مقدمه
نگرش عمیقتر به گیاهان علوفهای با توجه به افزایش تقاضا برای غذا به علت رشد فزاینده جمعیت و اهمیت پروتئین در جیره غذایی مردم و از آنجائیکه این پروتئین بطور عمده از طریق فرآوردههای دامی تامین میشود، ضروری است. نقش گیاهان علوفهای درتولید دام و در نتیجه تامین نیاز انسان به فرآوردههای دامی از اهمیت غیر قابل انکاری برخوردار است. با این وجود، متاسفانه در کشور ما به تولید و مدیریت گیاهان علوفهای در مقایسه با سایر محصولات زراعی کمتر توجه شده است برای جبران کمبود علوفه نیاز به گیاهانی است که ضمن تولید علوفه بیشتر و کیفیت مناسب، نسبت به شرایط نامساعد محیطی نیز مقاوم باشند تا در طول سال به خصوص فصلهایی از سال که کمبود علوفه به صورت حادتر مطرح میشود بتوانند تولید داشته باشند و نیاز دامها را تامین نمایند. در این راستا سورگوم1 نه تنها از عملکرد بالایی برخوردار است بلکه با شرایط اقلیمی اکثر مناطق ایران به خصوص مناطق گرم و خشک و معتدل سازگاری خوبی دارد (فومن و همکاران، 1387). سورگوم از نظر اهمیت غذایی پنجمین غله دنیا پس از گندم، ذرت، برنـج و جـو محسوب میشود. مهمترین کشورهای عمده تولید کننده سورگوم آمریکا، هندوستان، آرژانتین، چین، مکزیک، نیجریه و سودان هستند. سورگوم در شمال و جنوب آمریکا، اروپا و استرالیا به مصرف تغذیه دام میرسد اما در آسیا، آفریقا و آمریکای مرکزی بیشتر مصرف خوراکی دارد (FAO, 1989). سورگوم گیاه مقاومی بوده و در شرایطی که برای بیشتر غلات نامناسب است قادر به تولید بذر میباشد. به دلیل مقاومت این گیاه نسبت به خشکی، برای مناطقی که بارندگی منظمی ندارد گیاه مناسبی است (Purseglove., 1972). اگرچه پتانسیل عملکرد آن شبیه ذرت (Pickett and Fredericks., 1959) میباشد، ولی کشت این گیاه در مناطق نیمهخشک حارهای که میزان بارندگی سالانه بیش از 500 میلیمتر بوده معمول است. در این مناطق بارش سالیانه در خلال دو تا هفت ماه از سال، بیشتر از میزان تبخیر و تعرق میباشد. بهبود و افزایش عملکرد سورگوم منوط به شناخت بهتر صفات فیزیولوژیکی و رشد و نمو آن است.
– تاریخچه سورگوم
سورگوم از قدیمالایام در ایران وجود داشته وبعد از کشور یمن، در خاورمیانه بیشترین توده بومی (421 توده) از ایران جمعآوری شده است (فومن و همکاران، 1385). علاوه بر سایر مصارف معمول، اولین بار ایرانیان باستان شیره گیاه Sorghum Saccharatum را به منظور تهیه شکر مورد استفاده قرار دادند (فومن 1389). با توجه به کمبود علوفه در ایران، نوع علوفهای آن اولویت دارد و سطح زیر کشت آن در ایران بیشتر از 40000 هکتار است (کیخانی و همکاران، 1389). پراکندگی جغرافیایی سورگوم از طریق جاده ابریشم صورت گرفته و از آسیا به سایر مناطق دنیا راه یافته است. سوابق نشان میدهد که سورگوم در حدود 1900 سال قبل از میلاد مسیح در قاره آسیا و به بویژه در هندوستان کشت میشده است. در قرن چهارم میلادی نیز این گیاه در چین و در قرن پانزدهم در اروپا رایج شده است و به سرعت رونق یافته است. برخی کاشت این گیاه را در آمریکا از حدود سال 1707 میلادی و همراه با تجارت بردگان به این کشور میدانند (پورکاظم، 1387). شناسایی، نامگذاری و طبقهبندی جنسها و گونههای متعدد این گیاه از قرن شانزدهم توسط گیاهشناسان آغاز شد و هر کدام تحت اسامی خاصی این گیاه را معرفی کردند و بعضاً گونههای جدیدی را به جمع گونههای شناسایی شده، افزودند. طبقهبندی این گیاه نشیب و فرازهایی را طی کرد تا اینکه مونش در سال 1794 کلمه سورگوم را برای این جنس انتخاب نمود و از آن تحت عنوان Sorghum Bicolor نام برد و تا کنون نیز تحت همین نام بکار رفته است. اسنودن طبقه بندیهای گذشته را تکمیل و 31 گونه زراعی و 17 گونه غیرزراعی این گیاه را تشریح کرد (پورکاظم 1387).
– کشت سورگوم در ایران
با توجه به سازگاریهای اکولوژیک خاص این گیاه که مناسب با شرایط موجود در ایران است در 40 هزار هکتار از اراضی ایران کشت میشود. در مناطق مرطوب با استفاده از ارقام مناسب و در مناطق سرد با رعایت تاریخ کاشت در اواخر بهار و اوایل تابستان کشت آن امکانپذیر است. آزمایشات نشان میدهد سورگوم دانهای در اکثر مناطق ایران که 140-90 روز دارای درجه حرارت بالای 15 درجه سانتیگراد باشند با استفاده از ارقام و واریتههای مناسب و رعایت تاریخ کاشت قابل کشت است
در ایران، سورگوم در اردستان و یزد از سالها قبل کشت میشده است. در سیستان و بلوچستان نیز سورگوم دانهای کشت و از آن نان تهیه میکردهاند. همچنین در مناطق گرم استان فارس از جمله کازرون سورگوم کشت میشود. در کرمان و بنادر جنوب نیز سورگوم کشت و به مصرف تغذیه دام میرسیده است (عادلی، 1374). سورگوم گیاهی است که مقاومت بالا به شرایط نا مساعد محیطی دارد و در شرایطی که برای بیشتر غلات نامناسب است قادر به رشد و تولید بذر میباشد (المدرس، 1387). سورگوم دارای خصوصیات زراعی بسیار خوب از جمله رشد سریع بوده و در مدت زمان کوتاهی در حدود 50 روز (البته بسته به شرایط آب و هوایی) محصول قابل توجه تولید میکند. سورگوم محصولی با تنوع ژنتیکی بالا است و ویژگیهای کیفی مانند وجود تانن در دانه موجب کاهش ارزش غذایی، کاهش قابلیت هضم و کاهش نسبت کارایی پروتئین آن میشود (Ejeta., 1990). در برخی واریتهها حضور پلی فنولها دانه را تلختر و بد طعم میسازد اما همین پلی فنولها به حفظ دانه در برابر حمله حشرات و پرندگان و جوانهزنی پیش از برداشت کمک میکنند. دانههای سورگوم معمولا به رنگهای سفید، قرمز، زرد و یا قهوهای دیده میشوند (Butler., 1990).
– گیاهشناسی سورگوم
. سورگوم با نام علمیSorghum biocilor (L.) Moench یکی از گیاهان خانواده غلات (زهتابیان و چاهوکی، 1389) و یکی از پنج گیاه زراعی عمده دنیا محسوب میشود و امروزه بعد از چهار گیاه گندم، برنج، جو و ذرت مقام پنجم را دارا میباشد (فومن، 1389؛ کلیدری و همکاران، 1386). سورگوم گیاهی یکساله، روزکوتاه با 6 درصد گرده افشانی غیرمستقیم و از نظر فتوسنتزی جزو گیاهان 4 کربنه است (پورکاظم، 1387). این گیاه دارای سیستم ریشهای افشان و بسیار توسعه یافتهای است. به طور متوسط تا عمق 50-40 سانتیمتری (حداکثر تا عمق 90 سانتی متری) در خاک نفوذ میکند و بصورت جانبی تا 40 سانتیمتر گسترش مییابد هر چند گسترش ریشه تا شعاع 120 سانتیمتری اطراف گیاه نیز مشاهده شده است. از دیگر خصوصیات ریشههای سورگوم، داشتن مقادیر بسیار زیادی تار کشنده است که میزان آن در یک سانتیمتر مربع تقریبا 2 برابر بیشتر از ذرت است (نورمحمدی، 1380). رشد و پراکنش سیستم ریشهای سورگوم تحت تاثیر رطوبت خاک، مقاومت فیزیکی خاک و تخلخل خاک قرار میگیرد (مظاهری، 1377). گمان میرود که ذخایر سیلیسی موجود بر روی آندودرم ریشه سورگوم منجر به محکم شدن ریشه در خاک و کمک به تحمل تنش خشکی میشود. ساقه سورگوم مستقیم با پوسته محکم و مغز نرم میباشد. ارتفاع گیاه از 3/0 تا 5/4 متر متغیر و دارای 20-7 میانگره است. فاصله میانگرهها از پایین به طرف بالا افزایش مییابد، قطر ساقه از پایین به طرف بالا کاهش پیدا میکند و بین 4-1 سانتیمتر متغیر است. ساقه سورگوم آبدار و میزان شیره ساقه در برخی ارقام 48-38 درصد میرسد. بالا بودن شیره ساقه باعث افزایش مقاومت سورگوم نسبت به ورس، بیماریها و بالا رفتن ارزش علوفهای آن میگردد (نور محمدی، 1380). معمولا تعداد پنجه هر بوته بین 4-3 عدد و در مواردی به 10 عدد نیز میرسد. البته رقمهای دانهای سورگوم در جهتی اصلاح شدهاند که تعداد پنجه کمتری تولید میکنند. قطر ساقه سورگومهای دانهای معمولا بیشتر از بقیه انواع سورگومها میباشد (Martin et al., 1986).
برگهای سورگوم متناوب، سرنیزهای یا خطی ـ سرنیزهای و دارای موم براق در سطح فوقانی میباشند. لبههای برگ زبر یا صاف بوده و نوک برگها ممکن است کرکدار باشد. تعداد برگها بین 7 تا 24 عدد است که بسته به واریته و طول فصل رشد تغییر میکند. برگهای بالغ دارای 30 تا 135 سانتی متر طول و 5/1 تا 15 سانتیمتر عرض میباشند. سلولهای متحرک در قسمت اپیدرم فوقانی باعث پیچخوردن سریع برگها به سمت داخل در اثر تنش آبی میشوند (House., 1985). پس از کامل شدن رشد ساقه، گلآذین از انتهای ساقه خارج میشود که بسته به رقم و شرایط فشرده است ولی در انواع سورگومهای دیگر گلآذین معمولاَ به شکل نیمهفشرده باز است. در سنبلچـه دو گل وجـود دارد که یکـی بارور و دیگری عقیم است. یک گل آذین سـورگوم 5000-1000 (به طور معمول 3000-1500) گل تولید میکند و میتواند 75-15 میلیون دانه گرده را آزاد نماید (نورمحمدی، 1380). گلدهی حدود 10-6 روز طول میکشد و در بعضی ارقام که گلآذین بلندتر و بزرگتر میباشد این مدت زمان ممکن است تا 15 روز طول بکشد (کریمی، 1384). عمر گرده سورگوم چند ساعت بیشتر نیست ولی کلالهها حدود 20-18 روز آماده پذیرش گرده هستند. سورگوم گیاهی کاملاً بارور است و نزدیک به 96% خودگشنی دارد و میزان دگرگشنی آن 6-4% است (کریمی، 1384؛ نورمحمدی، 1380). دانه سورگوم به شکل تقریباً گرد و بیضوی است. دانهها به رنگهای مختلف همچون قرمز، سفید و قهوهای دیده میشوند. وزن هزار دانه 60-15 گرم و وزن هکتولیتر آن 75-65 کیلوگرم است قطر دانه آن 5/4-5/0 میلیمتر است. دانه سورگوم از پوسته 8% (3/9-8/7)، آندوسپرم 82% (6/84-80) و جنین 10% (1/12-8/7) تشکیل شده است (نورمحمدی، 1380).
– اکولوژی سورگوم
دمای 18 درجه سانتیگراد در مزرعه برای جوانهزنی مناسب است و به ازای هر 9/0 درجه سانتیگراد افزایش در میانگین دمای خاک (در عمق 6/7 سانتی متر) از 13 تا 21 درجه سانتیگراد، فاصله زمانی جوانهزنی تا سبز شدن (ظهور گیاهچه بر سطح خاک) یک روز کوتاهتر میشود. دمای 48-40 درجه سانتیگراد در خاک برای این مرحله از رشد مضر و کشنده است. درجه حرارت مطلوب برای رشد گیاهچه، در حدود 33 درجه سانتیگراد است. این درجه حرارت پیش از نمو رویشی گیاه برای تبادل خالص CO2 مطلوب است بطوریکه با افزایش دما سرعت ظهور برگها افزایش مییابد. اما دمای مطلوب برای ظهور پنجهها نسبتاَ پایین و در روز و شب به ترتیب 20 و 15 درجه سانتیگراد برآورده شده است. رطوبت خاک در حد 20 تا 50 درصد ظرفیت زراعی برای جوانهزنی مطلوب میباشد.
میزان فتوسنتز خالص در سورگوم که یک گونه C4 (چهار کربنه) است بیش از گندم است و با زیاد شدن دما، افزایش مییابد، اما حد مطلوب آن احتمالاً در دمای 35 تا 40 درجه سانتیگراد فراهم میشود. در گیاهان 4 کربنه از جمله سورگوم چند عامل باعث بالا بودن میزان فتوسنتز خالص و نیز بالا بودن کارایی مصرف آب2 میشود، این عوامل عبارتند از: مسیر فتوسنتزی C4 و عدم انجام تنفس نوری که از وضعیت خاص و کارایی آناتومی برگ موسوم به آناتومی کرانز (کوچک بودن سلولهای مزوفیل و بالا بودن نسبت فضای سلولی به حجم سلولی در مقایسه با سایر گونهها) ناشی میشود. همچنین معلوم گشته است که 76 تا 79% توده ریشهها و 60 تا 63% از طول ریشهها در لایه 0 تا 20 سانتیمتری خاک متمرکز شدهاند (مظاهری، 1377).
نهایت بالا بردن مقاومت گیاه به تنشهای خشکی از یک طرف و از طرف دیگر وجود بحران آب در کشورهای مختلف، محققین کشورهای مبتلا را بر آن داشته تا این جنبه از رابطه همزیستی را بیش از پیش مورد بررسی و مطالعه قرار دهند. از دیگر فوائد رابطه همزیستی میکوریزی میتوان به افزایش مقاومت به شوری، افزایش مقاومت گیاه به عوامل بیماریزای ریشه، تولید هورمونهای محرک رشد گیاه، افزایش مقاومت گیاه به تنشهای ناشی از تراکم خاک، اصلاح ساختمان خاک، افزایش فعالیت تثبیت نیتروژن توسط انواع دیازوتروفها همزیست و همیار با گیاهان، تشدید فعالیتهای میکروارگانیسمهای حلکننده فسفات و افزایش کارایی مصرف کودهای شیمیایی، اشاره نمود (Lal..2000., ). سورگوم تحمل زیادی به خاکهای شور تا قلیایی از خود نشان میدهد و خاک های کمی اسیدی را بهتر از دیگر شرایط میپذیرد. در خاکهای زهشکی شده و حاصلخیز بهتر رشد می کند (زهتابیان و زارع چاهوکی، 1389) و ریشههای آن به دلیل داشتن مواد قندی بر رشد و نمو موجودات ذره بینی خاک میافزاید (پورکاظم، 1387).
– انواع سورگوم
سورگوم را از لحاظ کاربرد آن به طور کلی به 4 دسته طبقه بندی میکنند:
1-دانه-ای 2- قندی 3- جارویی 4- علوفهای
– سورگوم علوفهای:
از خصوصیات این نوع سورگوم ساقههای بلند، نازک و غنی از مواد است. شاخه و برگ سورگوم علوفهای بسیار زیاد میباشد، لذا برای علوفه کشت میگردد.
بذور سورگوم در موقع جوانهزدن، تولید یک ریشه اولیه جنینی میکند. ریشههای تاجی (دائمی) از محل گره انشعابات (مثل سایر غلات) در زیر خاک بوجود میآیند. سورگوم دارای سیستم ریشهای بسیار توسعه یافته است. بیشترین میزان ریشهها تا عمق 90 سانتیمتری خاک دیده میشوند (در قسمت عرضی تا 40 سانتیمتری گسترش دارند). تقریبا 90 درصد از آب و مواد غذایی مورد نیاز گیاه بوسیله همین میزان ریشه جذب میگردد. از دیگر خصوصیات ریشهها، داشتن مقادیر خیلی زیادی تار کشنده است که میزان آن در یک سانتیمتر مربع 2 برابر بیش از ذرت است. ارقام سورگوم علوفهای یک چینه معمولا بیشتر دو منظوره علوفهای- دانهای بوده که علوفه تر با دانه، عملکرد را تشکیل میدهد و ارقام چند چینه معمولا به خاطر تعدد چینبرداری علوفه بیشتری تولید میکنند و تولید بذر آنها ضعیف میباشد (فومن و همکارن، 1385).
– ترکیبات شیمیایی موجود در سورگوم:
سورگوم از گیاهانی است که دارای ماده سمی موسوم به اسید سیانیدریک (HCN) میباشد بهطوریکه در علوفه خشک این گیاهان نیز سم مذکور به میزان کم وبیش وجود دارد. گلوکوزید سیانوژنتیکی بنام دیورین که در بخشهای سبز گیاه ضمن رشد آن تولید میشود، در مرحله گلدهی به حداقل میزان خود میرسد. مقدار پروتئین سورگوم 3/12 درصد، هیدراتهای کربن 8/73، املاح 65/1، چربی آن 9/3 درصد و مقدار آهن آن دو برابر گندم است (نورمحمدی و همکاران، 1386). (پورکاظم، 1387) سیلو و علوفه خشک سورگوم را میتوان بدون خطر به مصرف تغذیه دام رساند (نورمحمدی و همکاران، 1386).
– کاربرد سورگوم
سورگوم در شمال و جنوب آمریکا، اروپا واسترالیا به مصرف تغذیه دام میرسد، اما در آسیا، آفریقا و آمریکای مرکزی بیشتر مصرف خوراکی دارد و به عنوان غذای انسان مصرف میشود. سورگوم علوفهای دارای اسید هیدروسیانیک و آلکالوئید هوردنین است. گیاهان جوان دارای مقدار زیادی اسید هیدروسیانیک هستند که نباید برای تغذیه دام استفاده شوند زیرا مقدار کم آن (5/0 گرم) برای از پا درآوردن یک گاو کافی است. تغذیه با جوانههای جوان جانبی و پنجههای جوان ممکن است حتی باعث مرگ حیوان شود. مقدار اسید هیدروسیانیک در سورگوم علوفهای که برداشت شده و در آفتاب خشک شده باشد، کم میشود و به طور کلی سیلو کردن علوفه باعث از بین رفتن آن میگردد. با توجه به اینکه مقدار اسید هیدروسیانیک واریتهها در مراحل مختلف رشد کاملاً متفاوت است، لذا انواعی از سورگوم علوفهای را باید انتخاب کرد که دارای اسید هیدروسیانیک کمی باشند (المدرس و همکاران، 1387). در زیر به چند مورد از موارد مصرف سورگوم اشاره میشود:
– مصارف خوراکی:
در ایران سورگوم در تولید نان، بیسکوییت، غذای دام وطیور مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه بر این، قند مایع تولید شده از سورگوم در تولید محصولات غذایی مانند مربا و گز کاربرد دارد.غذاها و نوشیدنیهای بسیاری وجود دارند که از تخمیر سورگوم معمولی حاصل میشوند. این محصولات تخمیری تقریباً به شکل کامل خاص آفریقا میباشند. از انواع خوراکی سورگوم، آرد و محصولات دیگر تهیه میشوند. آرد سورگوم به لحاظ رنگ روشن و طعم ملایم نسبت به آرد ذرت برتری دارد.
جدول1 مقدار ترکیبات موجود در آرد سورگوم
ترکیب
انرژی
(کالری)
آب
(g)
پروتئین
(g)
چربی
(g)
کربوهیدرات
(g)
فیبر
(g)
کلسیم
(mg)
پتاسیم
(mg)
فسفر
(mg)
سدیم
(mg)
مقدار در 100 گرم
342
10
10
7/3
7/72
2/2
22
44
242
8
– تغذیه حیوانات:
عمدهترین مصرف سورگوم در تغذیه حیوانات است. سورگوم و ذرت اجزا اصلی غذای خوک، پرندگان و گاو در نیمکره غربی میباشند (خدابنده، 1369). معمولاً سورگوم برای این مصارف به صورت بلغور در میآید. سورگوم برای پرورش ماهی و سایر غذاهای آبی نیز استفاده شده است.
– تولیدات صنعتی:
از ساقههای سورگوم شیرین میتوان شکر سفید تولید کرد ولی با توجه به پائین بودن درصد خلوص (نسبت درصد وزن ساکارز به درصد وزن مواد محلول) (75 درصد) در مقایسه با چغندرقند و نیشکر (80 تا 85 درصد)، تولید شکر سفید از سورگوم شیرین مقرون به صرفه نمیباشد. بنابراین کربوهیدراتهای موجود در سورگوم شیرین را میتوان به صورت قند مایع در صنایع غذایی مصرف کرد (المدرس و همکاران، 1387). باید توجه داشت که بیشترین میزان قند موجود در ساقه سورگوم در مرحله رسیدن فیزیولوژیکی بوده و پس از آن به سرعت کاهش پیدا میکند(Almodares., 2007 ؛ Almodares., 2006).
– تولید اتانول و باگاس:
نفت منبعی غیرتجدید شونده است و باید به فکر جایگزینهای پایدار برای نفت بود. یکی از منابع جایگزین استفاده از اتانول است از دانهها، ساقهها و باگاس (باقیمانده سورگوم پس از آبگیری) سورگوم شیرین میتوان اتانول تولید کرد. اتانول اکسیژن بالایی دارد و به سوختن کامل سوخت کمک میکند و اگر به عنوان ترکیب مکمل با بنزین استفاده شود، باعث میشود اکتان بنزین بالا رفته و بهتر و تمیزتر بسوزد و آلودگی کمتری ایجاد شود. سمیت اتانول نسبت به سایر سوختها کمتر بوده و به راحتی در آب و خاک تجزیه میشود. برای تولید اتانول از منابع مختلفی میتوان استفاده کرد. در برزیل اتانول از نیشکر و در آمریکا از نشاسته ذرت بهدست میآید. ارقام سورگوم شیرین با داشتن 90 درصد کارایی تخمیر و با توجه به اینکه از دانه وساقه آن میتوان اتانول تولید کرد، پتانسیل بیشتری نسبت به سایر گیاهان (ذرت و نیشکر) برای تولید اتانول دارند (المدرس و همکاران، 1387). سورگوم به دلیل غنی بودن از کربوهیدراتهای ساختاری و غیرساختاری، یک محصول عالی برای تخمیر بیهوازی و تولید بیواتانول است (McBee., 1982) . قند قابل تخمیر بالای ساقه سورگوم شیرین آن را برای تخمیر به بیواتانول مناسب میسازد. به دلیل اینکه سورگوم شیرین دارای درصد بالای ساکارز، گلوکز و فروکتوز است، به آسانی توسط میکروارگانیسمها به بیواتانول تبدیل شده و گیاه مناسبی برای تولید سوخت زیستی است. شربت سورگوم شیرین میتواند به 85 درصد اتانول محاسبه شده یا 4/54 لیتر در 100 کیلوگرم وزن تر ساقه تبدیل گردد (Almodares., 2009).
منابع
پورکاظم، ا.، 1387. اثر روش های مختلف کاشت ردیفی بر سورگوم علوفه ای. نشریه علمی، اقتصادی، کشاورزی دامدار. 17 (204): 40 – 47
تایز، لینکلن و زایگر.1379. فیزیولوژی گیاهی جلد دوم. ترجمه دکتر محمد کافی و همکاران. مشهد. انتشارات جهاد -دانشگاهی مشهد 379 ص.
حاج بابائی، م.، عزیزی، ف و ک. زرگری 1390 تاثیر تنش خشکی بر عملکرد علوفه تر و برخی صفات زراعی هیبریدهای مختلف ذرت. فصلنامه علمی و پژوهشی گیاه و زیست بوم.25 (7). 57-45
حجازی، ا، 1358، گیاهان نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری، انتشارات دانشکده عمران روستائی دانشگاه ابو ریحان بیرونی، 478 صفحه.
زهتابیان، غ.ر.، زارع چاهوکی، م.ع.، 1389. مقایسه عملکرد و میزان پروتئین در پنج رقم سورگوم علوفه ای در شرایط آب و هوایی خراسان جنوبی. نشریه زراعت (پژوهش و سازندگی). 88: 20 – 25
طالب نژاد، ع، 1373، بررسی و مقایسه عملکرد و میزان پروتئین ارقام و هیبریدهای جدید سورگوم علوفه ای، مرکز تحقیقات کشاورزی استان مرکزی
عادلی، س. 1374. رابطهی شاخصهای رشد و میزان قندهای ساقه در مراحل مختلف نمو در ارقام و لاینهای سورگوم شیرین. پایان نامه کارشناسی ارشد علوم گیاهی از دانشگاه اصفهان.
فدایی، ع1386 بررسی اثر تنش خشکی بر برخی خصوصیات رشدی و عملکرد سه رقم ذرت دانهای در منطقه کرمان. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید باهنر کرمان.
فومن، ع.، 1389. ارزیابی صفات مورفولوژیک و عملکرد کمی و کیفی ارقام مختلف سورگوم علوفه ای. کیخانی، ف، گنجی خرم دل، ن.، فرازنجو، م.، کیخا، غ.، ثقفی، ک.، کیخا، م.، 1389. بررسی اثر کم آبیاری بر عملکرد و کارائی مصرف آب محصول سورگوم علوفه ای در منطقه سیستان. مجله پژوهش آب در کشاورزی. 24 (1): 41 – 49.
فومن، ع.، قنادها، م.ر.، حسین زاده، ع.، شکیب، ع.م، 1385. بررسی صفات کمی و کیفی ارقام جدید سورگوم علوفهای در چین های مختلف. نهال و بذر. 22 (2): 215 – 224.
فومن، ع.، مختارزاده، ع.ا.، بهشتی، ع.، شیری، م.ر.، راهنما، ع.، نادعلی، ف.، نورمحمدی، س.، حسن زاده مقدم، ه.، 1387. معرفی رقم. پگاه، رقم جدید سورگوم علوفه ای. نهال و بذر. 24 (2): 367 – 371.
کریمی.، م، م. اصفهانی، م. ح. بیگل.ئی، و ع. قاسمی.1388. تاثیر تیمارهای آبیاری بر صفات مورفولوژیک و شاخصهای رشد ذرت علوفهای در شرایط آب و هوایی رشت. مجله الکترونیک تولید گیاهان زراعی. 2 (2). 110-91
کریمی، ه. 1384. زراعت و اصلاح گیاهان علوفه ای. انتشارات دانشگاه تهران
کریمی، ه، 1367، زراعت و اصلاح گیاهان علوفه ای، انتشارات دانشگاه تهران، 414 صفحه.
کلیدری، ع.، موسوی نیک، س.م.، بهشتی، ع.، صفایی، م.، 1386. ارزیابی سرعت رشد محصول، صفات مورفولوژیک و عملکرد علوفه در ارقام مختلف سورگوم علوفه ای در منطقه مشهد. پژوهشنامه علوم کشاورزی. 1 (8): 37 – 52
کوچکی، ع. 1372، زراعت در مناطق خشک. انتشارات جهد دانشگاهی مشهد
کوچکی،ع و ک، سرمد نیا 1379 فیزیولوژی گیاهان زراعی. ترجمه انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد 400ص
کوچکی، ع. و ع. ح. سرمدنیا. 1379. فیزیولوژی گیاهان زراعی. ترجمه. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد
گالشی، س، 1371، مقایسه عملکرد چهار رقم و توده سورگوم علوفه ای در گنبد، مجله علمی و پژوهشی دانشگاه علوم کشاورزی گرگان جلد 2 شماره 2 صفحه 76-69.
المدرس، ع.، ر. طاهری و و. صفوی. 1387. سورگوم (گیاه شناسی، زراعت و بیوتکنولوژی). انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان.264 صفحهمجله علوم گیاهان زراعی. 41 (4): 833 – 840
مظاهری، د.، م. آقا علیخانی. 1377. بوم شناسی گیاهان گرمسیری. تالیف نورمن، ام، جی. سی، پیرسون و پی، سیرل. انتشارات دانشگاه تهران.
نباتی، ج. و ر. مقدم. 1389. اثر فواصل آبیاری بر عملکرد و خصوصیات مورفولوژیکی ارزن، سورگوم و ذرت علوفهای.41 (1). 179-186.
نور محمدی، ق و ع، سیادت و ع، کاشانی،1377، زراعت غلات (ترجمه)، انشارات دانشگاه شهید چمران، 446صفحه
ولد آبادی، س.ع.، مظاهری، د.، نورمحمدی، ق.، هاشمی دزفولی، س.ا.، 1379. بررسی اثر تنش خشکی بر خواص کمی و کیفی و شاخص های رشد ذرت، سورگوم و ارزن. مجله علوم زراعی ایران. 2 (1): 39 – 47.
Abdul Jaleel C., Riadh K., Gopi R., Manivannan P., Ines J., Al-Juburi H. J.,Chang-Xing Z., Hong-Bo S. and Panneerselvam R. 2009. Antioxidand
Acevado, E., T. C. Hesiao and D. W. Handerson. 1971. Immediate and subsequent growth responses of mais leaves to chnges in water statues. Plant Physiol. 48: 631-639.
Agarawal S., Sairam R. K., Srivasta G. C. and Meena R. C. 2005. Changes in antioxidant enzymes activity and oxidative stress by abscisic acid and salicylic acid in wheat genotypes. Biol. Plant, 49(4): 541-550.
Agboma, P., T. Sinclair, K. Jokinen, P. Peltonen-Sainio and E. Pehu. 1997. An evaluation of the effect of exogenous glycine betaine on the growth and yield of soybean. Field Crops Research, 54: 51-64.
Agboma, P.C., Sinclair, T.R., Jokinen, K., Peltonen-Sainio, P., Pehu, E., 1997. An evaluation of the effect of exogenous glycine betaine on the growth and yield of soybean: timing of application, watering regimes and cultivars. Field Crops Res. 54, 51-6
Agenbay, G. A. 1995. Physiological response of spring wheat cultivare to post-anthesis water stress and intensity. Sourth African. J. Plant Sci. 12: 27-31.
Aldesuquy, HS., Mankarios AT., Awad HA (1998). Effect of some antitranspirants on growth, metabolism and productivity of salinetreated wheat plants. Induction of stomatal closure, inhibition of transpiration and improvement of leaf turgidity. Acta Bot Hungarica 41:1-10.
Alia, Saradhi, P.P., Mohanty, P., 1997. Involvement of proline in protecting thylakoid membranes against free radical induced photodamage. J. Photochem. Photobiol. 38, 253-257.
Allard, F., M. Houde, M. Krol, A. Ivanov, N. P. A. Huner, and F. Sarhan. 1998. Betaine improves freezing tolerance in wheat. Plant Cell Physiology, 39: 1194-1202
Almodares, A., and M.R. Hadi. 2009. Production of bioethanol from sweet sorghum: A review. African Journal of Agricultural Research 4:772-780.
Almodares, A., and M.R. Hadi. 2009. Production of bioethanol from sweet sorghum: A review. African Journal of Agricultural Research 4:772-780.
Almodares, A., and S.M. Mostafafi Darany. 2006. Effects of planting date and time of nitrogen application on yield and sugar content of sweet sorghum. Journal of Environmental Biology 27:601-605.
Almodares, A., M.R. Hadi, M. Ranjbar, and R. Taheri. 2007. The effects of nitrogen treatments, cultivars and harvest stages on stalk yield and sugar content in sweet sorghum. Asian J. Plant Sci 6:423-426.
Almodares, A., R. Taheri, and S. Adeli. 2008b. Stalk yield and carbohydrate composition of sweet sorghum [Sorghum bicolor (L.) Moench] cultivars and lines at different growth stages. J. Malesian Appl. Biol 37:31-36.
Antolin, M., J. Yoller, and M. Sanchez- Diaz. (1995). "Effects of temporary drought on nitrate-fed and nitrogen-fixing alfalfa plants." Journal of Plant Science 107(2): 159-165.
Baghizadeh A., Hajmohammadrezaei.M.(2011). Effect of drought stress and its interaction with ascorbate and salicylic acid on okra (hibiscus esculents l.) germination and seedling growth. journal of stress physiology & biochemistry, vol. 7 no. 1 2011, pp. 55-65 issn 1997-0838
Barkosky, RR., Einhellig FA (1993). Effects of salicylic acid on plant-water relationships. J Chem Ecol 19:237-247.
Bartosz G. 1997. Oxidative stress in plants. Acta Physiol. Plant., 19(1): 47-64.
Bartosz G. 1997. Oxidative stress in plants. Acta Physiol. Plant., 19(1): 47-64.
Ben Hamed K., Castagna A., Salem E., Ranieri A. and Abdelly C. 2007. Sea fennel (Cirthmum Maritimum L.) under salinity conditions: a comparison of leaf and root antioxidant responses. Plant Growth Regul., 53: 185-194.
Berenguer, M. and J. Faci (2001). "Sorghum (Sorghum bicolor L. Moench) yield compensation processes under different plant densities and variable water supply." journal of European agronomy 15(1): 43-55
Berenguer, M. and J. Faci (2001). "Sorghum (Sorghum bicolor L. Moench) yield compensation processes under different plant densities and variable water supply." journal of European agronomy 15(1): 43-55.
Blum, A 1973. Components analysis of yield responses to drought of sorghum hybrid, EXP. Agric, 9:159-167
Borsani O., Valpuest V. and Botella M. A. (2001) Evidence for a role of salicylic acid in the oxidative damage generated by Nacl and Osmotic Stress in Arabidopsis seedlings. Plant Physiol., 126: 1024-1030
Borsani, O., Valpuesta, V.and Botella, M.A. (2001). Evidence for a role of salicylic acid in the oxidative damage generated by NaCl and osmotic stress in Arabidopsis seedlings. Plant Physiol. 126:1024-1030.
Boyer, J. S. 1970. Leaf enlargement and metapolic rates in corn, soybeans, and sunflower at various leaf water potentials. Plant Physiol. 46: 233-235
Butler, G. L. 1990. Tannins and other phenols: Effects on sorghum production and utilization. Pages 140-144. INTSORMIL Annual Report, 1990. A technical research report of the grain sorghum / pearl millet collaborative research support program (CRSP).
Çakir, R. (2004). "Effect of water stress at different development stages on vegetative and reproductive growth of corn." Journal ot Field Crops Research 89(1): 1-16.
carbohydrate metabolism in salt-stressed maize plants. Int. J. Agri. Biol., 6: 5-8.
Castrillo, M. & Trujillo, I. (1994). Ribulose-1-5, biphosphate carboxylase activity & chlorophyll & protein content in two cultivars of French bean plants under water stress & rewatering. Photosynthetic, 30, 175-181
Castrillo, M. & Trujillo, I. (1994). Ribulose-1-5, biphosphate carboxylase activity & chlorophyll & protein content in two cultivars of French bean plants under water stress & rewatering. Photosynthetic, 30, 175-18
Chapmane, P. a. M. E. W. (1999.). "Water deficit receptivity of maiz silk." journal of Crop Scince. 33(2): 279-282
Chen, C., Dickman, M.B., 2005. Proline suppresses apoptosis in the fungal pathogen of Colletotrichum trifolii. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A 102, 3459-3464.
Chen, C., Dickman, M.B., 2005. Proline suppresses apoptosis in the fungal pathogen of Colletotrichum trifolii. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A 102, 3459-3464.
Cho, K.,H. Tder, J. Iee and R. Auge. 2006. Mycorrhizal symbiosis and ewsponse of sorghum to combined drought and salinity stress. J. of plant phisio. 163: 517-528
Clough, A. & Hunter, M. N. (2003). Stem diameter: A rapid accurate parameter for monitoring growth of sorghum. In: Proceedings of the 11th Australian Agronomy Conference. Geelong. Retrieved June 22, 2005, from http:/www.regional. org. au /au /asa/2003/p/4/clough.htm
Cosculleo, F. a. J. M. F. (1992). "Determination of the Maize ( Zea Maize L.) yield funcationsip respect to water using a line source sprinkle." journal of Field Crop Science 93: 5611-5620.
Dahlberg, J. A., and Spinks, M. S. 1995. Current status of the US Sorghum Germplasm Collection. International Sorghum and Millet Newsletter 36: 4-12
Dat, J.F., Lopez-Delgado, H., Foyer, C.H and Scott, I.M (1998). Parallel changes in H2O2 and catalase during thermotolerance induced by salicylic acid or heat acclimation in mustard seedlings. Plant Physiol. 116:1351-1357.
Debaeke, P. and A. Aboudrare. 2004. Adaptation of crop management to water-limited environments. Eur. J. Agron. 21: 433-446.
defense responses: Physiological Plasticity in higher plants under abiotic constrains. Acta Physiol. Plant, 31: 427-436.
Delany T.P., Uknes S., Vernooij B., Friedrich L., Weymann K., Negrotto D., Gaffney T., Gut-Rella M., Kessmann H., Ward E., and Ryals J. 1994. A central role of salicylic acid in plant disease resistance. Science, 266: 1247-125.
Du Y.C., Nose A., Wasano K., and Ushida Y. 1998. Responses to water stress of enzyme activities and metabolite levels in relation to sucrose and starch synthesis, the Calvin cycle and the C4 pathway in sugarcane (Saccharum sp). Australian Journal of Plant Physiology, 25:253 – 260.
Earl, H.J. and Davis, R.F., 2003. Effect of drought stress on leaf and whole canopy radiation use efficiency and yield of maize. Agronomy Journal. 95: 688- 696
Efeoğlu, B., Ekmekçi, Y., Çiçek N.,2009. Physiological responses of three maize cultivars to drought stress and recovery South African Journal of Botany. 75, 34-42
Ejeta, G. and J. Axtell. 1990. Development of hard endosperm high lysine sorghums. In: Proceedings of an International Conference on Sorghum Nutritional Quality. Ejeta, G. Mertz, E.T., Rooney, L.W.
Eraslan F., Inal A., Gunes A., and Alpaslan M. 2007. Impact of exogenous salicylic acid on growth, antioxidant activity and physiology of carrot plants subjected to combined salinity and boron toxicity. Scientia Horticulturae,113: 120-128
Eraslan F., Inal A., Gunes A., and Alpaslan M. 2007. Impact of exogenous salicylic acid on growth, antioxidant activity and physiology of carrot plants subjected to combined salinity and boron toxicity. Scientia Horticulturae,113: 120-128
FAO. 1994. The world sorghum and millet economies: facts, trends and outlook.
Faridoddin Q., Hayat S. and Ahmad A. 2003. Salicylic acide influences netphotosynthetic rate, carboxilation efficiency, nitrate reductase activity and seed yield in Brassica juncea. Photosynthetica, 41: 281-284.
Hayat S. and Ahmad A. 2007. Salicylic acid: a plant hormone. Speringer.
House, L.R. 1985. A guide to sorghum breeding. 2nd ed.: ICRISAT, India
Howell, T. 2001. Enhancing water use efficiency in irrigated agriculture. Agron. J. 93:281-189.
Hua, B., Guo, W.Y., 2002. Effect of exogenous proline on SOD and POD activity of soybean callus under salt stress. Acta Agric. Boreali-Sinica 17, 37-40.
Hussain M., Malik M.A., Farooq M., Ashraf M.Y., Cheema M.A. (2008) Improving Drought tolerance by exogenous application of glycinebetaine and salicylic acid in sunflower, J. Agron. Crop Sci. 194, 193-199.
Hussein M.M., Balbaa L.K., and Gaballah M.S. 2007. Salicylic acid and salinity effects on growth of maize plants. Research Journal of Agriculture and Biological Sciences, 3: 321-328.
Iqbal, N., Ashraf, M. and Ashraf, M.Y. (2008) Glycinebetaine, an osmolyte of interest to improve water stress tolerance in sunflower (Helianthus annuus L.): water relations and yield. South African J. Bot., 74: 274-281
Jaleel, C. A., P. Manivannan,A. Wahid, M. Farrooq and H.Dmjm. (2009). "Drought stress in plants: a review on morphological characteristics and pigments composition." Journal of Agricaltural and Biology 11: 100-105.
Janda, T., Szalai, G. Tari, I and Paldi, E. (1999). Hydroponic treatment with salicylic acid decreases the effects of chilling injury in maize (Zea mays L.) plants. Planta 208:175-180.
Jekendra, Y. (1999). " Physica and morphologyical properties of forage crop with refrence to cutting Archivesde." Journal of Polymer Since and Technology 59: 37- 49.
Jiand, Y. a. B., hung (2001). "Drought and heat strress injury to two cool season turf grasses in relaition to ontioxidant metabolism lipid proxidation." Journal of Crop Science 44(1): 436-442.
Jithesh M. N., Prashanth S. R., Sivaprakash K. R. and Parida A. K. 2006. Antioxidative response mechanisms in halophytes: their role in stress defense. J. Genetics, 85 (3): 237-254.
Jolivet, Y., F. Lahrer, J. Hamelin. 1982. Osmoregulation in higher plants: the protective effect of glycinebetaine against the heat destabilization of membranes. Plant Science Letters, 25: 193-201.
Juan M., Rivero R. M., Romero L. and Ruiz J. M. 2005. Evaluation of some nutritional and biochemical indicators in selecting salt-resistant tomato cultivars. Environ. Exp. Bot., 54: 193-201.
Kang, S., W. Zhang (2000). "An improved water-use efficiency for maize grown under regulated deficit irrigation." journal of Field Crops Research 67(3): 207-214
Kang, Sh., Shi, W. & Zhang, J. (2000). An improved water-use efficiency for maize grown under regulated deficit irrigation. Field Crops Research, 67, 207-214.
Karyudi, and R. J. Fletcher. 2003. Osmoregulation in birdseed millet under conditions of water stress II. Variation in F3 lines of Setaria italic and its relationship to plant morphology and yield. Euphytica 132: 191-197.
Kaya, M.D., Okçub, G., Ataka, M., Çıkılıc, Y., Kolsarıcıa, Ö., (2006) Seed treatments to overcome salt and drought stress during germination in sunflower (Helianthus annuus L.), Eur. J. Agron. 24, 291-295.
Khan W., Prithviraj B. and Smith D. l. 2003. Photosynthetic response of com and soybean to foliar application of salicylates. J. Plant Physiol., 160: 485-492.
Khan, A., and M. Ashraf. 1993. Water relations and drought tolerance in two wheat varieties undea water stress. Pakis. J. Sci. Indust. Res. 36: 151-155.
khanova, E. A., Fedina A. B., Kulaeva O. N., (1999). Effect of salicylic acid and (2´-5´)- oligoadenylates on protein synthesis in tobacco leaves under heat shock conditions: comparative study. Russ. J. of Plant Physiol., 46, 16-22.
Khodary S. E. A. 2004. Effect of salicylic acid on the growth, photosynthesis and
Kholova, J., C.T. M. Hasan, M.Khocova and V. Vadie. (2011). "Doesa terminal drought tolerance Q TL contribute to differences in ros scavenging enzymes and photosynthetic pigments in pear millet exposed to drought ? ." journal of Environmental and Experimental Botany. 71 (2): 99-106.
Koyro H. W. 2006. Effect of salinity on growth, photosynthesis, water relatinns and solute composition of potential cash crop halophyte Plantago coronopus (L.). Environ. Exp. Bot., 56:136-149.
Kuzniak E. 2004. Ascorbate and ascorbate-dependent enzmes in derached tomato leaves under coditions modulating the ascorbate pool. Acta Physiol. Plant, 26(3): 1-6.
Lafitte, R., 2002. Relationship between leaf relative water content during reproductive stage water deficit and grain formation in rice. Field Crops Reaseachers. 76: 165-174.
Lal, L. 2000. Phosphatic Biofertilizer. Agrotech Publishing Academy P. 224
Lawlor, D.W. 2002. Limitation to photosynthesis in Water-stressed leaves: Stomata vs. metabolism and the role of ATP. Annals of Botany. 89: 871-885
Lawlor, D.W., and Cornic, G., 2002. Photosynthetic carbon assimilation and associated metabolism in relation to water deficits in higher plants. Plant, Cell and Environment. 25: 275-294.
Lerma, C., P.J. Rich, G.C. Ju, W. Yang, A.D. Hanson and D. Rhodes, 1991. Betaine deficiency in maize. Complementation tests and metabolic basis. Plant Physiology, 95: 1113-1119.
Loggini B., Scartazza A., Brugonli E. and Navari-Izzo F. 1999. Antioxidative defense system, pigment composition, and photosynthetic efficiency in two wheat cultivars subjected to drought. Plant Physiol., 119: 1091-1099.
Lopez, C.M.L., H., Takahashi, and S., Yamazaki. 2002. Plant-water relations of kidney bean plants treated with NaCl and foliarly applied glycinebetaine. Journal of Agronomy Crop Science. 188: 73-80.
Maclagan, J. L. 1993. Effect of water stress on the water relation in brassica species, Can. J. of Plant Sci. 73: 225-529.
Mafakheri, A., Siosemardeh,A., Bahramnejad, B., Struik, P.C., Sohrabi E., 2010. Effect of drought stress on yield, proline and chlorophyll contents in three chickpea cultivars. AJCS .4(8), 580-585
Makela, P., K. Jokinen, M. Kontturi, P. Peltonen-Sainio, E. Pehu and S. Somersalo. 1998. Foliar application of glycine betaine – a novel product from sugarbeet – as an approach to increase tomato yield. Industrial Crops and Prodcts, 7: 139-148.
Malekian, R., J. Abedi-Koupai,and S. Eslamian. (2011). "Influences of clinoptilolite and surfactant-modified clinoptilolite zeolite on nitrate leaching and plant growth." Journal of Hazardous Materials 185(2): 970-976.
Martin, Y. H., Leonard, W. H. and D. L. Stamp. 1986. Principles of field crop production. Macmillam publishing Co. Inc
Martınez, J.P., Silva, H., Ledent, J.F. and Pinto. M., 2007. Effect of drought stress on the osmotic adjustment, cell wall elasticity and cell volume of six cultivars of common beans (Phaseolus vulgaris L.). Europ Journal Agronomy. 26: 30- 38
Masood A., Shab N. A., Zeeshan M. and Abraham G. 2006. Differential response of antioxidant enzymes to salinity stress in two varieties of Azolla (Azolla pinnata and Azolla filiculcides). Environ. Exp. Bot., 58: 216-222
Matysik J., Alia A., Bhalu B. and Mohanty p. 2002. Molecular mechaanisms of quenching of reactive oxygen species by proline under stress in plants. Current Sci., 82(5): 525-532.
McBee, G.G.M. 1982. Carbohydrates in Sorghum Culms as Influenced by Cultivars, Spacing, and Maturity over a Diurnal Period. Crop Science 22:381-385.
Meek, C., Oosterhuis, D. and Gorham, J. (2003): Does foliar-applied glycine betaine affect endogenous betaine levels and yield in cotton? Online. Crop Management doi 10.1094/CM-
Mohanty, A., H. Kathuria, A. Ferjani, A. Sakamoto, P. Mohanty, N. Murata and A.K. Tyagi. 2002. Transgenics of an elite indica rice variety Pusa Basmati1 harbouring the codA gene are highly tolerant to salt stress. Theorretical and Applied Genetics, 106: 51-57.
Mohsenzadeh, S., A. M. Malboobi, K. Razavi. and S. Farrahi- Aschtiani. (2006.). "Physiological and Molecular responses of Aluropus lagopoides (poaceae) to water deficite." journal of Environmental and Experimental Botany. 56(1): 314-322.
Murillo A., Lopez B.R., Aguilar C., Kaya T., Larrinaga A., Flores H. (2002) Comparative effects of NaCl and Polyetylene glycol on germination, emergence and seedling growth
Mنkelن, P., Jokinen, K., Kontturi, M., Peltonen-Sainio, P., Pehu, E., Somersalo, S., 1998a. Foliar application of glycine betaine – a novel product from sugar beet – as an approach to increase tomato yield. Ind. Crops P rod. 7, 139-148
Naidu, B.P., P.R., Morris, and D.F., Cameron.1996. Treatment with glycinebetaine to increase seed germination, seedling vigour and yield of cotton. Proceedings of 8th Australian Conference, Gold Coast.
Nemeth M., Janda T., Horvath E., Paldi E. and Szalai G. 2002. Exogenous salicylic acid increase polyamine content but may decreases drought tolerance in maize. Plant Sci., 162: 569-574.
Nesmith, D. S. and . J. Rithe. 2002.). "Shorth and long term responses of corn to a pre- anthesis soil water deficite. ." journal of Agronomy and Crop Science 84(1): 107-113. .
Noctor, G. and CH. Foyer. 1998. Ascorbate and glutathione: Keeping active oxygen under control. Annu. Rev of Plant Physiol and Plant Mol. Biol. 49: 249-279
Nomura, M., T., Hibino, T., Takabe, T., Sugiyama, A., Yokota, H., Miyake, and T., Takabe. 1998. Transgenically produced glycinebetaine protects ribulose 1, 5-bisphosphate carboxylase/oxygenase from inactivation in Synechococcus sp. PCC 7942 under salt stress. Plant Cell Physiology. 39: 425-432
Ober, E.S., Bloa, M.L., Clark, C.J.A., Royal, A., Jaggard, K.W. and Pidgeon, J.D., 2005. Evaluation of physiological traits as indirect selection criteria for drought tolerance in sugar beet. Elsevier Science. 10: 231- 249.
of cowpea. J Agron Crop Sci. 188, 235-247
oncel, I., Y. Kelesand A, S. Ustuh (2000). "Interactive of temperatur and heavy metal stress on the growth and some biological compounds in wheat seadling." Journal of Environmental Pollution 107(2): 315-320.
Oneill, P.M., Shanahan, J.F. and Schepers, J.S., 2006. Use of chlorophyll fluorescence assessments to differentiate corn hybrid response to variable water conditions. Crop Science, vol. 46.
Osborne, S., J. S. Schepers, et al. (2002). "Detection of phosphorus and nitrogen deficiencies in corn using spectral radiance measurements." Journal of Amrican Journal Agricaltural and Biology Science 2(1): 115-121.
Paleg, L.G., G.R., Stewart, and R., Starr, 1985. The effect of compatible solutes on proteins. Plant and Soil 89: 83- 94.
Pancheva T. V., Popva L. P. and Uzonova A. M. 1996. Effect of salicylic acid on growth and photosynthesis in barley plants. J. Plant Physiol., 149: 57-63.
Panda, R., S. Behera, and P.S. Kashyap. (2004). "Effective management of irrigation water for maize under stressed conditions." Journal of Agricultural water management 66(3): 181-203.
Parida A. K. and Das A. B. 2005. Salt Tolerance and salinity effects on plants: review. Ecotox. Environ. Safe., 60: 324-349.
Parrish, D.J., Ervin, E.H. nad Seiler, J.R., 2006. Studies with triazoles to alleviate drought stress in greenhouse- grown maize (Zea mays L.) seedlings. 123 page
Parry, M.A.J., Andraloje, P.J., Khan, S., Lea, P.J. and Keys, A.J., 2002. Rubisco activity: Effects of drought stress. Annals of Botany. 89: 833- 839.
Passiora, j. B. 1972. The effect of root geometry an the yield of wheat growing on stored water. Aust. J. Agric. Res. 23: 745: 752
Passioura J.B. (2007). The drought environment: physical, biological and agricultural perspectives. J. Exp. Bot. 58(2), 113-117
Pereira, L.S., Oweis, T., Zairi, A. 2002. Irrigation management under water scarcity. Agr. Water Manage. 57: 175-206.
Pignocchi, C. and CH. Foyer. 2003. Apoplastic ascorbate metabolism and its role in the regulation of cell signaling. Current Opinion in Plant Biol. 6: 379-389
Ping, B., Fang- Gong, S., Ti- Da G., Zhao- Hui, S., Yin- Yan, L. and Guang- Sheng Z., 2006. Effect of soil drought stress on leaf water status, membrane permeability and enzymatic antioxidant system of maize. Pedosphere. 16(3): 326- 332
Plaut, Z., 2003. Plant exposure to water stress during specific growth stages, Encyclopedia of Water Science, Taylor & Francis, pp. 673- 675
Popova L., Ananieva V., Hristova V., Christov K., Geovgieva K., Alexieva V. and Stoinova Z. 2003. Salicylic acid and methyl Jasmonate-induced protection on photosynthesis to paraquat oxidative stress. Bulg. J. Plant Physiol., Special Issus: 133-152.
Rajasekaran, LR, Blake TJ (1999). New plant growth regulators protect photosynthesis and enhance growth under drought of jack pine seedlings. J Plant Growth Regul 18:175-181.
Raskin, I, (1992). Role of salicylic acid in plants. Annu. Rev. Plant Physiology Plant Mol. Biol.,43 439-463.
Ritchie, S. and T. Henry. 1990. Leaf water content and gas ezchange parameters of two wheat genotypes differing in drought resistance. Crop Sci. 30: 105-111.
Sahu G. k., Kar M. and Sabay S. C. 2002. Electron transport activities of isolated thylakoids form wheat plants grown in salicylic acid. Plant Biol., 4: 321-328.
Sairam R. K. and Tyagi A. 2004. Physiology and molecular biology of salinity stress tolerance in plants. Currents Sci., 86(3): 407-421.
Saleem, A., U. Saleem, and G. M. Sublani. (2007). "Correlation and path coefficient analysis in maize (Zea mays L.)." Journal of Agricultural Research 45:110-114.
Santiago, L. S., T.S. Lau, P.J. Melcher, O. Coin. and G. Godeein. (2000). "Morphological and physiological responses of Hawalian Hibis Cas tilaceus population to light , salinity and drought ." journal of Plant Soil. 161(1): 99-106.
Schlemmer, M.R, Francis, D.D., Shanahan, J.F., and Schepers, J.S., 2005. Remotely measuring chlorophyll content in corn leaves with differing nitrogen levels and relative water content. Agronomy Journal, vol. 97.
Schonfeld, M. A., R. C. Johnson, B. F. Carver, and D. W. Mornhinweg. 1988. Water relation in winter wheat as drought resistance indicators. Crop Sci. 28: 526-531.
Shah F.S., Watson C.E., Cabera E.R. (2002). Seed vigor testing of subtropical Corn hybrids . Research Rep. 23(2), 56-68
Shakirova F. M., Sakhabutdinova A. R., Bozrutkova M. V., Fatkhutdinova R. A. and Fatkhutdinova D. R. 2003. Changes in the hormonal status of wheat seedlings induced by salicylic acid and salinity. Plant Sci., 164: 317-322.
Shalata, A. and P. M. Neumann. 2001. Exogenous ascorbic acid (vitamin C) increases resistance to salt stress and reduces lipid peroxidation. J. Experim. Bot. 52: 2207-2211.
Shukry, W. M. (2001). "Effect of Soil Type on Growth Vigour, Water Relations, Mineral Uptake and." Pakistan Journal of Biological Sciences 4(12): 1470-1478.
Sinaki, J., G. Nourmohamadi. and A. Malki. ( 2004.). "Effect of water defficiti on Seedling, planties and compatible solutes of forage sourghum 4th International Crop Science Congress."100-107.
Smirnoff, N. 2000. Ascorbic acid: metabolism and functions of a multi-facetted molecule. Current Opinion Plant Biol. 3: 229-235
Sofo A., Tuzio A. C., Dichio B. and Xiloyannis C. 2005. Influence of water deficit and rewatering on the components of the ascorbate-glutathione cycle in four interspecific peunnus hybrids. Plant Sci., 169: 403-412.
Sonon, R. N., Suazo, R., Pfaff, L., Dickerson, J. T. & Bolsen, K. K., 1990. Effects of maturity at harvest and cultivar agronomic performance of forage sorghum and the nutritive value of selected sorghum silages. (Report of Progress 629.) Agricultural Experiment Station Kansas State University, Manhattan, Waltcr. R. Woods. Director
Xu, W., Rosenowd, T., and Nguyenh, T., 2007. Stay green trait in grain sorghum: relationship between visual rating and leaf chlorophyll concentration. Plant Breeding. 119: 365-367.
Yang, W.J., P.J. Rich, J.D. Axtell, K.V. Wood, C.C. Bonham, G. Ejeta, M.V. Mickelbart and D. Rhodes. 2003. Genotypic variation for glycine betaine in sorghum. Crop Science, 43:162-169.
1- Sorghum
2 – Water use efficiency (WUE)
—————
————————————————————
—————
————————————————————