نقش علوفه حبوبات در تغذیه حیوانات
الف- کلیات
نقش علوفه حبوبات در تغذیه حیوانات:
با پیشرفت علم تغذیه انسانی و احتیاج بشر به شیر، کره، تخم مرغ و گوشت و بطور کلی غذاهای با منشا حیوانی تهیه گیاهان پر ارزش و پروتئین دار برای حیواناتی که مورد استفاده انسان قرار می گیرند اهمیت زیادی دارد. همگام با این عمل باید از غذاهای مکمل و دانه ای که حاوی مقدار زیادی پروتئین می باشند مانند کتان- بادام زمینی، تخم پنبه و غیره نیز استفاده نمود و احتیاجات دامهائی را که به مقدار زیادتری پروتئین نیاز دارند مرتفع ساخت.
در حال حاضر قیمت و مقدار این مواد مغذی یا فشرده روز بروز تغییر می کند زیرا مقداری از آنها از یک طرف به مصرف تهیه مواد غذائی انسان رسیده و از طرف دیگر بر تعداد دام و دامپروری ها و در نتیجه مصرف آنها افزوده می شود. بنابراین برای جبران این کمبود دامپروران از علوفه خانواده حبوبات که حاوی مقدار قابل ملاحظه ای مواد پروتئیدی هستند استفاده و بهره برداری بعمل می آورند.
مزایای علوفه حبوبات:
علوفه حبوبات نسبت به سایر علوفه از چند برتری خاصی دارد:
1- علف حبوبات باعث خوشمزگی و خوش خوراکی جیره های غذائی می شود.
2- به علت غنی بودن از نظر پروتئین بهترین مواد ازته جیره دامی را در تعلیف و تغذیه بوجود می آورد و سرانجام به جبران کمبود پروتئین علوفه غلات کمک می نماید.
3- از نظر کلسیم و ویتامین D و A و سایر ویتامینها غنی ترین علوفه می باشد.
4- کشت توام آنها با گیاهان علوفه ای خانواده غلات موجب بالا رفتن میزان پروتئین علوفه مخلوط می گردد.
ترکیب و ارزش غذائی علوفه حبوبات:
حبوبات به علت داشتن مقدار زیادی پروتیئن بدون اینکه آنرا از خاک جذب نمایند جزو یکی از منابع مهم این ماده قرار گرفته اند.
قسمت هوائی این گیاهان حاوی 1/2-8/2 و ریشه ها حاوی 4/1-3/1 درصد ازت می باشند.
ریشه حبوبات ازت هوا را به مقدار زیاد جذب می نماید. ولی مقداری از این ازت در داحل خاک باقی می ماند بطوری که رولاندسک کی در سال 1948 مطالعه نموده است، حبوبات هر سال در خاک اتازونی یک میلیون تن ازت از هوا جذب می کنند که معادل 5 میلیون تن سولفات دامونیوم و معادل بیش از 6 میلیون تن پروتئین است.
بیشتر پروتئین حبوبات در برگ و دانه جمع می شود. گیاه جوان حاوی مقدار زیادی پروتئین و مقدار خیلی جزئی سلولز است. بنابراین چرای علف سبز آن ممکن است برای حیوان خطراتی در بر داشته باشد.
جدول شماره 5- درصد ترکیب غذائی چند نوع علف حبوبات و غلات (در ماده خشک)
متمم-جدول شماره 5- درصد ترکیب مواد معدنی چند نوع علف حبوبات و غلات (در ماده خشک)
ب- گروه یونجه 1- یونجه معمولی
کلیات: یونجه به علت غنی بودن از نظر پروتئین، کلسیم و ویتامین و نیز به علت اینکه خوش خوراک است و درصد سلولز آن کم می باشد در ردیف بهترین گیاهان علوفه ای قرار گرفته است. از طرف دیگر عملکرد سالانه آن چه از نظر ماده خشک و چه از نظر علوفه تازه بر سایر گیاهان علوفه ای برتری دارد.
یونجه گیاهی است دائمی با ریشه های قوی و عمودی، که به علت طویل بودن ریشه رطوبت اعماق را جذب نموده و مدت زیادی در مقابل خشکی و گرما مقاومت می نماید. از اطراف طوقه یونجه ساقه های فرعی زیادی منشعب می شود که تعداد آنها بین 5 تا 20 بوده و ارتفاع آنها به 60-90 سانتیمتر می رسد. گلهای یونجه بنفش رنگ، خوشه ای شکل و از اجتماع 10-20 گل بوجود آمده است، به نور آفتاب احتیاج فراوان دارد و چنانچه رطوبت هوا زیاد نباشد مقاومت آن دز مقابل در درجه حرارتهای بالا زیاد است.
اصولا یونجه گیاهی است بومی نواحی گرمسیر که به خشکی مقاوم می باشد ولی در هر گونه آب و هوائی نیز رشد و به انواع زمینها عادت می نماید، با این شرط که زمین خیلی مرطوب نبوده و حتما دارای آهک کافی باشد.
زمان کشت یونجه موقعی است که درجه حرارت محیط حداقل 8 درجه سانتی گراد باشد، پائین تر از این درجه رشد یونجه متوقف می گردد.
با توجه به این موضوع مشاهده می شود که هرچه فصل گرما طولانی تر باشد، محصول یونجه نیز بیشتر خواهد بود.
( در قسمت های جنوبی ایران از کشت آبی یونجه سالانه هشت تا ده چین و حتی بیشتر محصول برداشت می شود. در صورتی که در نقاط شمالی و آذربایجان حداکثر این رقم 2-4 چین است)
نکته ای را که نباید فراموش کرد این است که در نقاط گرمسیر سرعت رشد یونجه بستگی به دفعات آبیاری دارد و بطور متوسط فاصله دو آبیاری در یونجه در فصل گرما حداکثر 12 روز است. هر چه این مدت کمتر باشد سرعت رشد و سرانجام مقدار محصول سالیانه زیادتر خواهد بود( با توجه به اینکه زمین نباید به مدت طولانی زیاد مرطوب باشد)
در ممالک شمالی اروپا که رطوبت بیشتر از حرارت است، محصول یونجه مساوی و یا حتی کمتر از محصول شبدر و غلات علوفه ای است، بنابراین حرارت و رطوبت خاک دو عامل مهم در رشد و مقدار محصول محسوب می گردد. ولی باید توجه داشت که رطوبت زیاد همراه با حرارت از عمر یونجه می کاهد. به نظر اشتبلر اگر میزان بارندگی سالانه از 1000 میلیمتر تجاوز کند، کشت یونجه با موفقیت توام نخواهد بود. یونجه به فسفر و آهک احتیاج فراوان دارد و قبل از بذر پاشی باید حتما به زمین کود فسفر داده شودو سالانه در پائیز همراه با این کود قدری آهک نیز اضافه شود.
یونجه یه تنهائی و یا همراه با غلات کشت می شود. البته در پاره ای نقاط کشت خالص و در پاره ای دیگر کشت مخلوط بهتر است(در نقاط گرمسیر از کشت تنها محصول بیشتری میتوان به دست آورد)
بازده یونجه زیاد و بطور متوسط سالانه از یک هکتار مرتع یونجه مقدار 8 تا 12 تن علف خشک می توان به دست آورد. چنانچه هر ساله به مرتع یونجه کود فسفر دارو آهک داده و آنرا سمپاشی نمایند 5-6 سال بهره می دهد.
کشت یونجه در ایران بسیار متداول و تنها علوفه ای است که بطور فراوان برای تغذیه دام مصرف می شود.
ترکیب و ارزش غذائی یونجه:
بطوری که قبلا گفته شد ارزش غذائی یونجه از سایر گیاهان علوفه ای بیشتر است ولی نسبت انرژی آن به پروتئین کمتر می باشد. در جدول 6 ترکیب و ارزش غذائی یونجه در مراحل مختلف رشد آورده شده است.
یونجه در ماده خشک حاوی 47/1 درصد کلسیم است که برای گاو شیری و گوساله های در حال رشد بسیار اهمیت دارد، فسفر آن حدود 24/0 درصد می باشد.
به علت سرشار بودن از کارتن و ویتامین D پودر آن در مرغداری و خوکداری مصرف دارد، یونجه خوب به مقدار کافی ویتامین ب کمپلکس یعنی ریبوفلاوین ونیاسین دارد. ویتامین K نیز در یونجه موجود است.
جدول شماره 6- درصد ترکیب مواد موجود در قسمت های مختلف یونجه (4)به نسبت ماده خشک
اثر عوامل مختلف در ترکیب و ارزش غذائی یونجه:
در ترکیب و ارزش یونجه خشک در نتیجه پاره ای عوامل به شرح زیر تغییراتی حاصل می شود:
الف- چگونگی تهیه علوفه خشک: علوفه پر برگی که رنگ سبز خود
را از دست نداده، باران نخورده و کپک نزده باشد، تقریبا دارای
ارزش علف سبز و یونجه تر است. چون پروتئین برگ خیلی بیشتر از
ساقه است لذا هر چه برگها در نتیجه عملیات مختلف از بین رفته و
بر زمین ریخته باشند ارزش غذائی یونجه کاهش می یابد.
صرف نظر از مقدار ویتامین بخصوص کارتن، علوفه کمرنگ با علوفه
پر رنگ اختلاف چندانی ندارد. مگر اینکه باران خورده و کپک زده
باشد.
ب- مرحله درو:
علوفه جوان پروتئین بیشتری داشته و قابلیت هضم آن نیز بالاست.
معمولا چنانچه یک دهم مزرعه به گل نشسته باشد بهترین موقع درواست ولی چنانچه زودتر چیده شود دارای مقدار بیشتری پروتئین بوده و بهتر است که به مصرف تغذیه طیور برسد.
یونجه ای که کاملا به گل نشسته باشد برای تغذیه اسب مفید تر خواهد بود.یونجه زود چیده شده برای نشخوارکنندگان لینت آور است ولی علوفه خشک آن برای تغذیه دامهای شیری بسیاز مفید است.
بعد از گل کردن کامل ارزش یونجه به مقدار زیادی کاهش می یابد.
جدول شماره 7- رابطه بین درصد ماده خشک و سن در یونجه
مرتع یونجه:
در بیشتر کشورها یونجه را خالص و یا مخلوط با غلات علوفه ای کشت می نمایند. در ایران از یونجه یکی به عنوان مرتع جهت گوسفند پرواری و دیگر به منظور تهیه علوفه خشک جهت غذای گاو و گوسفند و یا تهیه پودر یونجه جهت طیور استفاده می کنند. در آلمان مشاهده شده است که مرتع مخلوط یونجه و غلات نمی تواند مانند مراتع شبدر و غلات در زیر پای حیوانات و در مقابل چرای مکرر مقاومت نماید. حتی اگر زمان استراحت گیاه هم طولانی باشد.
یونجه در نقاط مرطوب پس از 2-3 سال از بین می رود. در صورتی که در نقاط گرمسیر مراتع مخلوط یونجه بیش از 3-5 سال پایدار خواهد بود.
زیرا نه تنها بازده محصول زیادتر است بلکه مبارزه با علف هرز بهتر و آسان تر بوده و رشد گیاه در اول بهار سریع تر می باشد. برای اینکه گیاه بتوانددر فصل زمستان مقاومت نماید باید دارای مقدار کافی مواد غذائی ذخیره در ریشه های خود باشد. برای این منظور بهتر است تا قبل از شروع فصل سرما ارتفاع گیاه 7-15 سانتیمتر برسد. در انگلستان معمول است که هشت هفته قبل از آخرین چین به گیاه فرصت می دهند تا به مقدار کافی در خود مواد ذخیره نماید و آخرین چین را موقعی بر می دارند که گیاه در آخرین مرحله رشد کامل باشد. البته باید توجه داشت که استراحت قبل از آخرین چین خیلی مهمتر از چین آخر است و سرانجام برداشت چین آخر باید از ارتفاع 4-5 سانتیمتری سطح زمین بعمل آید، تا گیاه به وسیله ته مانده ساقه ها برف را بخود گرفته و مانع از نفوذ باد به طوقه و بالنتیجه یخ زدگی ریشه ها گردد.
بهره برداری و مصرف یونجه:
یونجه یکی از بهترین علفهای سبز است و چون از نظر محصول و طول مدت رشد در ردیف گیاهان پر محصول قرار دارد بنابراین در تمام فصل تابستان می توان علوفه سبز یونجه در اختیار دام قرار داد. در پاره ای اوقات با چیدن مرتع یونجه می توان دو برابر چرای آزاد علوفه سبز از مرتع تهیه نمود. در طرز چیدن، زمان درو و نگهداری یونجه باید دقت فراوان بعمل آورد چون کوچکترین غفلت و بی احتیاطی موجب از بین رفتن مقدار زیادی از مواد غذائی و کاهش آنها برای رشد یونجه مناسب نیست گیاه را ضعیف ساخته و از طول عمر آن میکاهد. علت این امر آن است که مواد ذخیره شده در ریشه برای جبران مقدار مصرف شده کافی نیستند.
و چون مواد ذخیره فقط در موقع گل کردن در ریشه ها ذخیره می گردند بنابراین بهتر است مزارع تازه کاشت را بعد از اینکه کاملا به گل نشسته اند درو نمود.
سیلوی یونجه – گیاهانی که دارای مقدار زیای پروتئین هستند مانند شبدر و یونجه تخمیر آنها کند و سخت بوده و سیلوی مرغوبی از آنها به دست نمی آید. علت این امر آن است که این دسته گیاهان از نظر مواد قندی فقیر بوده و عمل تخمیر به حد کافی انجام نمی گیرد. بنابراین به منظور رفع این مشکل روشهای اضافه کردن مواد قندی مانند شکرهای تخمیری، ملاس و غیره و یا کشت و سیلو کردن یونجه با گند میان مانند جو، ذرت خوشه ای، سیلو کردن مخلوط تفاله یا برگ چغندر و یا ذرت با بونجه استفاده از مکملهای تخمیر مانند اسیدهای آلی و یا معدنی و سرانجام از روش پژمرده کردن استفاده می کنند. سیلو کردن یونجه غالبا در مناطق مرطوب و بارانی اجرا می گردد و مقدار اتلاف بر حسب عوامل مختلف آن بین 10 تا 70 درصد ماده خشک است که در مناطق خشک و آفتابی مقرون به صرفه نمی باشد.
مصرف یونجه به مقدار کافی در جیره گاوهای شیری باعث ازدیاد مقدار شیر و درصد چربی آن می شود.
حداکثر مصرف یونجه سبز و مرغوب در گاوهای شیری 60 کیلوگرم است، ولی بهتر خواهد بود که بیش از 40-50 کیلوگرم در روز به دام داده نشود. از یونجه خشک در جیره گاوهای شیری می توان تا 12-10 کیلوگرم استفاده کرد. ولی توصیه می شود مقدار یونجه خشک روزانه به حداکثر 6-5 کیلوگرم محدود شود و از مواد دیگر برای تکمیل جیره استفاده شود برای گوسفند به وزن 40 تا 80 کیلوئی حداکثر 200/1 تا 2 کیلو یونجه خشک و 2 تا 5 کیلو یونجه تازه و برای گاو گوشتی 500 کیلوئی 5/9 تا 11 کیلو یونجه خشک روزانه در نظر گرفته می شود.
پودر یونجه
در حال حاضر در اکثر نقاط دنیا پودر یونجه را به عنوان غذای مکمل در تغذیه حیوانات مخصوصا طیور به مصرف می رسانند. این فرآورده علاوه بر مواد پروتئینی حاوی مقدار زیادی ویتامین های مختلف و کلسیم است.
برای تهیه پودر یونجه معمولا از گیاه تازه مرغوب و پر برگ استفاده می کنند. در واقع گیاه یونجه را بلافاصله بعد از چیدن جمع آوری نموده و توسط دستگاه های مخصوصی خشک می کنند و سپس آسیاب کرده و به صورت پودر در می آورند. این نوع پودر یونجه دو تا سه برابر یونجه ای که در مزرعه و زیر نور آفتاب خشک می شود کاروتن دارد و از نظر ویتامین های گروه ب بویژه ریبوفلاوین نیز غنی تر است ولی مقدار ویتامین د آن کمتر می باشد.
در این نوع پودر یونجه به اندازه کافی ویتامین کا وجود دارد و چنانچه 1 تا 2 درصد از آن به جیره غذائی طیور اضافه شود مقدار قابل توجهی از احتیاجات ویتامینی آنها را برطرف می نماید.
جدول 8- ترکیب مواد غذائی پودر یونجه (درصد ماده خشک)
2- یونجه لبلابی یا یونجه گل زرد
بطور خودرو در نقاط معتدل در دشت ها و ارتفاعات مشاهده می گردد نوع دو ساله آن مقاومتش در مقابل سرما زیاد بوده و برای ایجاد مراتع موقتی همراه با سایر گیاهان علوفه ای کشت می گردد محصولش زیاد نیست ولی حیوانات با اشتهای زیاد آن را می خورند و در زیر دست و پای حیوان به زودی از بین نمی رود. علف خشک آن خیلی ظریف است و به همین جهت بیشتر برگهایش ریخته و خشک کردن آن با صرفه نمی باشد. مقدار چربی آن در بین گیاهان تیره حبوبات نسبتا بیشتر از سایر گونه هاست. تجربه نشان داده است که مصرف علف سبز یونجه لبلابی در گاوهای شیری میزان چربی شیر را بالا می برد. مقدار محصول آن به صورت علف تر 10-20 تن در هکتار است.