2-1- مقدمه 11
2-2-1-انواع اکوتوریست 13
2-2-2- اصول اکوتوریسم 13
2-2-3-اهداف اکوتوریسم 14
2-2-4- اهمیت اکوتوریسم 14
2-2-5- فرصت ها و تهدیدات اکوتوریسم 15
2-2-5-1- فرصتهای اکوتوریسم 15
2-2-5-2- تهدیدات اکوتوریسم 15
2-3- اکوتوریسم در روستا 16
2-4- تعریف و مفهوم خانه های دوم 19
2-5- مهمترین زمینه ها و عوامل کششی، انگیزشی و یا رانشی گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی 22
2-5-1- تفاوت آب و هوایی و جغرافیایی 22
2-5-2- مهاجرت های روستایی- شهری 22
2-5-3- آلودگی محیط زیست و ازدحام بیش از حد جمعیت در شهر ها 23
2-5-4- بهبود راه های ارتباطی و افزایش برخورداری از خودروی شخصی 23
2-5-5- شهر گریزی و گسترش خانه های دوم 23
2-6- تاریخچه خانه های دوم 24
2-6-1- جهان 24
2-6-2- ایران 26
2-7- اثرات خانه های دوم بر نواحی روستایی 29
2-7-1- اثرات زیست محیطی 31
2-7-1-1- آلودگی هوا و صوتی 31
2-7-1-2- آلودگی آب رودخانه ها 31
2-7-1-3- از بین بردن پوشش گیاهی 32
2-7-1-4- تخریب و تغییر چشم انداز طبیعی 32
2-7-1-5- تخریب محیط زیست و منابع طبیعی 32
2-7-2- اثرات اجتماعی و فرهنگی 33
2-7-2-1- افزایش سطح آگاهی و دانایی مردم ناحیه 33
2-7-2-2- تضاد و دو گانگی اجتماعی و فرهنگی بین گردشگران و روستاییان 33
2-7-2-3- الگو برداری از شیوه زندگی گردشگران 33
2-7-2-4- تاثیر بر روند مهاجرت روستای-شهری 34
2-7-2-5- تضعیف فرهنگ محلی و سنتی 34
2-7-2-6- کاهش امکان ساخت مسکن برای مردم محلی 35
2-7-2-7- کاهش انسجام اجتماعی 35
2-7-2-8- افزایش ناهنجاری اجتماعی 35
2-7-3- اثرات اقتصادی 35
2-7-3-1- افزایش قیمت زمین 36
2-7-3-2- افزایش قیمت کالا و خدمات 36
2-7-3-3- ایجاد اشتغال و درآمد 36
2-7-3-4- منسوخ شدن فعالیت کشاورزی 37
2-7-3-5- افزایش هزینه زندگی 37
2-7-3-6- کمک به فراهم شدن خدمات زیر بنایی 37
2-7-3-7- افزایش رفاه عمومی مردم روستا 37
2-7-3-8- افزایش اختلاف درآمد بین روستائیان 38
2-7-4- اثرات کالبدی 38
2-7-4-1- تغییر کاربری باغات و مزارع 38
2-7-4-2- تبدیل باغات مثمر به ساختمانهای مسکونی 39
2-7-4-3- تغییر در بافت و ساخت روستا 39
2-7-4-4- تجاوز به حریم رودخانه ها و اراضی ساحلی 39
2-7-4-5- تغییر چشم انداز روستایی 39
2-1- مقدمه
یکی از حوزه هایی که به طور عمده مورد علاقه جغرافیدانان است، آثار گردشگری بر محیط زیست انسان است. دلیل این امر در ماهیت جغرافیا نهفته است که دارای رویکردی قوی در زمینه روابط انسان و محیط می باشد. در واقع آثار گردشگری و تفریح بر محیط زیست و تحلیل منابع، حوزه ای است که در آن جغرافیدانان انسانی و طبیعی در مطالعه معضلات مربوط به گردشگری، دارای وجه اشتراک هستند، با این حال دلیل دیگر، اهمیت صرف محیط زیست طبیعی برای فعالیت گردشگری و تفریح است(Hall and page,2002,p151).
برخی از جاذبه های مردم شناسی همچون گردشگری کوچ، روستا گردی و آداب ورسوم و. . . در دل قطب های طبیعی قرار دارند و برآوردها نشان می دهد که اغلب متقاضیان شرکت در تورهای کوچ روستا گردی و نیز حضور در مراسم بومیان دور افتاده اکوتوریست ها هستند و در اکوتوریسم آن بخش از جاذبه های مردم شناسی قابل توجه هستند که در وهله اول حاصل انطباق انسان با محیط طبیعی پیرامون او بوده وبه عنوان جاذبه سیاحتی صرفا در ترکیب با خاستگاه طبیعی آنها هویت می یابند (جهانیان و زندی، 1391: 112).
2-2-اکوتوریسم
اکوتوریسم، مفهوم نسبتا جدیدی است که هنوز هم اغلب، درست درک نشده و صحیح به کار نمی رود. اولین تعریف جامع، کوتاه ومعتبر توسط انجمن بین المللی اکوتوریسم در سال 1990 ارائه شد " اکوتوریسم سفری مسئولانه به مناطق طبیعی به منظور حفظ محیط زیست و بهبود اوضاع اقتصادی جوامع محلی" (رنجبر، 1390: 5).
اتحادیه حفاظت از طبیعت در سال1996اکوتوریسم را این گونه تعریف کرد" سفری با مسئولیت زیست محیطی و دیدار از نواحی طبیعی، به منظور لذت جویی و درک طبیعت است. این فعالیت سبب ارتقای حفاظت می شود و پیامدهای منفی کمی به دنبال دارد و مردم محلی را در فعالیت های سود آور درگیر می کند" (رضوانی، 1390: 23).
جدیدترین، بهترین وکامل ترین تعریف درسال1999توسط مارتاهانی ارائه شد" اکوتوریسم، سفر به مناطق حساس، بکر، سالم و معمولا حفاظت شده می باشد. اکوتوریسم برای گردشگر، یک سفر آموزنده می باشد، که درآمد آن صرف حفاظت محل شده و مستقیما در رشد و توسعه ی اقتصادی و تقویت سیاسی جوامع محلی تاثیر گذاشته و موجب تکریم فرهنگ های گوناگون و حقوق بشر می گردد" (رنجبر، 1390: 5).
اکوتوریسم یکی از انواع گردشگری سازگار محیط زیست است. تعدادی از فعالیت ها از جمله دیدن پرندگان، دیدن وال ها، کمک به دانشمندان برای انجام پژوهش های حفاظتی، غواصی در صخره های مرجانی، بازدید و عکس گرفتن از طبیعت را فعالیت های اکوتوریستی نامیده اند. اکوتوریسم با گردشگری میراث و گردشگری فرهنگی همپوشانی دارد. نظرسنجی ها نشان می دهد که اکوتوریست ها به داشتن گروه جوان، دارای تحصیلات عالی، حرفه ای و مسئولیت پذیر گرایش دارند. سفرهای اکوتوریستی به طولانی تر بودن، تعداد نفرات کمتر در تور تمایل دارند. مطالعات نشان می دهد که اکوتوریست ها به احتمال زیاد علاقمند به استفاده از هتل های کوچک مستقل، بر خلاف گردشگران انبوه، که علاقمند به اقامت در هتل های زنجیره ای هستند. همانطور که انتظار می رود، اکوتوریست ها به محیط های طبیعی تر، مقاصد خلوت تر که از دستبرد و تخریب دور بوده و تجربه ی چالشی را برایشان ایجاد کنند، علاقمند هستند. در سطح سایت، تقاضای اکوتوریست ها با گردشگران اصلی ممکن است تداخل پیدا کند وتشخیص آنها سخت است. اما در عمل، اکوتوریست ها متضمن اخلاق سفر، ترویج رفتارهای حفاظتی و سیاست های اقتصادی مشخصی هستند. به عنوان نمونه اکوتوریست ها به تکنیک های کم اثر بر جاذبه ها و حیات وحش و مشارکت مردم محلی اولویت می دهند (UNESCO,2002,p. 24).
2-2-1-انواع اکوتوریست
در برخی از مطالعات تلاش شد که اکوتوریست ها برمبنای محیط، تجربه و دینامیک گروه طبقه بندی شوند. کسلر در سال 1991 اکوتوریست ها را به سه دسته طبقه بندی نمود:
* اکوتوریست های خود عمل: اکثر اکوتوریست ها در این طبقه قرار دارند و درصد بیشتری از کل را تشکیل می دهند. آنها افرادی هستند که به تنهایی سفر می نمایند. این افراد در منازل مختلفی اقامت می کنند و تحرک لازم را برای بازدید محیط های بی شماری دارند. بنابراین تجربه ی آنها از درجه انعطاف پذیری بالایی برخوردار است.
* اکوتوریست های شرکت کننده در تور: این افراد در تور خود انتظار درجه بالای سازمان دهی را دارند و به مقصدهای غیربومی سفر می کنند.
* گروه های عملی یا مدرسه ای: این گروه اغلب جهت انجام تحقیقات علمی یک سازمان یا پژوهش های شخصی اقدام به سفر می کنند و مدت زیادی در یک منطقه می مانند و نسبت به اکوتوریست های دیگر تمایل بیشتری به تحمل شرایط سخت دارند (رنجبرو همکارانش، 1392: 61).
2-2-2- اصول اکوتوریسم
* به حداقل رساندن اثرات منفی بر طبیعت و فرهنگ محل مورد بازدید؛
* آموزش و اطلاع رسانی به مسافرین در خصوص اهمیت حفاظت از طبیعت؛
* تذکر به بخش خصوصی و غیره در خصوص اهمیت سفرهای مسئولانه و همکاری با دست اندرکاران محلی برای دستیابی به اهداف حفاطتی و حل مشکلات محلی؛
* ایجاد درآمد مستقیم برای مدیریت و حفظ منابع طبیعی و مناطق حفاظت شده؛
* اهمیت کنترل و قانون گذاری در طرح های مدیریتی؛
* تاکید به جمع آوری اطلاعات پایه اجتماعی و زیست محیطی و پایش اثرات در دراز مدت؛
* به حداکثر رساندن منافع اقتصادی اکوتوریسم به جامعه محلی و تجارت های محلی؛
* رعایت حداقل تغییرات مورد قبول؛
* تلاش در طراحی هماهنگ با شرایط محیطی و فرهنگی (اکبری، قرخلو. 1389: 55).
2-2-3-اهداف اکوتوریسم
* اعتلای هویت بالقوه ی طبیعی و فرهنگی سرزمین ها و کشف غنای زیبایی بصری و حفاظت از آن ها؛
* درآمدزایی جایگزین برای مردم روستایی میزبان از راه اشتغال، از جمله به عنوان راهنما، کرایه ی مسکن و اسب، اداره ی رستوران، فروش تولیدات کشاورزی و دیگر مایحتاج، فروش صنایع دستی و هنری؛
* تشویق به سرمایه گذاری در سرزمین کوهستانی دورافتاده، محرومیت زدایی و فقرزدایی از مردم و جوامع محلی و روستا ها؛ و
* ایجاد زیرساخت ها، توسعه ی ارتباطات و امکان دسترسی به اطلاعات برای مردم و جوامع محلی و روستاهای محروم (رضوانی، 1390: 25).
2-2-4- اهمیت اکوتوریسم
با افزایش آگاهی های مردم از فواید و اثرات مثبت مستقیم طبیعت، اهمیت اکوتوریسم بیشتر می شود. اکوتوریسم به تنوع زیستی، ارزش اقتصادی می دهد. اکوتوریست هایی که همه ساله به مناطق جذاب طبیعی مسافرت می کنند میلیون ها دلار ارز به کشور میزبان وارد کرده و برای بسیاری از مردم محلی اشتغال ایجاد می کنند. چنانچه درآمدهای حاصل از اکوتوریسم به درستی مورد استفاده قرار گیرد زمینه لازم برای حفظ محیط زیست طبیعی و بسط مناطق تحت حفاظت فراهم خواهد آمد و تحقق هدف های توسعه پایدار، تسهیل خواهد یافت (جهانیان، زندی، 1391: 28).
طبق نظر گودین اکوتوریسم، تاثیرات اندکی را بر محیط زیست و منابع طبیعی وارد نموده و در حفظ و بقای گونه ها و زیستگاه های طبیعی سهیم می باشد. اکوتوریسم به دو روش مستقیم: حفظ و حراست از منابع طبیعی، و غیرمستقیم: ایجاد منبع درآمد برای جوامع بومی در امر حفاظت و بقای گونه ها و زیستگاه های مهم طبیعی گام برمی دارد. اکوتوریسم با استفاده از ابزار آموزشی و تبلیغاتی می تواند منابع طبیعی حفاظت شده را به عنوان یک منبع درآمدزا برای بومیان معرفی نماید. درنتیجه افراد محلی به مناطق مورثی حیات وحش و محیط زیست به عنوان یک منبع درآمد، با دیده ی احترام نگریسته و طبعا از این مناطق حفاظت می نمایند (اولادی قادیکلایی، 1388: 63).
2-2-5- فرصت ها و تهدیدات اکوتوریسم
2-2-5-1- فرصتهای اکوتوریسم
از آنجا که اکوتوریسم موجب ایجاد اشتغال، بهبود شرایط و کمک به حفاظت از تنوع زیستی، افزایش درک وآگاهی بازدیدکنندگان، تعامل و تبادل فرهنگی، آموزش و رشد دانش محیطی و تولید درآمد می گردد از ابعاد گوناگون می تواند به عنوان فرصت تلقی شود (اکبری، قرخلو، 1389: 67).
شکل2-1- اکوتوریسم به مثابه یک فرصت
(رنجبر، 1390: 38).
2-2-5-2- تهدیدات اکوتوریسم
توسعه نامناسب اکوتوریسم، تهدید جدی است و پیامدهای ناگواری به دنبال دارد. کاهش و تقلیل بازدیدکنندگان، ناپایداری صنعت گردشگری، آسیب های اجتماعی-فرهنگی، تخریب های زیست محیطی، انحرافات اقتصادی و افزایش دخالت عناصر بیرونی، ازجمله تهدیدات بالقوه اکوتوریسم به شمار می روند. مناطق تحت حفاظت از مقاصد اصلی اکوتوریست ها می باشد. در بسیاری از این مناطق، گردشگری فعالیت اساسی است که بدون دوراندیشی و جامع نگری صورت می گیرد. توسعه ناهماهنگ زیربناها و ورود تعداد بی شماری از گردشگران، هم شرایط زیست و زادآوری تنوع زیستی گیاهی و جانوری را تحت تاثیر قرار می دهد و هم زندگی جامعه محلی را دچار آسیب می کند (اکبری، قرخلو، 1388: 69).
شکل2-2- تهدیدات بالقوه ی اکوتوریسم
(رنجبر، 1390: 47).
2-3- اکوتوریسم در روستا
نقش و جایگاه روستاها در فرایندهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در مقیاس محلی، منطقه ای، ملی و بین المللی، و پیامدهای توسعه نیافتگی مناطق روستا یی چون فقر گسترده، نا برابری فزاینده، رشد سریع جمعیت، بیکاری، مهاجرت، وحاشیه نشینی شهری موجب توجه به توسعه روستایی و حتی تقدم آن بر توسعه شهر ی شده است( ازکیا و غفاری، 1388: 19).
ضرورت توجه به توسعه روستایی نسبت به توسعه شهری به این علت نیست که اکثریت جمعیت جهان سوم در مناطق روستا یی سکونت دارند، بلکه از آن روست که راه حل نهایی مسئله بیکاری شهری و تراکم جمعیت، بهبود محیط روستایی است. توسعه روستایی فرایندی چندبعدی است که موضوع آن بهبود و ارتقا ی کیفیت زندگی اقشار فقیر و آسیب پذیر روستایی است و با بهره گیری از سازوکارهایی چون برنامه ریزی، سازماندهی، تقویت خوداتکایی فردی و جمعی، و ایجاد دگرگونی مناسب در ساختارهای ذهنی و اجتماعی روستاییان تلاش میکند که قدرت، توان و اختیاربهره گیری آنان از قابلیتها و منابع در اختیار را تقویت کند تا از این طریق بتوانند وضعیت موجود را به وضعیت مطلوب تغییر دهند. تحقق چنین توسعه ای نیازمند دگرگونی در ساختارهای نهادی، فنی، شخصیتی و ارزشی است که منجر به تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی و ویژگی های شخصیتی روستاییان میشود و پیامد آن باید پاسخگویی به نیازهای اساسی، ارتقای کیفیت زندگی، و تقویت اتکا به نفس و آزاد ی انتخاب و عاملیت روستاییان باشد (تودارو، 1368: 45).
از دهه ۱۹۸۰ به بعد، به دلیل بحرانهای شدید زیست محیطی، نظریه توسعه پا یدارمورد توجه مجامع جهانی قرار گرفته و تاکید شده است که الگوها و سیاست ها ی موجود توسعه، پاسخگوی نیازها، ویژگی ها و ضرور تها ی حیات انسان نیست ونگرش جهان درباره رشد و روند توسعه باید تحول یابد. از دیدگاه توسعه پایدار، اگرهدف از توسعه، گسترش امکانات و بهبود شرایط و کیفیت زندگی انسان هاست، این امر نه تنها درباره نسل کنونی بلکه برای نسلهای آینده نیز می بایست مد نظر قرارگیرد. معنای توسعه پایدار، تنها حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی نیست، بلکه برداشتی نو از توسعه و رشد اقتصادی است؛ رشدی که بدون تخریب منابع طبیعی و برهم زدن تعادل زیست محیطی، عدالت و امکانات زندگی را برای همه مردم، اعم از شهری، روستایی، و عشایری و نه فقط قشرهایی محدود از جامعه فراهم میآورد (ازکیا و غفاری، 1388: 22).
اکوتوریسم به عنوان گونه ای از گردشگری دوران پست مدرنیسم که در پی شکل گیری مفاهیمی چون توسعه پایدار تولد یافته است، با ظرفیت هایی که دارد، می تواند فرصت توسعه روستایی را در همه ابعاد آن ایجاد کند و به عنوان راهکار ی اساسی در توسعه روستایی مطرح شود. از سویی دیگر، اکوتوریسم از امکان رشد شایان توجهی در ایران برخوردار است، زیرا ایران در میان پنج کشور نخست دارای تنوع اقلیمی کامل قرار دارد. این گونه گردشگری مانند گردشگری تفریحی منا فی ملاحظات اخلاقی و اجتماعی فرهنگی ایرانیان نیست، و نسبت به سا یر گونه ها نیازمند سرمایه گذار ی کمتری در بخش زیرساختهاست (کرمی، 1387: 3).
همچنین بررسی آثار هتزر بیانگر آن است که زمان گسترش واژه اکوتور یسم مقارن با اوج نارضایتی مردم از روند نادرست توسعه صنعت گردشگر ی، خصوصاً از نظر اکولوژیکی بوده است. هتزر با استفاده از واژه اکوتوریسم، روابط پیچیده گردشگران، محیط زیست و فرهنگهای مناطق گردشگری را تعریف میکند. او معتقداست جهت ایجاد اشکال متعهد گردشگری در قبال جوامع میزبان، توجه به ۴ رکن اصلی زیر اهمیت دارد:
1. حداقل تاثیر منفی زیست محیطی؛
2. حداکثر توجه به فرهنگ مناطق میزبان و حداقل تاثیر بر آن؛
3. حداکثر منافع اقتصادی برای جامعه میزبان؛
4. حداکثر رضایت گردشگران (فنل، 1385: 57).
مشخصات چهارگانه اکوتوریسم از دیدگاه سازمان جهانی گردشگری به شرح زیر است:
* وابستگی به طبیعت؛
* پایداری به لحاظ بومشناختی
* وارد آوردن کمترین آسیب به طبیعت
* مشارکت جوامع محلی و میزبان، وجود آموزش و ارائه ارزشهای منطقه مورد بازدید به عنوان عنصر اصلی (WTO,2002).
مبنای اکوتوریسم توسعه اقتصادی محلی است. الگوی توسعه اقتصاد ی محلی وتوسعه اقتصادی سنتی با یکدیگر متفاوت اند. در توسعه اقتصادی سنتی، عمدتاً بر جذب و ایجاد مشاغل جدید در سطح جامعه تاکید میشود اجرای راهکارهای توسعه که ازسوی نیروهای خارجی هدایت میگردند، اما توجه توسعه اقتصادی محلی بر ایجاد مشاغل کوچک سبز مشاغلی که با طبیعت سازگاری دارند و اجتماعی متمرکز است. به علاوه، در این فرایند تلاش میشود با ایجاد شر ایط مناسب، مصرف کنندگان به تولیدکنندگان، کاربران به کارفرمایان، وکارگران به صاحبان فعالیتهای اقتصادی تبدیل شوند تا بدین ترتیب، هدایت توسعه به دور از هرگونه وابستگی به نیروها ی خارجی انجام پذیرد. در همین راستا، توجه به اصول استقلال اقتصادی پایداری بوم شناختی، کنترل جامعه نحوه برخورد با نیازهای شخصی و ارتقاء فرهنگ اجتماعی، از موارد مهم و ضروری به حساب میاید( فنل، 1385: 286).
2-4- تعریف و مفهوم خانه های دوم
بهبود رفاه اجتماعی و امکان تخصیص بخشی از درآمد برای امور غیر ضروری موجب رواج گردشگری روستایی وبه تبع آن خانه های دوم، شد (مطیعی لنگرودی، 1385: 13). در مناطق ساحلی و یا کوهستانی، برخی از گروه های شهر نشین نسبتا مرفه اقدام به احداث مساکن ثانویه (خانه های دوم) نموده و در طول فصول مناسب و یا در تعطیلات آخرهفته از آن استفاده می کنند (حسینی ابری، 46: 1380).
گردشگری خانه های دوم، خانه های تعطیلات ویا خانه های ییلاقی، یکی از الگوهای گسترش گردشگری در نواحی روستایی است. که با توجه به وجود مرفولوژی و چشم اندازهای طبیعی، فرهنگی، هنری، تاریخی، معماری واجتماعی در روستا شکل می گیرد. این خانه ها درنواحی روستایی برای مقاصد تفریحی و فراغتی خریداری ویا ساخته می شود و به طور موقت در روزهای محدودی از سال و بیشتر در آخر هفته، فصل تابستان و تعطیلات استفاده می شوند. این نوع گردشگری شاید مهم ترین شکل گردشگری در نواحی روستایی کشور باشد که به طور سریع در بسیاری از مناطق به ویژه در نواحی روستایی اطراف کلان شهرهادر حال رشد است. در بسیاری نواحی کوهستانی و روستایی شرایط زیستی مناسبی را به وجود آورده است این پدیده وجود دارد وبه سرعت در حال گسترش است.موسسه ابداعات اجتماعی در آمریکا خانه های دوم را خانه های می داند که کمتر از 90روز در سال تقویمی اشغال می شود (رضوانی، 1382: 16). در این تعریف بطور روشن مصداق جغرافیایی خانه های دوم ذکر نمی شود کمااینکه درئو1 نیز اذعان دارد که سکونتگاه ثانوی گاه خانه ای است در یک شهر وگاه آپارتمانی در یک نقطه ساحلی ولی اکثر مواقع چنین سکونتگاه هایی در یک روستا قرار دارد و وجود آن گاه با مناسبات ناشی از مالکیت در ارتباط است و گاه نیست (درئو، 410: 1374).
پسیون2 معتقد است که شکل گیری خانه های دوم در نواحی روستایی معمولا به سه شیوه متفاوت صورت می گیرد: تبدیل مساکن دائمی در روستاها به خانه های دوم (عمدتا در اروپا) ، ساخت خانه های دوم در قطعه زمینهای تملک شده خصوصی (بیشتر در ایالات متحده) و ساخت خانه های دوم توسط شرکتهای توسعه است که در دوره ها و یا در مناطق که تقاضا زیاد بوده، این شیوه توانسته نیاز ها را پاسخ دهد (pecion,1985,p. 183). شیوه تازه تملک و تصرف از خانه های دوم در آمریکا روش مشارکتی است، بدین ترتیب که چند نفر خانه ای را به طور مشترک خریداری میکنند و هریک حق استفاده از آن را در تعداد روزهای معینی از سال دارند. شرکت هایی که این نوع از خانه های دوم را گسترش داده اند، با دریافت هزینه شارژ در آمد خوبی کسب می کنند. در هر صورت خانه های دوم را نه به عنوان بخشی از سیستم شهری در نظر گرفت. در این رابطه مرسر3 (1970) معتقد است که خانه های دوم را باید به عنوان گسترش اکولوژیکی بسیار تخصصی شهر و به مثابه بخشی از فضای زندگی شهری در نظر گرفت. در مقابل راجرز4 (1977) خانه های دوم را از عناصر اقتصادی شهر-منطقه در نظر می گیرد (رضوانی، 62: 1382). اما تحت تاثیر عواملی چون امکان تخصیص قسمتی از درآمد افراد برای امور غیر ضروری، وجود فراغت و وقت کافی و سهولت تحرک و جابجایی به دلیل بهبود حمل ونقل عمومی و خصوصی (همان: 61) افزایش اوقات فراغت همراه با دستمزد و بالا رفتن میزان آلودگی درشهرها (برنارشاریه، 118: 1373). وشرایط جغرافیایی منحصر به فرد روستاها از عوامل موثر و انگیزاننده برای توسعه این خانه هاست (آمار و برنجکار، 9: 1388).
در فرهنگ جغرافیای انسانی در مورد خانه های دوم روستایی چنین آمده است: خانه هایی است که خانوارهای ساکن در نقاط دیگر خریداری ویا به مدت طولانی اجاره می کنند معمولا این گونه خانه ها در نواحی روستایی قرار دارندو برای مقاصد تفریحی استفاده می شوند وبه آنها خانه های آخر هفته و خانه های تعطیلات نیز می گویند (Johnston,1988,p. 423) .
گذران تعطیلات و تصاحب یک خانه در روستا پدیدهای که تحت موضوع زیر شهرگرایی فصلی، حومه نشینی فصلی یا ییلاق نشینی مورد بررسی قرار گرفته است. که یکی از شکل های بروز شهرگرایی در نواحی روستایی می باشد. این پدیده اولین شکل گذران اوقات فراغت شهرنشینان در جامعه روستایی به شمار می رود. تملک حانه های دوم هم اکنون در میان جوامع شهری شهرت زیادی یافته است. بازدید های موفقیت آمیز از نواحی روستایی در تعطیلات موجب پیدایش علائق و دلبستگی در شهرنشینان به محیط روستا می شود و گروهی را بر آن می دارد تا اقدام نمایند تا بتوانند روزهای تعطیل آخر هفته را در آن به استراحت بپردازند. اقامت در یک سکونتگاه ثانوی به عنوان شکلی از گردشگری یا به مشتریان مرفه اختصاص دارد ویا به دهقانان سابقی که خانه پدری ویا شخصی خود را پس ازمهاجرت به شهر همچنان حفظ کرده اند سکونتگاههای ثانوی گاه با مناسبات ناشی از مالکیت در ارتباط است (مرادی، 1390: 167).
سکونتگاههای ثانوی یا خانه های دوم از آثار و پیامد های گردشگری در نظام کالبدی و بافت سکونتگاهی روستاهای توریستی است که زمینه جذب گردشگران را فراهم نموده و با دارا بودن شرایط مساعد جغرافیایی امکان ماندگاری بیشتر آنها را مهیا می نماید. خانه های دوم را مصداق هم پیوندی زیر ساخت های محیطی مستعد، شرایط اجتماعی مناسب و نظام خدماتی مساعداست که افراد را متقاعد می کند که در این شرایط به ماندن در روستا فکر کنند و با خرید زمین، ساخت خانه و داشتن یک برنامه تفریحی، چند صباحی را در سال در یک محیط عاری از آلودگیهای شهری بسر ببرند. از مهمترین ویژگی های خانه های دوم می توان به مدت زمان استفاده در انها در طول سال اشاره کرد. این خانه ها در ایام فراغت مورد استفاده قرار میگیرند و بیشتر جنبه تفرجگاهی دارند. بیشتر مورد استفاده آنها در نیمه اول سال بوده و در فصول پاییز و زمستان اغلب بدون استفاده اند (آمار و برنجکار، 1388: 23).
2-5- مهمترین زمینه ها و عوامل کششی، انگیزشی و یا رانشی گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی
2-5-1- تفاوت آب و هوایی و جغرافیایی
تفاوت های آب وهوایی و جغرافیایی بین مناطق کوهستانی با جلگه و دشت ها به ویژه در فصل تابستان یکی از زمینه های مهم شکل گیری در نواحی روستایی و کوهستانی است. اما امروزه اهداف فراغتی و تفریحی و بهره برداری از شرایط مناسب کوهستان به ویژه در فصل گرم سال، سبب گسترش مالکیت خانه های دوم در این نواحی شده و افراد مرفه، اعم از بومی ویا غیر بومی که کار و سکونت آنها در شهرهاست، با هدف تفریح و فراغت در فصل تابستان آخر هفته و روزهای تعطیل نسبت به ساخت و یا خرید خانه های دوم در این نواحی اقدام کرده اند(سپهوند،1389: 27).
2-5-2- مهاجرت های روستایی- شهری
مهاجرت های روستایی-شهری، یکی از عوامل موثر در نواحی روستایی با منشا بومی شده است، برخی از مهاجرانی که از روستاها به شهرها مهاجرت کرده اند، به دلایل مختلف از جمله حفظ میراث خانوادگی، تعهد نسبت به زادگاه خود منافع اقتصادی، و مقاصد تفریحی نسبت به حفظ مالکیت اراضی کشاورزی و مسکن موروثی در روستای زادگاه خود اقدام کرده و حتی آن را توسعه داده اند. به هر حال این عوامل منجر به شکل گیری خانه های دوم در روستاها شده که توسط مهاجران بومی ساکن در شهرها به طور موقت برای مقاصد تفریحی و فراغتی استفاده می شود. این پدیده در روستاهایی که جاذبه های تفریحی و فراغتی دارند، رواج بیشتری دارد و منجر به گسترش گردشگری خانه های دوم شده است. به همین دلیل بخشی از خانه های دوم در روستاها به طور معمول متعلق به مالکان بومی است، یعنی کسانی که اززادگاه آن ها یا پدران آنها در روستا بوده ولی امروزه در شهر ها سکونت دارند (رضوانی، 1387: 301).
2-5-3- آلودگی محیط زیست و ازدحام بیش از حد جمعیت در شهر ها
گسترش بی رویه شهرنشینی و ایجاد کلانشهرها وبه موجب آن آلودگی محیط زیست شهری زندگی در شهرها را بسیاردشوار و زمینه های فراغتی در آنها را محدود کرده است. به همین دلیل اقشار مرفه با توجه به توان مالی خود نسبت به خرید و یا ساخت خانه های دوم در فضاهای روستایی جذاب در نزدیکی شهرها با اهداف فراغتی-تفریحی اقدام می کنند. نمونه بارز این موضوع شکل گیری خانه های دوم در نواحی کوهستانی و روستایی اطراف شهر تهران در روستاهای اطراف دماوند، لواسان، رودبار قصران، کرج، طالقان و حتی کلاردشت است (سپهوند،1389: 29).
2-5-4- بهبود راه های ارتباطی و افزایش برخورداری از خودروی شخصی
یکی از عوامل مهم و موثر در گسترش خانه های دوم، بهبود راه های ارتباطی و روند فزاینده استفاده از اتومبیل شخصی است. این عامل به دو صورت در گسترش این پدیده تاثیر داشته است. از یک طرف در گذشته درصد محدودی از مردم دارای خودرو شخصی بودند و به همین نسبت تعداد خانه های دوم نیز محدود بود، اما امروزه به تناسب افزایش خودرو شخصی، روند مالکیت این خانه ها نیز افزایش یافته است. از طرف دیگر این عامل سبب شده تا امکان استفاده از خانه های دوم برای مقاصد تفریحی در فواصل دورتر نیز میسر شود. در گذشته این خانه ها بیشتر در حومه های شهری استقرار داشتند، ولی امروزه بهبود وسایل نقلیه شخصی و راه های ارتباطی سبب گسترش این پدیده در فواصل دورتری از شهرها شده است (سپهوند،1389: 29).
2-5-5- شهر گریزی و گسترش خانه های دوم
یکی از ویژگی های جهان امروز رشد سریع شهر نشینی است. مهم ترین عامل گسترش شهر نشینی مهاجرت های روستایی-شهری، بوده است. ولی امروزه در برخی جوامع و مناطق پدیده شهر گریزی وجود دارد که به شکل مهاجرت دائمی و فصلی از شهرها به روستاها خود را نشان می دهد. به عنوان مثال در ایران هر چند هنوز جریان مهاجرت روستایی-شهری غالب است، ولی در برخی از جمله استان تهران، پدیده شهر گریزی و روند معکوس مهاجرت از شهر به روستا نیز وجود دارد. به طور کلی شهر گریزی، ویژگی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی مناطق روتایی را تغییر می دهد. البته به طور اجتناب ناپذیری کیفیت بصری و آسایش نواحی روستایی نیز تحت تاثیر قرار میگیرد به هر حال افزایش نیاز به توسعه مسکن، اهمیت نواحی روستایی را برای تامین آن افزایش داده است (رضوانی، 1387: 309).
2-6- تاریخچه خانه های دوم
2-6-1- جهان
سابقه خانه های دوم به نوعی به مصر باستان و امپراطور روم باز می گردد .در گذشته مالکیت و تدارک خانه های دوم به بخش کوچک و مرفه جامعه محدود می شد. طبقه اشراف بورژوای انگلستان، فرانسه، سوئد و سایر کشورهای اروپایی از قرن هفدهم به بعد در تعطیلات آخر هفته و تابستان ها از شهر به روستا می رفتند. پدیده خانه های دوم به شکل ابعاد و مقبولیت عمومی که امروزه پیدا کرده است بیشتر به سال های پس از جنگ جهانی دوم بر می گردد. تقویت تدریجی بنیه اقتصادی جهان در سالهای پس ازجنگ و به دنبال آن افزایش درآمد و وقت آزاد اقشار متوسط منجر به افزایش تقاضا برای فعالیت های فراغتی کوتاه مدت و میان مدت در حومه و نقاط روستایی نزدیک شهرها شد. همچنین بهبود سیستم حمل ونقل عمومی و تملک وسایل نقلیه خصوصی به افراد اجازه داد که با انگیزه های متفاوت از جمله پیروی از مد، استفاده از تفریحات سالم غیر شهری، یا سرمایه گذاری پس انداز های شخصی در خرید املاک به تدارک خانه های دوم بپردازند(رضوانی، 1382: 61).
در اوایل قرن بیستم آنچه گردشگری. مالکان خانه های دوم را در بر می گرفت شامل افرادی که به شهرها مهاجرت کرده بودند و آنها می توانستند به روستاها باز گردند و نزد دوستان و خویشاوندان بمانند و تعطیلات خود را در خانه دوستانشان سپری کنند. این امر تا اندازه ای منجر به استحکام سنت گردشگری روستایی شد که اساس آن اقامتگاه روستایی در کشورهایی مانند سوئیس، اتریش، سوئد، آلمان بود ( آمار و برنجکار، 1388: 11).
خانه های دوم اخیرا شکوفایی دوباره ای را تجربه می نماید که اغلب انعکاسی از الگوهای جدید تولید و مصرف اقتصادی است (William & hall ,1982,p. 29). در برخی از کشورها مالکیت خانه های دوم به عنوان بخش اجتناب ناپذیری الگوی جدید زندگی مطرح شده و به همین دلیل بازار اصلی مقاصد روستایی را گردشگران داخلی تشکیل می دهند. فرانسه آلمان و ایتالیا از زمره کشورهای به شمار می آیند که با توجه به تعداد جمعیت ساکن خود بیشترین تعداد خانه های دوم را در خود جای داده اند. در فرانسه، خانه های دوم اغلب در اماکنی که از نقاط ممتاز گردشگری به حساب می آیند. یعنی در کنار دریا ویا نواحی کوهستانی استقرار یافته اند (ضیائی و صالحی نسب، 1387: 72). فرانسه در این زمینه سرآمد دیگر کشورهاست. برای توضیح این پدیده یک توجیه اقتصادی را یادآوری می کنیم ساختمان در دوره تنزل ارزش پول ارزشی مطمئن ایجاد می کند، این پدیده هم چنین نتیجه یک شهر سازی بی هویت عاری از طبیعت است و همین امر شهرنشینان بی شمار را به فرار از شهر و رفتن به سوی خانه های دوم ترغیب می کند. وانگهی بررسی چگونگی توزیع اقامتگاه های دوم در فضای روستایی تراکم نسبی را به ویژه در ایل، دو، فرانس (پاریس) نورماندی ولیون نشان می دهد (قاسمی، 1388: 77).
در ایالات متحده نیز خانه های دوم در نواحی ممتاز گردشگری رواج دارد. مساکن مجلل در فلوریدا و کالیفرنیا، ویلاهای ساخته شده از چوب در آویرون دایکز و کوههای راکی یا بخشی از سال اجاره می دهند. در روسیه (داچا) ها در حوالی مسکو ویا کرانه های دریای سیاه نیز نقش خانه های دوم را ایفا می کنند. در مناطق گرمسیری، طبقات مرفه چنین مساکنی را در نواحی مرتفع احداث می کنند. در آفریقای سیاه تملک کلبه ای روستایی در میان تمامی طبقات شهر نشین رواج دارد، به عنوان مثال درکامرون از202 شهر نشین مورد مطالعه، 81 نفر دارای خانه دوم بوده اند. بطور کلی در آفریقاخانه های دوم تقریبا همیشه در روستاهای زاد بوم واقع شده است. در این ممالک مالکیت خانه های دوم مظهر حیثیت اجتماعی و نشانه موفقیت مالک بشمار می رود، تا حدی که مالکان این خانه ها حتی ممکن است در شهر اجاره نشین باشند. همچنین تصرف خانه های دوم از انگیز ه های انتفاعی نیز بی بهره نیست. فعالیت نهال کاری و باغ میوه در محوطه این خانه وجود دارد و در صورتی که مالک آن در کار خود در شهر به توفیق روبرو نشود، می تواند بدان پناه آورد (برنارشاریه، 1373: 237).
علل تفاوت در نسبت خانه های دوم در کشورهای مختلف به شرح ذیل می باشد:
– سطوح متفاوت مالکیت اتومبیل و کم و کیف شبکه بزرگراههای ملی
– تفاوت در تعداد روزهای تعطیل در بین کشورها
– تفاوت در سطوح برخورداری از رفاه و استانداردهای زندگی
– تفاوت در کیفیت محیطی زندگی شهری
بهر حال مطالعات انجام شده نشان می دهد که پدیده خانه های دوم در بسیاری از کشورهای جهان در حال رشد سریع است. در اروپا این خانه ها بسیار متداول است وعمدتا وابسته به طبقات در آمدی بالا بوده و در نواحی دارای مناظر طبیعی زیبا متمرکز هستند. گسترش این مساکن منجر به شکل گیری موج شهر نشینی دیگری درخارج ازقلمروشهرهای بزرگ گردیده است (Gillg,1989,p. 117).
2-6-2- ایران
دوره اول: از ابتدا تا دهه 1340، در این دوره خانه های دوم تنها توسط خوش نشینان مورد استفاده قرار می گرفت و تغییرات چشمگیری در گسترش خانه های دوم دیده نمی شود. زیرا روابط سنتی تولید در روستاها برقرار بود و روستاها در خود کفایی کامل به سر می برند و در نتیجه مهاجرتی صورت نمی گرفت تا باز گشتی شکل بگیرد. در این دوره تنها بزرگ مالکانی که دارای امکانات حمل ونقل از نوع سنتی بودند و در جلگه ها دارای زمین بودند برای گذران اوقات فراغت در تابستان به روستا می آمدند.
دوره دوم: از اوایل دهه 1340 تا اواسط دهه 1350، در این دوره مردم به راحتی از کشاورزی دست کشیدند و انگیزه کشت و کار در آنها از بین رفت. زیرا آرد آماده برای پخت نان توسط دولت در اختیار روستائیان قرار می گرفت به این ترتیب برخی افراد برای بدست آوردن در آمد بیشتر اقدام به مهاجرت کردند. مسئله دیگری که موجب شد تا در این دوره زمانی خانه اول تخلیه شود مسئله سرباز گیری و حضور برخی نمایندگان دولتی در روستاها تاسیس دبستان ها و اعزام سپاهیان دانش به روستاها بوده است که این عوامل موجب شد تا مردم با شهرها ارتباط بیشتری برقرار کنند و همین شناخت موجب به هم خوردن تدریجی مناسبات شهر و روستا گردید که نتیجه آن ارتباط یک طرفه ای بود که بین روستا و شهر برقرار گردید. از جمله تبعات منفی این پدیده از بین رفتن خودکفایی و تبدیل روستای تولید کننده به روستای مصرف کننده بوده است. در این برهه از زمان نیز ما شاهد افزایش خانه های دوم هستیم. بدین شکل که خانه های اول روستائیان پس از مهاجرت به خانه های دوم این افراد تبدیل شد. مطالعات نشان می دهد که در این دوره زمانی روستاها با ساخت خانه های جدیدی موسوم به خانه های دوم روبرو نبودند بلکه با افزایش خانه های دوم به شکل تبدیل خانه اول به خانه دوم روبرو بوده است. به عبارت دیگر از سوی اقشار مختلف اعم از مهاجران بازگشته و یا خوش نشینان خانه های دوم جدیدی ساخته نمی شد. بلکه همانطوری که ذکر شد با باز گشت مهاجران به طور موقتی، تنها خانه های اول به خانه های دوم تبدیل می شدند که در تابستان ها مورد بهره برداری مالکان (مهاجران بازگشته فصلی) قرار می گرفت. هم چنین در این دوره کم وبیش با مهاجرت دانش آموزان برای تحصیل به شهرها نیز روبرو هستیم به این ترنیب که با ساخت دبستان و اعزام سپاهیان دانش در دهه 1340دانش آموزان فقط تا پایه پنجم ابتدایی می توانستند به ادامه تحصیل بپردازند و برای ادامه تحصیل مجبور به ترک روستاها بودند. به این ترتیب ابتدا دانش آموزان با حمایت والدین به شهرها مهاجرت کردند سپس طی چند سال خانواده ها نیز اقدام به مهاجرت کردند. اما این مهاجران در فصول مساعد سال به روستا باز می گشتند و از خانه های اولشان بهره برداری فصلی می نمودند به این ترتیب باز شاهد افزایش خانه های دوم هستیم.
دوره سوم: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایر ان (1359) مهاجرت روستائیان به شهرها شدت بیشتری گرفت به طوری که برخی روستاها کاملا تخلیه شدند. تخلیه روستاها به متروکه یا مخروبه شدن روستاها نینجامید. زیرا ایجاد زیرساخت هایی مانند توسعه راه روستایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، افزایش وسایل موتوری شخصی و وجود رسانه های گروهی مانندرادیو، تلویزیون و … باعث شدند که خانه های دوم گسترش یابند (گلین مقدم، 1388: 200).
این روند با پیروزی انقلاب اسلامی پس از مدتی توقف، رشد چشمگیری یافت و افزون بر حومه پایتخت دره های دامنه جنوبی البرز از سمنان تا و شمال استان قزوین را نیز در بر گرفت. افزون بر این، دره های شمالی رشته کوه البرز، کرانه های دریای خزر در استان های گلستان، مازندران وگیلان، دامنه های زاگرس در استان اصفهان، دامنه های سهند در آذربایجان شرقی دامنه های شیر کوه در استان یزد و دره های ارتفاعات شمال خراسان در حوزه توسعه خانه های دوم قرارگرفته اند. امروزه تقریبا تمامی روستاها در ناحیه کوهستانی البرز از فیروز کوه در شمال شرق تا طالقان در شمالغرب استان تهران به عنوان فضاهای فراغتی شهروندان تهرانی و شهرهای اطراف آن درآمده و خانه های دوم روستایی کم و بیش در آنها گسترش یافته است. البته فضاهای فراغتی شهروندان تهران منحصربه حوضه کوهستانی شمال این شهر نیست، در نواحی کوهستانی البرز در قلمرو استان مازندران (بویژه کلاردشت و برخی روستاهای محور های هراز و چالوس) و سواحل در یای خزر نیز خانه های دوم متعلق به شهروندان ساکن تهران استقرار یافته است. این نکته را نیز باید در نظر گرفت که مهاجرفرستی روستاهای کوهستانی البرزکه معمولا با توجه به تنگناهای معیشتی و شغلی این روستاها امری طبیعی است، به گسترش خانه های دوم روستایی در این ناحیه کمک کرده است (رضوانی، 1382: 71).
درمورد مالکیت مساکن دوم، بررسی های میدانی نشان داده است که حدود 65 درصد ازاین املاک و خانه ها در نواحی روستایی شمال استان تهران متعلق به کسانی است که قبلا خود و یا والدین و یا اجداد آنها مهاجرت کرده اند. به همین دلیل بسیاری ازاین افراد بویژه افراد متمکن به دلیل وابستگی و تعلق به روستا و داشتن انگیزه برای ارتباط با اقوام وخویشان و همچنین درمواردی برای حفظ میراث خانوادگی در روستا ها، دارای خانه دوم هستند و در روزهای تعطیل و آخر هفته و بویژه فصل تابستان درروستاها سکونت موقت دارند (سپهوند،1389: 35).
2-7- اثرات خانه های دوم بر نواحی روستایی
خانه های دوم می تواند اثرات متعددی بر نواحی روستایی داشته باشد. رفتار گردشگران از ارزش ها، باورها، علایق وانگیزه های ایشان سرچشمه می گیرد. بسته به اینکه فرد تجمل گرا و یا ساده زیست باشد، خواستار ارتباط و تعامل با جامعه محلی یا درونگرا باشد، انگیزه اش از اختیار خانه های دوم کسب پرستیژ اجتماعی و نشان دادن تمکن مالی باشد یا برای وی ابزاری برای حصول به سادگی و نزدیکی با طبیعت و کسب آرامش باشد، اهداف و الگوهای رفتاری و به تبع آن پیامدهای حضور گردشگران خانه های دوم متفاوت خواهد بود (مرادی، 1390: 167).
با توجه به ماهیت گردشگری و خانه های دوم و ارتباط آن با فعالیت های مختلف اقتصادی و اجتماعی، بروز تغییرات و تحولات زیست محیطی و تاثیرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اجتناب ناپذیر است. با توجه به روند شکل گیری و تمایلات مردم برای ایجاد خانه های دوم و تاثیراتی که این پدیده از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی درمناطق مختلف، بخصوص روستاها خواهد گذاشت، برای مدیریت و ساماندهی مناسب این فضاها، توجه به خانه های دوم و هدایت منطقی آنها از ضروریات است (صیدایی و دیگران، 1389: 20). در این خصوص محققان معتقدند که میان رونق گردشگری و معیارهای عینی و ذهنی اثرات اقتصادی، اجتماعی ومحیطی برجامعه میزبان رابطه ای مستقیم وجود دارد.(Johanston et al.,1994,p. 630)
باتلر5 در این زمینه معتقد است میان سطح توسعه گردشگری ونگرش منفی به اثرات اقتصادی، اجتماعی ومحیطی در جامعه میزبان رابطه ای مستقیم وجود دارد. در همین رابطه مارتین ویاسال معتقدند میان مراحل چرخه حیات گردشگری وتاثیرات گردشگری بر جامعه ساکنان رابطه ای مستقیم وجود دارد، بدین تربیت که در مرحله اولیه توسعه گردشگری، معمولا مقدار زیادی از آرزوها و اشتیاق ساکنان مقصد به خاطر فواید اقتصادی درک شده برآورده می شود ولی از آنجا که در مراحل بعد، به خاطر بروز تغییرات ناخوشایند در محیط طبیعی و نوع گردشگرانی که جذب شده اند، درک و تصور مردم از اثرات گردشگری به تدریج منفی می شود. آلن و دیگران در بررسی برخی از نواحی روستایی بدین نتیجه رسیده اند: همانطور که گردشگری توسعه می یابد نگرش منفی ساکنان نسبت به اثرات گردشگری افزایش پیدا می کند .(Smith And Krannich,1998,p. 785)
فرض اساسی در همه نظرات این است که کیفیت زندگی ساکنان مقصد در مراحل اولیه توسعه گردشگری بهبود می یابد اما ظرفیت تحمل محیط به مرحله ای می رسد که توسعه بیشتر گردشگری بروز تغییرات منفی در محیط مقصد را موجب میشود (فیروز جانی و دیگران، 1386: 5).
بنابراین مساله اصلی ای که برنامه ریزان گردشگری روستایی با آن روبرو هستند این است که میان درخواست ساکنان ثروتمند شهری برای خرید خانه های ییلاقی در مناطق روستایی و نیازهای جوامع محلی در زمینه خانه، توازون برقرار کنند. معمولا راه حل این مشکل ارائه خانه های ارزان قیمت به ساکنان محلی و اجاره یا فروش خانه های نو ساز با قیمت بالا به افراد شهری است. البته جریانات گسترده ای چون ایجاد فرصت های شغلی وفراهم نمودن خدمات بهداشتی و آموزشی در این امر دخالت دارند و این مساله به دلیل گریز از شهر نشینی که دامن گیر بسیاری از مناطق روستایی است پیچیده تر می شود (شارپلی، 1380: 144).
2-7-1- اثرات زیست محیطی
انگیزه اصلی گردشگران در نواحی روستایی، جذابیت محیط روستایی است موفقیت گردشگری روستایی بستگی به محیط جذاب دارد. همچنین محیط زیست روستایی نسبت به توسعه گردشگری آسیب پذیر و حساس است به طور کلی ورود تعداد زیادی بازدید کننده و تامین جاذبه ها و تسهیلات برای ارضای نیازهای انها می تواند در صورت عدم کنترل و یا مدیریت صحیح، بسیاری از ویژگی های جذب کننده گردشگران به نواحی روستایی را تضعیف ویا تخریب کند (رضوانی، 1387: 99).
از جمله پیامدهای زیست محیطی میتوان به آلودگی آب ها با ریختن زباله در آب های جاری و استفاده نادرست گردشگران از منابع آبی و همچنین ریختن فضولات در آب ها، تخریب سیستم اکولوژیکی با استفاده بیش از حد توریست ها از منابع طبیعی مانند طبیعت بکر لگد مال شدن گل ها و گیاهان منحصر به فرد، فراری دادن حیوانات و جانوران کمیاب، تخریب پوششش گیاهی محافظ کوهستان به ویژه در مناطق شیب دار فرسایش را تشدید می کند (قادری، 1383: 64).
2-7-1-1- آلودگی هوا و صوتی
نتایج تحقیق گلین مقدم در حوزه های جنگلی-کوهستانی شمال کشور نشان میدهد که از جمله پیامدهای منفی گسترش خانه های دوم آسیب های جدی زیست محیطی مانند آلودگی هوا و آلودگی صوتی است (گلین مقدم، 1388: 203).
2-7-1-2- آلودگی آب رودخانه ها
مطالعات پژوهشگران در زمینه ی خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند نواحی روستایی شمال تهران، دره کن وسولقان ومنطقه باغ بهادران شهرستان لنجان نشان می دهد که ازنظرزیست محیطی به دلیل نبود مدیریت مناسب برای ساماندهی خانه های دوم، به بسیاری از ضروریات مورد توجه بنیادی قرار نمی گیرد، از جمله عدم توجه به زیر ساخت ها و رها شدن فاضلاب ها، عدم ساماندهی زباله ها و نخاله ها و رها نمودن آن در آب و پیامدآن آلودگی های مختلف از این جمله اند (گلین مقدم، 1388: 203).
2-7-1-3- از بین بردن پوشش گیاهی
نتایج تحقیقات متعدد در زمینه ی خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند منطقه ی رودبار قصران ناحیه کلاردشت حوزه های جنگلی-کوهستانی شمال کشور نشان می دهد که افزایش خانه های دوم در این منطقه برخی پیامدهای منفی و زیانبار زیست محیطی را به دنبال داشته است. از جمله از بین بردن پوشش گیاهی و ساخت و سازهای ناهمگون با طبیعت سبز منطقه، منظره ای زیبای روستا خدشه دار گردیده است (مرادی، 1390: 170).
2-7-1-4- تخریب و تغییر چشم انداز طبیعی
مطالعات متعدد پژوهشگران در زمینه ی خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند نواحی روستایی شمال تهران، حوزه های جنگلی-کوهستانی شمال کشور و روستای کردان نشان می دهد که تهدید های مرتبط با گردشگری به پیامدهایی نامطلوب مانند تخریب چشم انداز طبیعی انجامیده است(سپهوند،1389: 38).
2-7-1-5- تخریب محیط زیست و منابع طبیعی
مطالعات پراکنده در زمینه ی خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند نواحی روستایی شمال تهران، دره کن و سولقان و منطقه ی رودبار قصران و بخش مرکزی شهرستان نوشهر نشان می دهد که گردشگری و بویژه گسترش خانه های دوم در طی کمتر از ده سال، با تغییر گسترده کاربری اراضی جنگلی، باعث تهی سازی و تخریب محیط زیست و منابع طبیعی و گردشگری در این مناطق شده است(قادری، 1383: 66).
2-7-2- اثرات اجتماعی و فرهنگی
اثرات اجتماعی و فرهنگی گردشگری شیوه های هستند که در ان گردشگری تغییراتی را در نظام ارزشی، رفتار افراد، روابط خانواده ها، سبک زندگی جمعی، مراسم سنتی و سازمان های اجتماعی ایجاد کنند. گردشگران در مدت اقامت در مقاصد با ساکنان محلی ارتباط برقرار می کنند و نتیجه حاصل از روابط متقابل آن ها در کیفیت زندگی، نظام ارزشی، تقسیم کار، روابط خانوادگی، گرایش ها، الگوهای رفتاری، آداب و سنت های جامعه میزبان، تغییراتی را به وجود می آورد. در صورت وجود تفاوت های زیاد فرهنگی و اقتصادی بین ساکنان محلی، این تغییرات آشکار تر و با اهمیت تر خواهد بود (رضوانی، 1387: 93). گسترش خانه های دوم آثار و پیامد های اجتماعی مختلفی اعم از مثبت و منفی در نواحی روستایی داشته که مهم ترین آنها به شرح ذیل است:
2-7-2-1- افزایش سطح آگاهی و دانایی مردم ناحیه
مطالعات مختلف در زمینه خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانندمنطقه ی رودبار قصران و دره ی کن و سولقان نشان می دهد که خانه های دوم با افزایش سطح دانایی، آگاهی و به طور کلی تجارب مردم ناحیه در اثر ارتباط با گردشگران آثار مثبتی به همراه داشته است (مرادی، 1390: 172).
2-7-2-2- تضاد و دو گانگی اجتماعی و فرهنگی بین گردشگران و روستاییان
مطالعات در زمینه خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند نواحی روستایی شمال تهران، ناحیه کلاردشت و منطقه باغ بهادران شهرستان لنجان نشان می دهد خانه های دوم از نظر اجتماعی باعث تضاد و دو گانگی اجتماعی بین گردشگران و مردم سبب به هم خوردن یکپارچگی اجتماعی مناطق شده است. (صیدایی و دیگران، 1389: 25).
2-7-2-3- الگو برداری از شیوه زندگی گردشگران
مطالعات محققین در زمینه خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند منطقه رودبار قصران و ناحیه کلاردشت نشان می دهد که گسترش خانه های دوم با افزایش مشکلات اجتماعی از جمله دنباله روی از شیوه زندگی گردشگران آثار منفی زیادی بر جای گذاشته است(فیروزنیا و همکاران، 1390: 150).
2-7-2-4- تاثیر بر روند مهاجرت روستای-شهری
مطالعات متعدد پژوهشگران در زمینه ی خانه های دوم و اثرات آن در مناطق مانند نواحی روستایی شمال تهران منطقه رودبار قصران، ناحیه کلاردشت، حوزه های جنگلی-کوهستانی شمال کشور و منطقه باغ بهادران شهرستان لنجان نشان می دهد که گسترش خانه های دوم تاثیری بر ماندگاری جمعیت روستایی و یا افزایش جمعیت دائمی روستایی نداشته است بلکه تنها باعث افزایش جمعیت موقت در فصول گرم می شود که مشکلات و محدودیت هایی را برای مردم ایجاد می کند بنابراین بین گسترش خانه های دوم و افزایش جمعیت دائمی رابطه معنی داری وجود ندارد. به عنوان نمونه در ناحیه کلاردشت به دلیل فروش املاک و اراضی و به دست اوردن سرمایه نقدی و فعال سازی بخش های اقتصادی مرتبط با گردشگری زمینه های اشتغال به طور نسبی افزایش یافته و در نتیجه مهاجر فرستی روستاها و شهر کلاردشت تا حدی متوقف گردیده است. و علاوه بر جمعیت دائم جمعیت موقت اعم از گردشگران، کارگران روزانه و فصلی و مالکان خانه های دوم در حال افزایش است. (صیدایی و دیگران، 1389: 30).
2-7-2-5- تضعیف فرهنگ محلی و سنتی
نتایج تحقیق ضیایی و صالحی نسب در منطقه رودبار قصران نشان می دهد که گسترش خانه های دوم با تضعیف فرهنگ محلی و سنتی آثار منفی زیادی بر جای گذاشته است. (فیروزنیا و همکاران، 1390: 161).
2-7-2-6- کاهش امکان ساخت مسکن برای مردم محلی
مطالعه گلین مقدم در حوزه های جنگلی-کوهستانی شمال کشور موید این مطلب است که گسترش خانه های دوم امکان ساخت مسکن برای مردم محلی را کاهش می دهد (گلین مقدم، 1388: 207).
2-7-2-7- کاهش انسجام اجتماعی
مطالعه فیروزنیا و همکاران در نواحی روستایی دهستان تاررود شهرستان دماوند بیانگر این است که پیامدهای منفی بر مثبت برتری دارد از جمله کاهش انسجام اجتماعی است. همچنین فشارکی تاثیرات اجتماعی خانه های دوم را ایجاد رقابت و از بین رفتن پیوستگی جامعه روستایی می داند (صیدایی و دیگران، 1389: 21).
2-7-2-8- افزایش ناهنجاری اجتماعی
مطالعه فیروزنیا و همکاران در نواحی روستایی دهستان تاررود شهرستان دماوند نشان می دهد گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی باعث افزایش ناهنجاری اجتماعی در روستا شده است (فیروزنیا و همکاران، 1390: 168).
2-7-3- اثرات اقتصادی
گردشگری میتواند موجب اثرات مثبت و منفی نیز در نواحی روستایی باشد، که البته با برنامه ریزی و مدیریت موثر می توان اثرات مثبت آن را افزایش داد و اثرلت منفی آن را به حداقل رساند. از جمله از اثرات مثبت اقتصادی می توان به ایجاد اشتغال و درآمد، کمک به فراهم شدن خدمات زیر بنایی، تشویق توسعه سایر بخش های اقتصادی و تنوع بخشی به فعالیت های اقتصاد روستایی اشاره کرد. گرچه به طور کلی، اثرات مثبت اقتصادی گردشگری مورد تایید است ولی بسیاری از پژوهشگران معتقدند که گردشگری معمولا هزینه های اقتصادی جامعه میزبان نظیر افزایش قیمت کالا و خدمات، افزایش کاذب قیمت زمین، هزینه زندگی، برگشت کم سرمایه، فصلی بودن فرصت های شغلی، جابجایی در اشتغال افراد بومی، و منسوخ شدن برخی فعالیت های مرسوم مانند کشاورزی و ماهیگیری در نواحی روستایی را موجب می شود (فیروزجانی و دیگران، 1386: 3).
2-7-3-1- افزایش قیمت زمین
مطالعات متعدد در زمینه خانه های دوم و اثرات آن در مناطق مانند شهرستان نوشهر، منطقه ی رودبار قصران، دره کن سولقان، منطقه ی باغ بهادران شهرستان لنجان و حوزه جنگلی شمال کشور نشان می دهد که گسترش خانه های دوم باعث افزایش بی رویه قیمت زمین و مسکن شده است.
2-7-3-2- افزایش قیمت کالا و خدمات
مطالعات پراکنده درزمینه خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند بخش مرکزی شهرستان نوشهر و منطقه ای رودبار قصران، نشان می دهد که گسترش خانه های دوم باعث افزایش قیمت کالا و خدمات در روستاهای این نواحی بویژه در فصول گردشگری شده است.
2-7-3-3- ایجاد اشتغال و درآمد
حاجیلویی و دیگران در بررسی"نقش و تاثیر خانه های دوم بر ساختار اقتصادی اجتماعی ناحیه کلار دشت"ایجاد مشاغلی چون ساخت و ساز ویلا ها (خانه های دوم) تهیه و توزیع مصالح ساختمانی، ایجاد و توسعه اماکن میهمان پذیر و استراحت گاه ها، رستوران و اماکن پذیرایی، ایجادو گسترش ویلاهای شخصی و سوئیت ها به منظور اسکان مسافران، گسترش شبکه های حمل ونقل رونق سوپر مارکت ها و صنایع دستی و تولیدات محلی همه بیانگرتغییردر روند تحولی ساختار اقتصادی منطقه مورد مطالعه و نشان دهنده کاهش شاغلین در بخش های کشاورزی و دامداری و فعالیت های مرتبط با اقتصاد سنتی و افزایش مشاغل مرتبط با صنعت گردشگری است (حاجیلویی و دیگران، 1387: 28).
2-7-3-4- منسوخ شدن فعالیت کشاورزی
علاوه بر مهاجرین (دائمی) ، عده ای از مردان و زنان جوان ساکن در شهر و روستاهای کلاردشت به ناچار همه ساله به صورت کارگران فصلی در شالیزار و باغات مرکبات شهرها و روستاهای جلگه ای کار می کردند تا بتوانند تامین معاش نمایند. مقارن همین ایام است که تبلیغات زیاد برای معرفی منطقه کلاردشت از یک سو و ناکافی در آمد، مردمان منطقه از جهات دیگر موجب می شود که نوعی تهاجم شهری به منطقه صورت گیرد. مالکیت خانه های دوم عمدتا با افراد غیر بومی است و این روند در محلات مرغوب کلاردشت سرعت بیشتری داشته است. نتیجه این عملکرد این است که افزایش نسبی قیمت زمین تا آن حد بالا رفته که توان خرید از افراد بومی سلب شده وجدایی گزینی افراد غیر بومی در این قبیل مکان ها را موجب شده است (مهدوی و دیگران، 1387: 25).
2-7-3-5- افزایش هزینه زندگی
مطالعات مختلف در زمینه خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند بخش مرکزی شهرستان نوشهر نشان می دهد که خانه های دوم افزایش هزینه ی زندگی ساکنان را در پی داشته است.
2-7-3-6- کمک به فراهم شدن خدمات زیر بنایی
پژوهش فیروز جانی و دیگران در بخش مرکزی شهرستان نوشهر نشان می دهد که گردشگری اثرات اقتصادی مثبتی نظیر کمک به فراهم شدن خدمات زیر بنایی از جمله بهبود وضعیت خیابان جاده و خدمات روستایی را موجب شده است (فیروز جانی و دیگران، 1386: 18).
2-7-3-7- افزایش رفاه عمومی مردم روستا
مطالعه نوذری در روستای کردان نشان می دهد که گسترش خانه های دوم پیامد مثبت اقتصادی از جمله افزایش رفاه عمومی داشته است (نوذری، 1386: 2).
2-7-3-8- افزایش اختلاف درآمد بین روستائیان
تحقیق فیروزنیا وهمکاران در نواحی روستایی دهستان تارود شهرستان دماوند نشان میدهد که پیامد های منفی و مثبت برتری دارد و از جمله افزایش اختلاف درآمد بین روستائیان است (فیروز نیا و همکاران، 1390: 16). همچنین توسعه گردشگری خانه های دوم در بخش مرکزی شهرستان نوشهر دارای اثرات منفی از جمله ایجاد سود زیاد برای گروه اندکی از روستائیان بوده است (بدری و دیگران، 1388: 13).
2-7-4- اثرات کالبدی
در اثر توسعه گردشگری در روستا تقاضا برای احداث اقامتگاه، رستوران ها، مراکز خدماتی و غیره افزایش پیدا می کند که این مساله به شدت قیمت زمین را بالا می برد و زمین های که قبلا به فعالیت های کشاورزی می پرداختند، اکنون کارکرد خود را برای ساخت و ساز جهت خدمات از دست می دهند. برای جلوگیری از این مشکل واگذاری زمین ها برای ساخت و ساز باید کنترل و برنامه ریزی شده باشد (قادری، 1383: 65).
2-7-4-1- تغییر کاربری باغات و مزارع
مطالعات متعدد پژوهشگران در زمینه ی خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند نواحی روستایی دهستان تاررود شهرستان دماوند نواحی روستایی شمال تهران روستاهای ییلاقی شهر مشهد منطقه رودبار قصران ناحیه کلاردشت، حوزه های جنگلی-کوهستانی شمال کشور، بخش مرکزی شهرستان نوشهر و روستای کردان نشان می دهد که گسترش خود جوش و انبوه گردشگری بویژه خانه های دوم در غیاب مکانیسم های قوی و کار آمد مدیریت و برنامه ریزی کاربری زمین، با تغییر گسترده کاربری اراضی زراعی و باغات همراه بوده است(سپهوند،1389: 39).
2-7-4-2- تبدیل باغات مثمر به ساختمانهای مسکونی
مطالعات محققین در زمینه خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند منطقه رودبار قصران و منطقه باغ بهادران شهرستان لنجان نشان می دهد که اقداماتی از قبیل: تبدیل باغات مثمر به ساختمانهای مسکونی، نتیجه گذران اوقات فراغت در خانه های دوم است.
2-7-4-3- تغییر در بافت و ساخت روستا
مطالعات متعدد پژوهشگران در زمینه ی خانه های دوم و اثرات آن در مناطق مانندمنطقه ی رودبار قصران ناحیه کلاردشت حوزه های جنگلی-کوهستانی شمال کشور نشان می دهد که ساخت خانه های دوم بدون طرح و برنامه ریزی مشکلاتی مانند تغییر بافت سنتی روستاها، ساخت مسکن از شکل مدرن که اغلب خانه های دوم به شیوه معماری جدید ساخته می شوند ودر آن از مصالح شهری استفاده می شود. این شیوه ساخت موجب تغییر در بافت و ساخت روستاها شده است در واقع ما شاهد تضاد در نوع چشم انداز از نظر ساخت مساکن در این مناطق هستیم (ضیایی و دیگران، 1387: 57).
2-7-4-4- تجاوز به حریم رودخانه ها و اراضی ساحلی
مطالعات محققین در زمینه خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند منطقه رودبار قصران تهران روستاهای ییلاقی شهر مشهد و بخش مرکزی شهرستان نوشهر نشان می دهد که شکل گیری خانه های دوم در دهه های اخیر با پیامدهای کالبدی گوناگون مانند تجاوز به حریم رود خانه ها همراه بوده است(سپهوند،1389: 46).
2-7-4-5- تغییر چشم انداز روستایی
مطالعات متعدد پژوهشگران در زمینه ی خانه های دوم و اثرات آن در مناطقی مانند نواحی روستایی دهستان تاررود شهرستان دماوند، روستاهای ییلاقی شهر مشهد منطقه رودبار قصران نشان می دهد که شکل گیری خانه های دوم در دهه های اخیر با پیامدهای کالبدی گوناگون از جمله تغییر چشم انداز روستایی همراه بوده و همچنین معتقد است با گسترش خانه های دوم که با خانه های روستایی کاملا متفاوت است، چشم انداز روستایی دگرگون شده است و وجود عناصری شهری مانند خانه های با سبک و مصالح شهری و گاه اروپایی در روستاهای ناحیه تشدید شده است. و به این تربیت با برهم زدن زیبایی بصری و تخریب پوشش گیاهی به حس مکانی روستا آسیب وارد آید. در نتیجه از زیبایی محیط طبیعی کاسته و به خاطر طرح نامناسب یا موقعیت حساب نشده خانه دوم، مهم ترین معیار ارزیابی هویت کالبدی روستا یعنی تمایز از غیر و تشابه با خودی لطمه می بیند (ضیایی و دیگران، 1387: 73).
در جدول (2-1) خلاصه ای از اثرات خانه های دوم در ابعاد (زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی وکالبدی) که در این پژوهش گردآوری شده در قالب جدول اشاره شده است.
جدول (2-1) : اثرات خانه های دوم در ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی
ابعاد
آثار و پیامد ها
زیست محیطی
آلودگی هوا و صوتی
آلودگی آب رودخانه ها
از بین بردن پوشش گیاهی
تخریب و تغییر چشم انداز طبیعی
تخریب محیط زیست و منابع طبیعی
اجتماعی
افزایش سطح آگاهی و دانایی مردم ناحیه
تضاد و دو گانگی اجتماعی و فرهنگی بین گردشگران و روستاییان
الگو برداری از شیوه زندگی گردشگران
تاثیر بر روند مهاجرت روستا – شهری
تضعیف فرهنگ محلی و سنتی
کاهش امکان ساخت مسکن برای مردم محلی
کاهش انسجام اجتماعی
افزایش ناهنجاری اجتماعی
اقتصادی
افزایش قیمت زمین
افزایش قیمت کالا و خدمات
ایجاد اشتغال و درآمد
منسوخ شدن فعالیت کشاورزی
افزایش هزینه زندگی
کمک به فراهم شدن خدمات زیر بنایی
افزایش رفاه عمومی مردم روستا
افزایش اختلاف درآمد بین روستائیان
کالبدی
تغییر کاربری باغات و مزارع
تبدیل باغات مثمر به ساختمانهای مسکونی
تغییر در بافت و ساخت روستا
تجاوز به حریم رودخانه ها و اراضی ساحلی
تغییر چشم انداز روستایی
منبع: نگارنده
منابع:
1. آمار. تیمور، برنجکار. افسانه. 1388، "تحلیل جغرافیایی گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی شهرستان بندر انزلی بعد از انقلاب اسلامی "فصلنامه چشم انداز جغرافیایی، سال 4، شماره9، صص 25-7.
2. ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا. 1384، جامعه شناسی توسعه تهران: کیهان.
3. ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا. 1388، توسعه روستایی با تاکید بر جامعه رو ستایی ایرا ن. تهران: نشر نی.
4. اکبری، علی. مهدی قرخلو. 1389، اکوتوریسم مفهومی نو در جغرافیای گردشگری، تهران: انتخاب.
5. بدری. سید علی، مطیعی لنگرودی. سید حسن، سلمانی. محمد، علیقلی زاده فیروزجانی. ناصر. 1388، "اثرات اقتصادی گردشگری بر نواحی روستایی (مطالعه موردی نواحی روستایی بخش مرکزی نوشهر) "، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، شماره 12. صص35-13.
6. بهرامی رودباری، رضا و دیگران. 1393،آمار و احتمالات مهندسی: تهران انتشارات نوین پویا، چاپ اول.
7. پازوکی طروردی، ناصر. 1382، آثار تاریخی شمیران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی، جلد اول
8. تودارو، مایکل. 1368، توسعه اقتصادی در جهان سوم. ترجمه غلامعلی فرجادی، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
9. توکلی، مرتضی و فاضل نیا، غریب و شرافت سید امان گلدی: 1388، بررسی تحول معماری مسکن
10. جهانیان، منوچهر. ابتهال زندی. 1391. اکوتوریسم، تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
11. جیرودی، مهدی. 1377، برنامه ریزی توسعه تفرجگاه های شمیرانات، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد واحد شهرری.
12. حافظ نیا، محمدرضا. 1391، مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).
13. حسینی ابری. سید حسن. 1380، جغرافیای روستایی ایران، دانشگاه اصفهان.
14. داس ویل، راجر. 1376، مدیریت جهانگردی، مبانی، راهبردی و آثار. ترجمه سید محمد ایزدی داود، تهران.
15. درام، اندی. آلن مور، 1390، مقدمه ای بر برنامه ریزی و مدیریت اکوتوریسم. ترجمه محسن رنجبر (تهران) : آییژ.
16. درئو، ماکس. 1374، جغرافیای انسانی. جلد دوم، ترجمه سیروس مهامی، تهران: نشر رایزن.
17. رضوانی. محمدرضا. 1382، "تحلیل روند ایجاد و گسترش خانه های دوم در نواحی روستایی (مطالعه موردی: نواحی روستایی شمال استان تهران) "، فصلنامه پژوهشهای جغرافیایی، شماره 45، دانشگاه تهران، تهران، صص178-165.
18. رضوانی، محمدرضا. 1390، توسعه گردشگری روستایی (با رویکرد گردشگری پایدار) ، تهران: دانشگاه تهران.
19. رضوانی، محمدرضا. حمیدرضا باغبانی. بهرام هاجری. 1391. تحلیل اثرات کالبدی گسترش خانه های دوم بر روستاها: مطالعه موردی دهستان شیرکوه استان یزد. کاوش های جغرافیایی مناطق بیابانی. 1. (1392). 137-115.
20. رضوانی، محمدرضا. جواد صفایی. 1384. گردشگری خانه های دوم و اثرات آن بر نواحی روستایی: فرصت و تهدید (نواحی روستایی شمال تهران). پژوهش های جغرافیایی. 54، (1384). 121-109.
21. رضوانی، محمدرضا. سیدعلی بدری. فرخنده سپهوند و سعیدرضا اکبریان. 1390. گردشگری خانه های دوم و اثرات آن بر بهبود کیفیت زندگی ساکنان روستایی: مطالعه موردی بخش رودبار قصران. مطالعه و پژوهش های شهری و منطقه ای. 13. (1391). 40-23
22. ریچارد شارپلی. جولیا. 1380، گردشگری روستایی، ترجمه رحمت الله منشی زاده و فاطمه نصیری، تهران، انتشارات منشی.
23. سازمان جهانی گردشگری 1379، برنامه ریزی ملی و منطقه ای گردشگری، ترجمه محمود عبداله زاده.
24. سامانه گزارش ساز آمار و اطلاعات شهرداری تهران،1391.قابل دسترسی در http://statistics.tehran.ir
25. سپهوند،فرخنده.1389،نقش گردشگری خانه های دومدر بهبود کیفیت زندگی ساکنان محلی،پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه تهران.
26. سرمد، زهره و دیگران(1376). روش های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه، تهران، چاپ دوم.
27. سعیدی، سعید و امینی، فریبا. 1389، ناپایداری سکونتگاهی و تحول کارکردی مسکن روستایی، مورد: روستای خفر، فصلنامه علمی – پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران، شماره 27.
28. شاریه. ژان برنار. 1373، شهرها و روستاها، ترجمه سیروس سهامی، مشهد: نشرنیکا.
29. صیدایی. سید اسکندر، خسروی نژاد. محبوبه، کیانی. صدیقه. 1389، "تاثیر خانه های دوم بر توسعه منطقه باغبهادران شهرستان لنجان"، مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقه ای، سال اول، شماره4، صص36-19.
30. ضیایی. محمود، صالحی نسب. زهرا، 1387، "گونه شناسی گردشگران خانه های دوم و بررسی اثرات کالبدی آن ها بر نواحی روستایی (مطالعه موردی: رودبار قصران) "، پژوهشهای جغرافیایی انسانی، شماره66، صص84-71.
31. علیقلی فیروزجانی. ناصر، بدری. سیدعلی، فرجی سبکبار. حسنعلی. 1386، "نگرش جامعه میزبان به اثرات محیطی و اقتصادی گردشگری در نواحی روستایی (مطالعه موردی: بخش مرکزی نوشهر) "، فصلنامه روستا و توسعه، سال 10، شماره 1، صص22-1.
32. عنابستانی، علی اکبر. 1388. بررسی آثار کالبدی خانه های دوم بر توسعه ی سکونتگاههای روستایی: مطالعه مورد روستاهای ییلاقی مشهد. فصلنامه روستا و توسعه، 4.
33. فاضل نیا، غریب. اکبر کیانی. مهدی رمضان زاده و الهام افشار عمرانی. 1389. تحلیل اثرات خانه های دوم بر ساختارروستاهای توریستی از نظر جامعه میزبان (مطالعه موردی: برسه). چشم انداز جغرافیایی. 15. (1390). 119-102.
34. فیروزنیا. قدیر، رکن الدین افتخاری. عبدالرضا، ولی خانی. محبوبه. 1390، "پیامدهای گسترش ویلا سازی (خانه های دوم) در نواحی روستایی (مطالعه موردی: دهستان تارود شهرستان دماوند) "، فصلنامه علمی- پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، سال9 شماره31، صص170-149.
35. فنل، دیوید. ۱۳۸۵ ، مقدمه ای بر طبیعت گردی. ترجمه جعفر اولادی قادیکلایی. بابلسر: دانشگاه مازندران.
36. فنل، ای دیوید. 1392، اکوتوریسم. ترجمه محسن رنجبر و همکارانش[شهر ری]: دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری.
37. قاسمی. ایرج. 1388، "برنامه ریزی کالبدی حوزه های گردشگری روستایی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
38. زاهد، 1383، اصول برنامه ریزی توسعه پایدار گردشگری روستایی، تهران: سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور.
39. کرمی، مهران. 1378، اکوتوریسم ایران. تهران: سازمان ایرانگردی و جهانگردی
40. کشاورزنیا، نگین. رحیم سرور و مسعود مهدوی. 2013. اثرات زیست محیطی خانه های دوم بر روستای داماش، گیلان. مجله ی بین المللی مهندسی و تکنولوژی پیشرفته. 3.
41. گلین مقدم. خدیجه. 1388، "روند شکل گیری و گسترش خانه های دوم در حوزه های جنگلی – کوهستانی شمال کشور در طی سال های 1345-85"، فصلنامه چشم انداز جغرافیای، سال چهارم، شماره9، صص210-191.
42. محمودیان، علی اکبر. 1381، اطلس شهرستان شمیران، گیتاشناسی.
43. محمودیان،علی اکبر.1388،شهرستان شمیران،تهران:بنیاد دانشنامه نگاری ایران.
44. مرادی. گیتی. 1390، "گردشگری خانه های دوم و تاثیر آن بر فضای زیست روستا "، یازدهمین همایش علمی-پژوهشی دانشگاه گیلان، صص168-166.
45. مرکز آمار ایران. 1390، مروری بر نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان تهران، شهرستان شمیرانات.
46. مهدوی حاجیلویی. مسعود، قدیری معصوم. مجتبی، سنایی. مهدی، (1387) ، "تاثیر خانه های دوم بر ساختار اقتصادی – اجتماعی ناحیه کلاردشت "، پژوهشهای جغرافیای انسانی. شماره65صص31-19.
47. مطیعی لنگرودی. سیدحسن. 1387، طرح پژوهش بررسی و شناخت توان اشتغالزایی صنایع دستی در نواحی روستا -شهر، ناشر: دانشگاه فردوسی مشهد.
48. نجمی، سیمین. 1388، ( توسعه پایدار روستایی مطالعه موردی بخش لواسانات) رساله دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران.
49. نوذری. سمیرا. 1386، نقش خانه های دوم در تغییر کاربری اراضی و توسعه اقتصادی کردان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
50. Fennel, David, 1999, Ecotourism an introduction, Rutledge, London.
51. gilg, A, (1989) : an Introduction to rural. geography, edvard Arnold, London.
52. Johnston,R. J. (1988) : Dictionary of human Geography. second Edition,oxford: Blackwell.
53. pecion,M. (1985) : Rural Geography,Harper and row publisher.
54. Johnston,j. d,shepenger,d. j and akis. k. (1994) : residents perceptions of tourism development. annals of tourism research. vol. 21.
55. Smit,D. michael. krannich,S. richard, (1998) : tourism dependence and resident attitudes annals of tourism research. vol 25.
56. UNESCO,2002. Managing Tourism at World Heritage Sites: a Practical Manual for World Heritage Site Managers. Paris: Unesco
57. william,A. M. and hall,C. M. (2000) : tourism and migration,new relation ship between production and consumption"tourism geographies 2,1,5,27.
58. World Tourism Organization (2002) , "The world ecotourism summit: Finalreport". Availableon:http: //www.worldtourism.org/sustainable/IYE/quebec/anglais/Final-ReportQuebecSummit-web. Pdf
59. Hall. c, Micheal and Page. Stephen. ,(2002), The geography. Ftourism and recreation, Rutleadge.
60. Carmen, Maria. (2010). Second Homes In The Spanish Regions: Evolution And Impact On Tourism, Gdp And Employment. www. usc. es/economet/reviews/eers1026. pdf
61. Epler Wood, Megan,(2003). Ecotourism; United Nations Environment Programme. www. eplerwood. com/eplerwood-international. php
1 – Derrav,max
2 – Pecion
3 – mercer
4 – regers
5 – Butler
—————
————————————————————
—————
————————————————————