطح شهر مورد نظر و جمعیت ان
6)در نظر گرفتن فضاهای سبز و تفریحی به حد نیاز در طرح مورد نظر
و……………………….
عقیده هاوارد موثر بود و باشهر های زیادی ساخته شد.
لچ ورث در شمال لندن به عنوان نخستین باغشهر است.
نظریه تونی گارنیه:
قبل از "منشور اتن" طرح صنعتی گارنیه اولین تظاهر شهرسازی ترقی گراست.در واقع طرح "شهر صنعتی گارنیه"نخستین کوشش برای معرفی یک شهر سده بیستمی متکی بر اصول سوسیالیستی است.وی شیفته شکلی از معماری یک شهر سده بیستمی بود که بتواند پاسخگوی نبازمندی های بر امده از پیشرفت های اجتماعی و فنی باشد.
شهر گارنیه دارای اجزای زیر است:
نیروگاه هیدروالکتریک،کارخانه های بافندگی،معاون ها،صنایع ذوب فلز،ازمایشگاه،پایانه،لوکوموتیو ها،بازیافت پسماند ها،کشتارگاه،کارگاه ها وایستگاه های راه اهن،محله های مسکونی،مرکز شهر،دبستان ها و مدارس راهنمایی بیمارستان ها،قصر قدیمی،با همگانی،شهر کهنه در قبرستان.
طرح شهر صنعتی از نظر نحوه رویکرد به مکان یابی صنایع ،دارای دو نکته اساسی وتاثیر گذاربوده است:یکی جداسازی مناطق صنعتی از سایر کاربری های شهری است که بعدها در منشور اتن و الگوی "طرح های جامع شهری"مورد پذیرش قرار گرفت و دیگر پیشنهاد استفاده از "کمربند سبز" به منظور ایجاد حایل میان مناطق ناسازگار است که امروز جای استواری در برنامه ریزی و طراحی شهری پیدا کرده است.
با تجزیه نحوه استفاده از زمین های شهری به وسیله گارنیه منطقه بندی مدرن پی ریزی گردید.او اول تصمیم گرفت که اجزای شهر به بهترین وجه ممکن مکان یابی نماید و سپس شروع به پی ریزی طرح جامع کند.
قابل توجه ترین جنبه "طرح گارنیه"ان بود که خانه های گارنیه استفاده کاملی از فنون جدید ساخت و ساز بتنی کردند که از برخیجنبه ها با طرح لوکور بوزیه که بیش از 20سال بعد صورت گرفت قابل مقایسه است.
نظریه لوکور بوزیه:
او اولین کسی است که با دید هنرمندانه به ماشین و ساختمان های بلند نگریسته و در طراحی شهری از انها استفاده کرد.
اصول پیشرفت گرایانه شهرسازیبه روایتلوکوربوزیه عبارتند از:
1)نظم ارگانیک ماشینی شامل:بندگی،وابستگی
به صنعت،شالوده هندسی،تصور مدرن از زیبیی،گشودگی فضا،تراکم عمودی،ناحیه بندی عملکردی،جداسازی تراکم ها
2)تصورروستا_شهری شامل:سبزی فضا مکفی،تندرستی جسمانی،ازادی متخصص در فرایند طراحی
3)با اولویت قرار دادن به مسکن
لوکور بوزیه نظریه "شهر معاصر" ،"طرح همجواری" و "شهر درخسان"را نیز ارائه داد.پروژه "شهر معاصر"تمامی عناصر اساسی و اصلی نظریه های شهرسازی لوکوبوزیه را در خود داشت.یک شبکه هندسی شطرنجی ،اسمان خراش ها به شکل قطعات منفرد یا ترکیبی،اپارتمان های بهره مند از نظام های تهویه طبیعی و عایق سازی که تاسیسات فرعی و کمکی ،انها را تکمیل کرد.
شهر معاصر وی مجموعه ای از 24 برج و هر برج دارای 60 طبقه است.تراکم ان معادل 30هزار نفر در هکتار که در مقایسه با محلات قدیمی بسیار بالاست .فضای میان ساختمان ها و باغ های عمومی را خیابان های پهن پرکرده اند.در طرح شه همجواری او که برای بازسازی شهر پاریس طراحی شده،در مجموع 18برج در نظر گرفته شده بود.شهر درخشان وی عملکردهای اداریفخدماتی،مسکونی،مسکونی،صنعتی،ساختمان هاب اداری 220 متری و خانه های نقشه داندانه ای 50متر ارتفاع دارد.
نظریه فرانک لوید رایت:
فرانک لوید رایت،معمار امریکا مانند انقلابیون شوروی و اصلاح طلبان سوسیالیست به شهرهای بزرگ مظنون بود ،منتها از دیدگاهی فردگرا وی متعقد بود گه شهرهای بزرگ انباشت ناسالمی از پول و ثروت اند،که اد به تدریج و با برنامه ،به انها خاتمه داد.به اتقاد او انفکاک اینده کلانشهر بود،چون که استفاده گسترده از اتومبیل و تلفن،انها را مهجور و بی استفاده خواهد ساخت و بدین ترتیب تجمع انسان ها و نهاد های تمرکز یافته،در حومه شهر پراکنده میشود.
نمونه فیزیکی دیدگاه ارمانگرایانه "شهر پهندشتی"است.
در مرکز پهندشتی یک پمپ بنزین قرار داشت و در کنار بزرگراه ها،جاهایی برای نگاه داشتن خودروها پیش بینی داشتند.در هسته مرکزی شهرر با شعاع نیم مایل (6000متری)خانه ها و مدرسه ها قرار داشتند و برای انهاچشم اندازی به دریاچه نیز تصور شده بود.در حومه ها نیز کشتکزار های کوچک و مناظری از کشت و کار،شهر را در میان گرفته بود.
رایت در طرح خود ،خانه ها را به عنوان مهمترین عنصر شهری پیش می نهد،یعنی تنها عنصری که می تواند مرکز شهر را اشغال کند.مدرسه ها به صورت با_مدرسه اند.20%از سطح کل شهر تنها به تاکستان ها و با های میوه اختصاص دارد.هر شهروندی باید به همه فرایند تولید ،بخش،جابه جایی و بهره مندی،در فاصله ای میان 1تا40 دقیقه از محل سکونت خود،دسترسی داشته باشد.
طرح های رایت و لوکوربوزیه هردو به خودرو وابسته استبا این تفاوت که اولی برای آن تاثیر تمرکزگرا (پهندشتی)و دومی اثری تمرگز زدا (پارک شهری)قائل اشت.
برنامه ریزی استراتژی:
فرایندی است که توسط ان مدیران وظیفه یا ماموریت اصلی و اساسی سازمان را ترسیم میکند و ابزاری را برای رسیدن به ماموریت لازم است فراهم میسازد وافق زمانی برنامه ریزی استرتژی بلند مدت است.
مدل cds: این مدل توسط سازمان اتلاف شهرها پیشنهاد گردید.
سازمان اتلاف شهرها 1-ارتقا توسعه شهری پایدار
2-ارتقا کیفیت اداره و مدیریت شهری
3-افزودن سهمی از منابع که نصیب اقشار فقیر شهری
اعلان گردید.
در راستای رسیدن به این اهداف سازمان اتلاف شهرها فرایند تهیه و اجرای سندی به نام راهبرد توسعه شهر(cds) را پیشنهاد کردند.
تهیه این سند چشم اندازسازی فرایند را تشکیل میدهد و از این رو چشم انداز سازی نسبتا کاملی جهت کاربرد در کشورهای مختلف به همراه ان ارائه گردید.
فیلیپین :
کاهش فقر با تمرکز بر استرتژی توسع شهری
مدیریت و برنامه ریزی در سطح کلان
1. نهادینه کردن ساختن رهیاب استراتژی توسعه شهری مشارکتی در چارچوب سیاست شهری فیلیپین
2. انتقال فرایندهای مدیریت شهری ابزارها و تجربیات جهانی به فیلیپین
3. تدوین و گسترش چارچوب cdsفیلیپین
ژاپن:
استراتژی های منطقه ای -شهری یوکوهاما
مدیریت و برنامه ریزی در سطح کلان
1. گسترش تمرکز زدایی
2. استقلال اقتصادی
فرانسه:
استراتژی توسعه در پاسخ به جهانی سازی در لیون
مدیریت و برنامه ریزی در سطح کلان
1. تمرکز زدایی
روش های تامین درامد پایدارشهرداریها
در کشور ایران تا قبل از سال 1362 دولت عملا سهم بزرگی در تامین مالی شهرداری های کشور به عهده داشت ولی در قانون بودجه همان سال پیش بینی شد که ظرف مدت سه سال شهرداریها به خودکفایی مالی برسند.
وزارت کشور برای جبران این کمبود اعتبارات تلاش هایی انجام داد و سعی کرد عوارضی را تعیین نموده و بهای خدمات شهری را معین کند اما نتوانست سیستم یکپارچه منابع درامدی پایداری برای شهرداریها تدارک ببیند .در نتیجه در طول دوره جنگ و بحرانهای ناشی از ان سرمایه گذاری چندانی روی تاسیسات و زیر ساخت های شهری صورت نگرفت.
اهمیت درامد در بودجه شهرداری
کمیته بودجه و حسابداری صنعتی اتحادیه کارکنان مالی شهرداریهای امریکا تعریف زیر را از بودجه ارائه داده است:"بودجه عبارت است از برنامه ای مصوب در قالب ارقام و اصطلاحات مالی که وسائل اجرای طرح ها و فعالیت های یک سازمان را در دوره ای از زمان فراهم می کند و موارد زیر را در بر می گیرد:
الف:خدمات فعالیت ها و طرح هایی که باید براساس برنامه ها اجرا شود.
ب:براورد مبلغ و میزان مخارج انجام خدمات فعالیت ها و طرح ها
ج:پیش بینی و تامینمنابع درامد لازم برای تامین هزینه های مربوط
بودجه شهرداری در ماده 23 ایین نامه مالی شهرداری های ایران (مصوب تیر 1346) به این شرح تریف شده است :بودجه شهرداری عبارت است از یک برنامه جامع مالی که در ان کلیه خدمات و فعالیت ها و اقدامات که باید در طی سال مالی انجام شود همراه با براورد مبلغ و میزان مخارج و درامدهای لازم برای تامین هزینه انها پیش بینی میشود و پس از تصویب انجمن شهر قابل اجراست.
منابع درامدی شهرداریها جهان
معمولا به منظور تحلیل منابع درامدی شهرداری ها در جهان منابع درامدی را به چهار دسته مالیات های محلی -بها خدمات و عوارض نقل و انتقالات دولتی و استقراض تقسیم می نمایند.
منابع عمده درامد شهرداری های ایران
منابع عمده درامد شهرداری های کشور را می توان در پنج دسته طبقه بندی کرد:
1-درامدهایی هستند که به وسیله خود شهرداری وصول میشوند. درامدها بر دو نوع اند.
مستمر و غیرمستمر.درامد مستمر مانند عوارض شماره گذاری اتومبیل عوارض نوسازی عوارض سینماها و اماکن عمومی عوارض پروانه ساختمانی و نظایر ان.درامدهای غیرمستمر از جمله درامدهای حاصل از ارائه خدمات خاص و مقطعی به وسیله شهرداریهاست.
2-درامدهای وصولی به وسیله اداره اقتصاد دارایی محل است مانند عوارض مواد نفتی عوارض پیمانکاری خارج از محدوده شهر ثبت اسناد و نظایر ان.
3-وام ها کمک های ویژه و خودیاری مردم است.
4-درامد وصولی به وسیله وزارت کشور است که به موجب تبصره 19 قانون بودجه از سال 68 به بعد تحت عناوین کمک های بلاعوض عمرانی و وام های بدون کارمزد در اختیار شهرداری ها قرار می گیرد.
5-به کمک های دولت اختصاص دارد که به دو بخش سرمایه ای و جاری تقسیم بندی میشود.علاوه بر اینها شهرداری ها می توانند از فروش مستقیم خدمات و استقراض و انتشار اوراق قرضه شهری برای تامین مالی ارائه خدمات عمومی استفاده کنند . به کارگیری هر یک از این روش ها الزاما باید هر سه معیار کارامدی عدالت و پایداری و کفایت را در خود داشته باشد.
زمان وصول عوارض
عوارض از نظر زمان وصول به چند دسته تقسیم میشوند:
1-عوارضی که یکساله میباشند مثل عوارض نوسازی که موردی میتواند تا پایان سال پرداخت نماید.
2-عوارض فروش:این عوارض توسط فروشنده هنگام فروش کالا یا خدمات از خریدار اخذ و حداکثر تا 2 ماه و یا مدتی که شورای اسلامی شهر تعیین مینماید به حساب شهرداری واریز میگردد.
3-عوارض ماهیانه:مثل عوارض کسب که محاسبه ماهیانه می باشد. شهرداری به لحاظ رفاه حال کسبه این عوارض را سالیانه وصول می نماید.
4-عوارض مقطعی و یکبار:مثل عوارض صدور پروانه ساختمانی که هنگام صدور پروانه ساختمانی و برای یکبار از مالک وصول میگردد.
5-ضمننا عوارض محلی در صورتیکه تا 1510 سال جاری مراحل اداری را طی و توسط شهرداری اعلان عمومی گردید از اول سال بعد قابل وصول می باشد.
درامدهای وصولی شهرداریهای کشور و میزان اتکا به منابع درامدی ناپایدار
میزان اتکاء شهرداریهای ایران در سال 1380 به درامد نقل و انتقالات دولتی به 13 درصد می رسد که با سیاست خودکفائی شهرداریها این میزان حاصل گردیده است البته نقدهای اساسی بر این سیاست وارد است .هر چند با تصویب لایحه تجمیع عوارض نقش دولت در مالیه محلی (شهرداریها)افزایش یافت.
ولی هنوز بخش اعظم درامد شهرداریها از منابع ناپایدار تامین می شودومنظور از منابع درامدی ناپایدار مشخصا درامدهای حاصل از عوارض ساخت و فروش مازاد تراکم هستند،این منابع درامدی به شدت وابسته به ساخت و ساز می باشدو به محض کوچکترین رکودی در بخش ساختمان ،درامدهای شهرداری دچار نوسان می شود.
بررسی درامدهای شهرداری تهران و میزان اتکاء به منابع درامدی ناپایدار
شهرداری تهران با 78 شرکت تابعه ،26مدیریت منطقه ای و 9معاونت امور شهری و گردش مالی سالانه حدود دو هزار میلیارد تومان ،به ویژه وجود 120 منبع درامدی بودجه این سازمان که 80 تا85 درصد ان را عوارض نوسازی ،تراکم و ساخت و ساز شهری تشکیل می دهند عهده دار مدیریت شهری پایتخت است.حدود 300 میلیارد تومان از منابع شهرداری تهران از مشارکت های مردمی تامین شود.
در دهه 70 با اجرای طرح سیاست خودکفائی شهرداریهای کشور و قطع کمک های دولتی به شهرداریها به خصوص تهران ،تامین هزینه های اداره شهر تهران به عنوان یکی از چالش های اساسی ،فراروی مدیریت شهری قرار گرفت.برای خروج از این بحران ،موضوع فروش مازاد تراکم مطرح و به سرعت این منبع درامدی جایگاه ویژه ای را در ردیف های درامدی شهرداری به خود اختصاص داد،به طوری که بررسی منابع درامدی شهرداری را به خود اختصاص داده است.
درامد شهرداری تهران در بین سال های 80-1376 به طور متوسط دارای نرخ رشد 431% به قیمت های جاری بوده است،این میزان در بین سال های 80-1379 روند نزولی را طی نموده است.
درامد ناشی از فروش مازاد تراکم در سال های 76تا80 ،یکی از مهم ترین و کلیدی ترین درامد های شهرداری تهران را به خود اختصاص داده است ،میزان اتکاء شهرداری تهران به این منبع درامدی کاملا متمایز از میزان اتکاء شهرداریهای بزرگ کشورو کلان شهرهای منتخب است.
چگونه فروش مازاد تراکم در شهر تهران شکل گرفت؟
در سال 1370 طرح جامع تهران (فرمانفرمائیان)به پایان عمر خود نزدیک میشد و لزوم تهیه طرح مجدد مطرح گردید.در همین سالها وزارت مسکن و شهرسازی تهیه طرح ساماندهی تهران را به مشاورین آتک واگذار نمود (اولین اشتباه در این مقطع رخ داد زیرا جایگاه قانونی طرح ساماندهی مشخص نبود)این طرح با کلیه نقایص و ضعف های خودبه تصویب رسید اما شهرداری تهران به دلیل نامشخص بودن جایگاه قانونی طرح و همچنین عدم انطباق آن با واقعیت های اداره کلان شهر تهران اجرا نگردید.در همین سال ها،سیاست خودکفائی و خوداتکائی شهرداری ها مطرح گردید و دولت مرکزی کمک های خود را به شهرداریهای کشور به خصوص شهرداری تهران به شدت کاهش داد.بلاتکلیف بودن طرح جامع و تفصیلی شهر تهران ،مشکلات مالی شهرداری و همچنین تقاضای روز افزون برای ساخت و ساز (بعد از پایان جنگ تحمیلی)،فروش مازادتراکم رابه عنوان یک عمل ابتکاری برای کسب درآمدهای بیشترمطرح کرد
پیامدها و تبعات فروش مازاد تراکم
فروش مازاد تراکم علاوه بر اینکه جزء منابع درآمدی ناپایدار است،جزء منابع درآمدی ناسالم از وجوه مختلف محسوب میگردد.این کار عملا به معنای فروش تخلفات است و هر چند درآمد و منابع کلانی در اختیار شهرداریها قرار داده ولی در طول زمان پیامدهای منفی بسیاری داشته است.یکی از پیامدها مغایرت این نوع تامین مالی با هر نوع برنامه ریزی شهری بود.دوم اینکه با فروش تراکم بی رویه و تغییر کاربری ها ایمنی شهرها به مخاطره می افتاد،ازجمله اینکه حتی در گسل های زلزله و مناطق پرخطر برای ساخت و ساز بلندمرتبه،توسعه صورت می گرفت.سوم اینکه در اثر عدم تناسب کاربری ها با شبکه راه های موجود ،ازدحام ترافیک و به تبع آن آلودگی هوا بسیار افزایش یافت و کیفیت زیست تنزل پیدا کرد.پیامد ها و تبعات فروش مازاد تراکم به قرار زیر است:
1. تبعات کالبدی:به هم ریختگی سیمای شهری.
2. تبعات زیز ساختی:متناسب نبودن زیرساخت های شهری با افزایش تراکم ساختمانی بدون برنامه (آب و فاضلاب،تلفن،برق و معابر).
3. تبعات اجتماعی:نقض اصول معماری اسلامی و ایرانی در خصوص مشرفیت،ازدحام جمعیت،نبود فضای گذران اوقات فراغت.
4. تبعات اقتصادی:رواج بورس بازی مسکن و ساختمان در سطح شهر
نقش عوارض شهرداری و تراکم های ساختمانی بر قیمت مسکن
در دو دهه اخیر در دنیا نوعی تمرکز زدایی در سطح حکومت های ملی انجام شده است ،به این معنی که بسیاری از وظایف حکومت های مرکزی به حکومت های استانی و محلی تفویض می شود.در این حالت شهرداریها وظیفه نظارت بر کم و کیف خدمات را به عهده می گیرند.به دنبال این عدم تمرکز و توزیع وظایف به طور همزمان شاهد نوعی عدم تمرکز مالی هم هستیم که در آن حکومت های پایین تر از حکومت مرکزی می توانند در قلمرو خود به وضع و اخذ مالیات و بهای خدمات شهری و مواردی از این دست بپردازند(نوعی فدرالیزم مالی).در این گام باید شرایط عدم تمرکز مالی فراهم گردد؛یعنی می بایست تعیین شود که در چه سطحی از حکومت چه مالیات های را می توان وصول کرد.
در زمینه اصلاحات مالی شهرداریها کشور باید اقدامات متعددی صورت گیرد،از جمله سازوکارهای جمع اوری مالیات مشترک و توزیع انها که می بایست به طور شفاف به اطلاع عموم برسد.تقسیم کمک های بلاعوض دولت میان شهرداریها نیز باید مشروط به عملکرد گردد.ازاین طریق دولت میتواند کنترل امور شهرداریها را بر عهده بگیرد و آنها را به سمت کارایی و استانداردهای بالاتر خدمات رسانی سوق دهد.در این زمینه خلا جدی وجود دارد .در خصوص تجهیز منابع مالی استقراضی شهرداریها نیز خلا قانونی وجود دارد.
پیشنهادهای مرتبط با روش های درآمدی شهرداریها
1-عوارض نوسازی:
یکی از مهم ترین منابع درامدی پایداربرای شهرداریها ،عوارض نوسازی و عمران شهری است که از نظر عدالت اجتماعی نیز مناسب ارزیابی می شود.چنانچه دریافت عوارض نوسازی به صورت واقعی انجام می شد،می توانست در حدود 30درصد از بودجه شهرداریها را تامین کند،ضمن اینکه از نظر اقتصادی نیز مانند تثبیت کننده خودکار عمل میکند و می تواند عامل ثبات قیمت زمین و مسکن شهری باشد.
2-کاهش درآمد از بخش مسکونی و استفاده از منابع پایدار جهت تامین درآمدها:
شاید یکی از مهمترین برنامه شهرداریها بر این باشد که بر درآمد های خود تنوع دهد و عوارض بر تولید که موجب بروز تورم می شود را کاهش دهد.
3-استفاده از روش حسابداری تعهدی:
بخشی از عملکرد ها و وصولی ها،املاک و دارائی های شهرداری که بر اساس سیستم نقدی مورد توجه قرار نمیگیرد باید در حسابداری شهرداریها ظهور یابد.در غیر این صورت و با تکیه بر درآمدهای معمولی شهرداری که بر اساس سیستم نقدی است نمی توان امیدوار بود تا گشایشی در مشکلات شهرداریها به وجود آید ،این واقعیت انکار ناپذیر است که دریافت فوری و نقدی نمی تواند مشکلی از درآمدهای شهرداری بکاهد و با این سیاست تنها پروژه های زودبازده در ساختار شهرداریها مورد توجه قرار می گیرد.
4-فروش اوراق مشارکت برای تامین مالی پروژه های شهرداری:دوری جستن از شیوه های تامین مالی خارجی و فروش اوراق مشارکت به وسیله شهرداریها از بهترین روش های مورد استفاده است،چرا که با کمترین ریسک و به خاطر کاهش نقدینگی های سرگردان جامعه،بیشترین تاثیر را در جامعه بر جای خواهد گذاشت.
5-حمایت های مختلف دولت از شهرداری:
از طریق صدور مجوز برای موسسات و یا از طریق ارائه اوراق مشارکت و یا فاینانس
6-استفاده از اعتبارات مردمی و به پشتوانه آن،دریافت وام از بانک ها:
یکی از منابع مالی شهرداریها مشارکت بخش خصوصی
7-اموزش مردم،تبلیغات از طریق رسانه های گروهی و همچنین افزایش درصدی به عوارض معوقه شهرداری برای هرسال جهت پرداخت به موقع عوارض:
در قانون پیش بینی لازم جهت ملزم نمودن مردم به پرداخت به موقع عوارض شهرداری به عمل نیامده در حال حاضر پرداخت به موقع قبوض آب،برق،تلفن،گاز و مشابه آن برای مردم عادی و به موقع انجام می گیرد ولی پرداخت عوارض مربوط به شهرداری عمدتا ئر موارد اضطرار و یا فروش املاک و مشابه آن انجام می شود.
8-دریافت به موقع عوارض مرتبط مختلف:
در مورد عوارض مرتبط با اصناف و همچنین عوارض سالیانه خودرو نیز افزایش درصدی به علت دیر کرد برای کسانی که عوارض خود را به موقع پرداخت نکرده اند پیش بینی گردد.قبوض مربوط به پرداخت مالیات اتومبیل را می توان در دفاتر بیمه و یا جایگا ه های پمپ بنزین دولتی در اختیار دارندگان اتومبیل قرارداد که در همانجا نیز پرداخت گردد.
9-ایجاد ارزش افزوده و تغییر کاربری اراضی در اختیار شهرداری:
شهرداریها می توانند مبتنی بر اجرای طرح های عمرانی مناسب در مجاورت اراضی تحت تملک خود موجب ارزش افزوده انها شوند.طرح هایی چون ایجاد تفریحگاه های عمومی،پارک ها،تاسیسات تجاری و مواردی از این قبیل می تواند موجب افزایش قیمت این اراضی گردد.همچنین احداث بزرگراه ها ،دسترسی مناسب و ایجاد تاسیسات زیربنایی در زمین هایی که عمدتا اراضی وسیع حاشیه ای اطراف شهرهاست،موجب افزایش قیمت انها خواهد شد.تعیین کاربری مناسب مبتنی بر مطالعات طرح های جامع شهری و ایجاد ساخت و ساز هایی مطلوب در آن اراضی می تواند موجب افزایش قابل توجه قیمت و کسب درآمدهای قابل توجه برای شهرداریها گردد.
10-حذف کلیه معافیت ها:
سازمان ها،وزارتخانه ها،نهادهاو دستگاه های مختلف دولتی و غیر دولتی که براساس مصوبات مختلف از پرداخت عوارض و حقوق شهرداریها معاف شده اند باید ملزم به پرداخت عوارض مربوط شوند.
11-افزایش درآمد مبتنی بر تغییرات لازم در شرح خدمات طرح های توسعه شهری:
مشاورین موظفند به تهیه طرح مالی طرح های توسعه نیز شدند ولی این امر عمومیت نیافته ،مشاورین باید ملزم به تهیه طرح های مالی که در آن ،به تدابیر لازم،جهت افزایش درآمد شهرداریها در قبال اجرای طرح اتخاذ شده است،باشند.این تمهیدات می تواند شامل مواردی چون ،مکانیابی مناسب جهت اجرای طرح های درآمدزا و ایجاد تاسیسات انتفاعی ،در اراضی متعلق به شهرداری و یا زمین هایی که امکان تملک آن فراهم باشد و یا پیش بینی ایجاد تاسیسات تجاری بزرگ در اراضی متعلق به شهرداریها،ایجاد بازارهای مجتمع ،بازارهای روز،مراکز تفریحی و تفرجگاهی و بسیار یا موارد دیگر باشد که علاوه بر مکانیابی صحیح می تواند مبتنی بر بررسی های اقتصادی و اجتماعی مرتبط با طرح توسعه که توسط مشاور انجام می شود،ارزیابی اقتصادی این گونه پروژه ها نیز انجام گیرد.
12-سرمایه گذاری مناسب:
در صنایع مرتبط با ماشین الات و تجهیزات مورد نیاز شهرداریها با مشارکت بانک ها و بخش خصوصی،از جمله کارخانه های تولید انواع ماشیت الات عمرانی و خدماتی و موارد مشابه از طریقخرید بخشی از سهام کارخانه های جدید و نیز سرمایه گذاری مشترک با وزارت مسکن و شهرسازی یا بخش خصوصی و بانک ها در جهت احداث مسکن انبوه و ارزان از محل اعتبارات صندوق و مبتنی بر طرح های مطالعاتی لازم در مناطق مختلف کشور توطیه می شود.
13-استفاده از اعتبارات آژانس های بین المللی:
در زمینه مرتبط با بهداشت محیط شهری و بهبود محیط زیست شهری،یکی از راه های تهیه منابع اعتباری است.
14-ارتقای سطح مدیریت:
اطلاح سیستم حسابداری شهرداریها مزایای دیگری هم دارد و آن اینکه،با مشخص شدن سود و زیان شرکت های تابعه می توان تکلیف آنها را روشن کرد.شهرداری در مرحله اول با اصلاح سیستم بخش مدیریت و کسب و کار،در مرحله دوم برخی از شرکت های تابعه اش را که زیان ده هستند ،یا به بخش خصوصی واگذار کند و یا آنها را منحل نماید.به این ترتیب،شفاف سازی سیستم می تواند گامی مهم در جهت ارتقای سطح مدیریت سازمان های کلانی چون شهرداری به حساب آمده و امکان شناسایی ضعف ها و قوت ها مدیریت را فراهم کند.
15-تسهیل انجام عملیات بانکی:
خدمات بانک های دولتی منطبق با نیازهای روز فعالان اقتصادی نیست.لذا می توانیم با تاسیس موسسه مالی و اعتباری شهرداری به جذب منابع مختلف پرداخته و سرمایه لازم برای فعالیت های عمرانی شهرداری را تامین کرده و به موازات ،درفعالیت های اقتصادی درآمد زا سرمایه گذاری کنیم . اما همکاری غیرقابل قبول بانک با شهرداری تهران ،این سازمان را ترغیب کرده تا جهت تامین منابع مالی مورد نیاز و تسهیل انجام عملیات بانکی،بار دیگر اقدام به تاسیس بانک شهرداری یا موسسه مالی و اعتباری نماید.
منبع اخذ جزوه فوق ، خلاصه کتاب ذیل می باشد.

مبانی و تکنیک های برنامه ریزی شهری
نوشته :کرامت الله زیاری، حافظ مهدنژاد، فریاد پرهیز

مشخصات کتاب
* تعداد صفحه: 480
* نشر: دانشگاه بین المللی چابهار (29 فروردین، 1389)