2-1- مقدمه
امروزه شهرنشینی ابعاد وسیعی پیدا کرده است و روز به روز بر جمعیت شهرها افزوده می شود. تا سال 1900 میلادی از هر هشت نفر یک نفر در مناطق شهری زندگی می کرد (گیلبرت و گاگلر1، 1375). در سال 2005 جمعیت نواحی شهری از مرز 50 درصد کل جمعیت جهان گذشته است. برآورد می شود سکونت گاههای شهری جهان تا سال 2030 ، 3/3 میلیلرد نفر را در خود جای دهند. از این میزان حدود 90 درصد در مراکز شهری کشورهای در حال توسعه خواهند بود (شکویی، 1373). افزایش جمعیت شهرها سبب تراکم کاربری ها در آن ها شده و این امر فضاهای باز شهری را بیش از بیش تهدید می کند. افزایش تراکم مسکونی در شهرها و کاهش سطوح فضاهای باز و سبز خصوصی نیاز به فضاهای عمومی تجهیز شده را افزایش داده و احداث و گسترش پارک های تفریحی را در شهرها ضروری می سازد (ابراهیم زاده و عبادی، 1387).
همزمان با تحولات ساختاری شهرها در عرصه های کالبدی ، فضایی، اقتصادی، اجتماعی، عناصر و فضاهای شکل دهنده شهر نیز دچار تغییر و تحول بنیادی شده اند. در این میان رویکرد به فضاهای سبز شهری نیز از رویکرد اکولوژیکی به عرصه های فعال و پویای عملکردهای اجتماعی ، فرهنگی تغییر کرده است.
فضای سبز با خواص گوناگون و چند جانبه نقش فوق العاده ای در زندگی انسان دارد. خواص چند جانبه آن از تولید اکسیژن و ازون، خاصیت کشندگی موجودات مضر با تولید فیتوفسید،جذب انواع ذرات معلق مضر و مواد آلوده کننده، خاصیت تعدیل کنندگی شرایط محیطی، برقراری توازون اکولوژیک در محیط، توان جذب صدای نابه هنجار، ایجاد محیط امنیت، آسایش و تفریح و تفرج تا مرکزی جهت تجمع انسان ها و غیره را در بر داشته که در واقع زمینه تنوع را در ذهن تداعی می کند (امین زاده، 1386).
مفهوم توسعه پایدار مبتنی بر ایجاد تعادل بین محیط زیست طبیعی و انسانی است، بر این اساس شهر، به عنوان نقطه تمرکز و تلاقی انسانو طبیعت، علاوه بر کاربری های مسکونی، تجاری، اداری و غیره به مناظر طبیعی و به ویژه فضاهای سبز و باز نیازمند است. گسترش روزافزون شهرها در کلیه کشورهای جهان و از جمله در ایران، از پیامدهای غیرقابل اجتناب عصر دانش و فناوری به شمار می رود. رشد و توسعه شهرنشینی با گسترش کالبدی شهرها رابطه ی مستقیم داشته و دوری از طبیعت و قطع رابطه ی انسان با محیط زیست طبیعی را موجب می شود. (محرم نژاد و بهمن پور، 1388).
2-2- تعریف و مفهوم فضای سبز و پارک شهری
"فضای سبز شهری" 2 به مجموعه فضاهای باز و سبزی گفته می شود که در داخل محیط های شهری با اهداف مشخص، برنامه ریزی و عملکردهای معینی بر عهده آن نهاده شده است (مطلبی، 1383). "فضاهای سبز شهری بخشی از فضاهای وسیع یا محدود موجود در محدوده ی عملکردی شهر است که به منظور ایجاد تنوع و زیبایی، افزایش کیفیت زیستی، تامین رفاه انسانی و ارائه خدمات ویژه به شهروندان انتخاب شده و با انواع پوشش های گیاهی بومی و غیر بومی، تحت نظارت و مدیریت انسان شهری قرار دارد (ضرابی و تبریزی، 1385). این فضاها بازدهی اجتماعی دارند و عموم مردم از آنها در گذران اوقات فراغت، تفریح و مصاحبت با دوستان و گردهمایی های اجتماعی و فرهنگی و نظایر اینها استفاده می کنند. فضاهای یاد شده اساساً برای این منظور طراحی یا تجویز شده اند (قربانی و تیموری، 1388).
از دیدگاه شهرسازی نیز، فضای سبز شهری عبارت است از بخشی از استخوان بندی و مورفولوژی شهر که در کنار اسکلت فیزیکی شهر، تعیین کننده اندام و به طور کلی سیمای شهر می باشد (حسین زاده دلیر، 1372).
اصطلاح فضای سبز، به وسیله برخی از دست اندر کاران فضای سبز برای مفهوم پوشش گیاهی شهرها به کار گرفته شده است. گاری مول، اصطلاح فضای سبز را برای پوشش سبز شهرها به کار می گیرد و یا فضای سبز را به منطقه ای پوشیده از گیاه در داخل و اطراف شهرها اطلاق می :نند که بیشتر دارای دو کارکرد مهم برای شهرها می باشند، تعدیل دما و تلطیف هوا و زیبا آفرینی (مجنونیان، 1374).
"پارک"3واژه ی فرانسوی است و "در فرانسهو اروپا به معنای زمین سبزی بود که برای نگهداری از حیوانات وحشی یا اهلی درب آن را با حصار محصور می کرده اند" (براتی، 1380). پارک منطقه ای فراخ و بازی برای استفاده های تفرجگاهی عامه مردم در کنار و داخل شهرهاست (مجنونیان، 1374) که از ترکیب میان عملکرد و بیان تصویری شکل می گیرد و در زیبا سازی منظر شهرنقشی مهم ایفا می کند و به عنوان رابطی میان زیباسازی و فضاهای عملکردی مطرح می گردد (حسین زاده دلیر، 1372).
پارک منطقه ای است با درختزارهای پراکنده با فضاهای باز و کف پوش چمنی که یا به صورت مصنوعی احداث شده و یا به صورت طبیعی وجود داشته و تنها به دستکاری و آرایش آن اکتفا شده است. این نوع فضاسازی ها در شهرها برای تفرج عامه، جا افتاده ترین شیوه احداث تفرجگاه ها به شمار می رود(جهاد دانشگاهی مشهد، 1387).
"پارک های شهری"4بخشی از فضاهای سبز عمومی اند که علاوه بر دارا بودن جنبه های تفریحی، فرهنگی و زیست محیطی، جنبه خدمات دهی به مناطق مختلف شهر را نیز دارند(دفتر امور فنی و تدوین معیارها، 1380). اصولاً طبیعت و ماهیت این فضاها به گونه ای است که تمام طبقات مردم می توانند از آن استفاده کنند. در پارک های عمومی سعس می شود که تمام وسایل سرگرمی و رفاهی، تقریباً برای هرگونه سلیقه، فکر و سن وجود داشته باشد.
مکان ظهور فضای سبز تنها پارک ها را در بر نمی گیرد، بلکه باغ ها، باغچه های خصوصی، نوار سبز حاشیه شهرها و حتی خیابان ها و گورستان ها را نیز شامل می گردد. (مهندسان مشاوره شهر، 1375).
2-3- انواع فضاهای سبز شهری
فضاهای سبز در وهله نخست به فضاهای سبز و سطوح سبز، و در مرحله بعد به شهری و غیر شهری تقسیم می شوند.
تقسیم بندی فضاهای سبز بر مبنای نوع مالکیت عبارت است از:
– فضاهای سبز عمومی؛ که واحد بازدهی اجتماعی می باشند و برای عموم مردم جهت گذران اوقات فراغت و تفریح قابل استفاده بوده و معمولاً پارک نامیده می شود.
– فضای سبز نیمه عمومی؛ که دارای بازدهی اکولوژیکی هستند، اما تعداد استفاده کنندگان آنها محدود است. محوطه های باز ادارات، پادگان ها، بیمارستانها و مراکز فرهنگی نمونه هایی از این فضا می باشند که تحت شرایط خاصی لایه ها و اقشار خاصی از آن استفاده می کنند.
– فضای سبز خصوصی یا محلی؛ که شامل باغات مثمر و غیر مثمر، اراضی زراعی و باغچه های خصوصی است.
سطوح سبز شهری نیز زمین های ورزشی چمن کاری شده و جزیره ها و لچکی های کنار خیابان را شامل می شود که عمدتاً جنبه ی زیبایی شناختی دارد و تا حدی نیز واجد بازدهی اکولوژیکی می باشند (سعیدنیا، 1382).
پارک شهری، پارکی است که دارای جنبه های تفریحی، فرهنگی، زیست محیطی و سالم سازی محیط است و جنبه سرویس دهی به مناطق شهر را دارد. پارک های شهری از نظر وسعت به چهار گروه تقسیم می شوند که عبارتند از:
– پارک شهری در مقیاس همسایگی؛ به پارکی گفته می شود که به طور معمول چند واحد مسکونی در مقیاس همسایگی از آن استفاده می :نند و مساحت آن کمتر از نیم هکتار است.
– پارک محلی؛ که در یک واحد "محله" قرار دارد و مساحت آن حدود دو برابر مساحت پارک در مقیاس همسایگی است (حدود یک هکتار).
– پارک ناحیه ای؛ که در یک ناحیه مسکونی قرار دارد و مساحت آن دو تا چهار برابر پارک محله است (4 هکتار).
– پارک منطقه ای؛ به پارکی گفته می شود که بیشترین ساکنان یک منطقه از آن استفاده می کنند. مساحت آن حداقل دو برابر پارک ناحیه ای است و به طور معمول از دورترین نقطه منطقه تا پارک، با وسایل نقلیه موتوری، بیش از 15 دقیقه زمان می برد (8 هکتار)، (سعیدنیا، 1382).
2-3-1- اهمیت فضای سبز
مطالعات نشان داده است که افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی موجب تبدیل فضاهای سبز شهری به سطوح بتنی خشن و نفوذناپذیر می شود؛ و این روند به ویژه در کشورهای در حال توسعه و جهان سوم نمودی جدی تر دارد (شای5، 2002). از سوی دیگر توسعه بی رویه و ناپایدار شهری، باعث افزایش حاشیه نشینی، تخریب نواحی سبز شهری و بالا رفتن تقاضا برای زمین شهری می گردد. این امر خود زمینه ساز از بین رفتن فضاهای سبز درون شهری و اطراف شهرها و تغییر کاربری این گونه اراضی می شود. اهمیت فضاهای سبز در محیط شهری تا آن حد است که به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی جوامع مطرح می باشد. (محرم نژاد و بهمن پور، 1388).
فضای سبز شهری از اهمیت راهبردی زیادی برای بهبود شرایط زیستی جوامع شهری امروزی برخوردارند. وجود چنین مکان هایی در محیط شهری علاوه بر عملکرد زیست محیطی نظیر پاک سازی هوا، فیلتر کردن باد، کاهش آلودگی صوتی. موجب ارتقای شرایط اجتماعی و روان شناختی ساکنان شهری نیز می شود. قدم زدن در پارک ها باعث کاهش فشارهای عصبی و افزایش توان فکری افراد می شود و در عین حال اسباب شادی و فعالیت بیشتر ساکنان شهری را فراهم و به آرامش و اعتدال و رفتاری آنان کمک می کند. بنابراین در طراحی فضاهای سبز باید اهمیت بیشتری به در دسترس بودن آن برای همه مردم قائل شد، چرا که همه مردم ساکن در شهر به چشم اندازهای زیبا ، هوای پاک، نورخورشید، پیاده روهای راحت و گردش روزانه نیازمندند و تنها در این صورت است که فضای زندگی سالمی در محلات شهری به وجود خواهد آمد. (ابراهیم زاده و عبادی، 1387).
پارکها و فضاهای سبز شهری از نظر اقتصادی نیز قابل توجه اند، زیرا به علت ارزش های تفریحی، زیبا شنختی و تاریخی شان بر جذابیت محیط شهری می افزایند و موجب افزایش آمار جذب گردشگری و در نتیجه ایجاد اشتغال می شوند. همچنین همجواری عناصر طبیعی، از جمله درخت و آب، بر ارزش املاک می افزاید و در واقع به تدمین مالیات و بهسازی فضای شهری کمک می کند.
پارک های شهری دارای نقش اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی هستند، با مزایای چون درمان بیماری های روحی، محیطی مطلوب برای پرورش کودکان، یکپارچگی اجتماعی، حفظ آسایش و نظایر آین ها. این محیط ها در عین حال شاخصی برای ارتقای کیفیت فضای زندگی و توسعه جامعه محسوب می شوند( بالرام6، 2005). نکته بسیار مهم در توزیع فضایی و مکان یابی فضاهای سبز عمومی، ضرورت های اجتماعی ایجاد پارک است. از این روست که جین جکوب7 ، منتقد شهرسازی معاصر، معتقد است که، "پارک باید در جایی باشد که زندگی در آن موج می زند، جایی که در آن کار، فرهنگ و فعالیت های بازرگانی و مسکونی است" (بهمن پور و محرم نژاد، 1388). استقرار پارک ها در فضاهای شهری از یک سو به جهت تاثیری که بر کیفیت زندگی شهری و نیل به توسعه پایدار دارند و از سوی دیگر به جهت بار مالی بدون بازگشت سرمایه و سود که برای شهرداری ها به جای می نهند، ارزش بررسی گسترده را دارند (مانلون8، 2003).
پیدایش احساس بیگانگی یکی از سرچشمه های مشکلاتی است که امروزه گریبان گیر مردم جهان گشته و این مساله بیش از همه بین مردم و محیط مصنوع آن ها ظاهر می گردد (هانا9، 1958).در حالی که فضاهای سبز عمومی هم از دیدگاه تامین نیازهای زیست محیطی شهرنشینان و هم از نظر تدمین فضای فراغتی و بستر ارتباط و تعامل اجتماعی آنان جایگاهی در خور اهمیت دارد. بنابراین منظور از فضای فضای سبز شهری نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوشش گیاهی انسان ساخت است که هم دارای بازدهی اجتماعی و هم در بر دارنده بازدهی اکولوژیکی می باشد (سوزنچی، 1383). ، به طوری که فضاهای سبز شهری به عنوان بخشی از فضاهای باز شهری، عامل اصلی در ساختار سیمای شهری، بهبود شرایط اکولوژیکی، گذران اوقات فراغت و تفریح محسوب می شوند، تا از این طریق بر کیفیت محیط زیست شهری بیفزایند (خلیلیان عادل، 1385). از سوی دیگر می توان گفت هدف اصلی در طراحی فضای سبز دستیابی به آثار اجتماعی و روانی آن در هر چه نزدیک تر کردن انسان ها و طبیعت به یکدیگر است. هر چند از کارکرد فضای سبز در ساخت کالبدی شهر و کارکرد ریست محیطی آن نیز می توان انتظار بازدهی اجتماعی و روانی داشت (تقوایی، 1382).
امروزه مفهوم شهرها بدون فضای سبز موثر در اشکال گوناگون آن دیگر قابل تصور نیست. پیامدهای توسعه شهری و پیچیدگی معظلات زیست محیطی آن ها، وجود فضای سبز و گسترش آن را بیش از هر زمان دیگر ضروری ساخته است. شهرها به عنوان کانون های تمرکز و فعالیت و زندگی انسانها برای این که بتوانند پایداری خود را تضمین کنند، چاره ای جز پذیرش ساختار کارکردی متاثر از سیستم های طبیعی ندارند. در این میان فضای سبز به عنوان جزء لاینفک و ضروری پیکره ی شهرها در متابولیسم آنان نقش اساسی دارد و کمبود آن می تواند اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود آورد (مهرمند، 1383).
2-3-2- کاربردهای فضای سبز و پارک شهری
الف) کاربرد فضای سبز در معماری: از عناصر معماری است، باعث تقسیم فضا می شود. امکان ایجاد حفظ کنترل و ایجاد محوطه های خصوصی را فراهم می کند.
ب) کاربرد فضای سبز در مهندسی فضای شهری: کنترل و تثبیت خاک، کنترل صدا، پاکیزه سازی هوا، کنترل ترافیک و کنترل انعکاس نورهای مزاحم (سلطانی، 1386) از کاربردهای فضای سبز در زمینه مهندسی فضای شهر به شمار می رود.
ج) کاربرد فضای سبز در برنامه ریزی شهری: از فضاها و کاربردهای شهری و کمربند محاط کننده جهت کنترل توسعه آینده شهر است و حائل و جدا کننده بین کاربری ها و برقرار کننده پیوند میان ساخت اصلی شهر و شهرک های اقماری است.
فضای سبز در مفهوم کنونی آن باید پاسخگوی اهداف برنامه ریزی شهری، شهرسازی مدرن و خواست های زیست محیطی و روانی – اجتماعی باشد (حسین زاده دلیر، 1372).
2-3-3- فضای سبز و نقش آن در پایداری شهر
محیط زیست انسانی، مفهوم جامعی است از مجموع تاثیرات عوامل بیرونی و روابط متقابل آن ها که تعادل بیولوژیک را سبب می شوند. بنابراین چگونگی روابط انسان ها با محیط، نحوه ی برقراری ارتباط و تاثیرپذیری خصوصیات اک.سیستم ها در کیفیت احساسی و ورانی انسان ها تاثیر مهم و غیر قابل انکار دارد. لوکوربوزیه برای وجود فضاهای سبز شهری، اهمیت زیادی قائل شده و اعتقاد دارد که از هر ده واحد فضای شهری برای سکونت باید نه واحد آن فضای سبز باشد (تقوایی و شاهوردیان، 1382).
توجه به مقوله فضای سبز شهری، زمانی مهم تر جلوه می کند که بدانیم این کاربری شهری به طور مستقیم با پایداری شهری مرتبط است. بعد نوین پایداری شهری در شهرهای ناهمگن و ناپایدار امروزی؛ پایداری اجتماعی است که با نقش پارک در بالا بردن ضریب مشارکت پذیری شهروندان ارتباط متقابل دارد (محمدی و همکاران، 1386).
بنابراین اگر شهر، مهد و گهواره انسان امروزی است، هرچه این گهواره شاداب تر، سرسبزتر و شکوفاتر باشد، امنیت و آرامش در آن بیشتر و رشد بهنجار و موزون انسانی بیشتر است (میکائیلی و کیازاده،1386). بر این اساس می توان گفت فضای سبز شهری، بخشی از فضای باز شهری است که عرصه های طبیعی یا اغلب مصنوعی آن زیر پوشش درختان، درختچه ها، بوته ها، گل ها، چمن ها وسایر گیاهان است که بر اساس نظارت و مدیریت انسان با در نظر گرفتن ضوابط، قوانین و تخصص های مرتبط با آن، برای بهبود شرایط زیستی، زیستگاهی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیر روستایی ، حفظ، نگهداری و یا احداث می شوند. (نخعی مقدم و سرگزی و ملک، 1386). این نظر که فضاهای سبز شهری بر رفتار شهروندان تاثیر می گذارند و می توانند برای تنظیم رفتار به کار برده شوند امری پذیرفتنی است و اصولاً چنین امکانی وجود دارد که از طریق برنامه ریزی و طراحی فضاهای سبز شهری و از راه ترکیب این گونه طرح ها با نوع نظام انتظام دهنده، مراتب ارتقای اخلاقی و اجتماعی افراد جامعه را فراهم ساخت به طوری که تنها تماس با طبیعت قادر به جبران صدمات وارده به هویت و فراهم آوردن رشد موزون شخصیت باشد(چائوی10، 1986).. از دیگر سو، یکی از معیارهای ارزیابی کیفیت محیط هر شهر، وجود فضاهای سبز عمومی است، فضاهایی که شهروندان در آنها بتوانند با ایمنی و آسایس خاطر با هم تعامل و گفتگو بپردازند. اهمیت این مساله تا حدی است که امروزه توجه به فضاهای سبز شهری و اعمال سیاست هایی که مردم شهرها را از مشکلاتی مانند یاس و ناامیدی برهانند و باعث ارتباط با فضاهای سبز و محیط گردد، از مهمترین وظایف نهادهای شهری محسوب می شود (رایت11، 2000).
2-3-4- فضای سبز و تاثیر آن بر کیفیت زندگی شهروندان
قرا گرفتن در فضای مدرن و افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی، شهرها را به کانون تجمع های زیستی و فعالیت های مختلف و متنوع تبدیل کرده و آن ها را با کمبود فضاهای سبز عمومی روبرو نموده است. این در حالی است که با گذر از فضای مدرنیته و قرار گرفتن در جهان پست مدرن و به وجود آمدن حس نوستالژیک در این فضا، نیاز شهروندان را برای گذران اوقات فراغت افزایش داده و بازگشت به فضاهای سبز در شهرهای مدرن را باعث شده است که این خود آثار اجتماعی ، روانی و فرهنگی زیادی را بر شهرنشینان واقع در این فضا بر جای می گذارد. (ابراهیم زاده و عبادی، 1387).
بی تردید فضای سبز و پارک های شهری را باید در زمره اساسی ترین عوامل پایداری حیات طبیعی و انسانی در شهرنشینی امروز به شمار آورد (اسمعیلی، 1381) که اگر به صورت صحیحی برنامه ریزی شوند، در سالم سازی جسم و روح تاثیرات مطلوبی خواهند داشت (شیری، 1385) پارک های شهری به عنوان یکی از مهم ترین فضاهای عمومی – خدماتی شهر نقش زیادی در ارتقای شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی نواحی شهری دارند. این فضاها به موازات رشد و متراکم شدن نواحی شهری در جوامع مختلف مورد توجه قرار گرفته اند و راهبردهای گوناگونی برای مکان یابی و توزیع مناسب آن ها در محیط های شهری ابداع و به کار گرفته شده است.
انسان در هر شرایطی، روزانه به چند ساعت سکوتو آرامش نیاز دارد. این نیاز با فشردگی جمعیت در محل مسکونی و زندگی آپارتمان نشینی بیشتر احساس می شود (قربانی و تیموری، 1388). دانشمندان پی برده اند که فضای سبز می تواند به آرامش، جوان سازی و کاهش خشونت مردم کمک می کند.
گذشته از مزایای اجتماعی و فیزیولوژیکی، طبیعت شهری، می تواند مزایای اقتصادی را نیز، چه برای مدیران شهری و چه برای شهروندان فراهم سازد. به عنوان مثال، پالایش هوا که درختان انجام می دهند، می تواند منجر به کم شدن هزینه های کاهش آلودگی و میزان آن گردد. به علاوه، ارزش های زیبایی شناختی، تاریخی و تفرجی پارک های شهری باعث افزایش جذابیت شهر، ارزش گردشگری و در نتیجه درآمد می شود.(چیزورا12، 2004).
بر این اساس می توان گفت، همان گونه که فضاهای سبز شهری می توانند با برنامه ریزی و طرح ریزی، محل بروز و نمود فضایل انسانی باشند؛ از جهت دیگر نیز می توانند از طریق رهاشدگی و برنامه ریزی ها و طرح ریزی های نادرست و ساده انگارانه، به مکان بروز انواع جرائم شهری تبدیل شده و آثار اجتماعی، فرهنگی، و روانی زیانباری بر شهرنشینان داشته باشند. (ابراهیم زاده و عبادی، 1387).
2-4- رویکرد جهانی درباره ساختار اجتماعی و روان شناختی فضاهای سبز شهری
در گذشته تصویری محدود از فضاهای باز و سبز وجود داشت؛ به طوری که این فضاها محدود به باریکه ای از آب، فواره، چند بوته گل و باغچه می شود (کریسپ 13، 1979). نداشتن چارچوب و رویکردی جامع در این خصوص باعث می شد که موضوع فضاهای باز و سبز شهری و تاثیرات آن ها بر ساز و کار آدمی به ندرت مورد توجه قرار بگیرد (امیر یار محمدی، 1378). ولی امروزه در جهان رویکرد به فضای سبز شهری به عنوان یک الگوی فضایی دامنه وسیعی یافته است. فضای سبز شهری در کنار دیگر کارکردهای فضای شهری در کلان شهرهای کشورهای مختلف، پراکنش هایی را در این فضاها شکل می دهد؛ به طوری که این فضاها در این کشورها در کنار دیگر کارکردها توانسته پویایی اجتماعی، فرهنگی و روانی شهروندان را سبب شود.
امروزه رویکرد به فضای سبز در کلان شهرهای اروپایی، رویکردی تلفیقی از ساختارهای مدرن و به وجود آوردن حس نوستالژیک در این محیط هاست. (مدنی پور، 1379)
میزان تاثیر روان شناختی و اجتماعی فضاهای سبز شهری بر شهروندان به یکی از مباحث مهم و کاربردی در دیگر کشورها تبدیل شده، به طوری که هر ساله مساحت زیادی از زمین های شهری آنها به این کاربری بسیار مهم اختصاص داده می شود. مثلاً در کشور شیلی هر ساله 20 هزار هکتار زمین زیر پوشش فضای سبز قرار می گیرد؛ زیرا به اهمیت آن و تاثیرات مطلوبی که بر اجتماع و فرهنگ مردم دارد پی برده اند (شاهوردیان، 1383). بنابراین امروزه می توان فضاهای سبز شهری در کشورهای مختلف را به عنوان یکی از موضوعات اصلی در تکامل و پویایی اجتماعی و روان شناختی شهروندان در قرن حاضر باز شناخت.
2-4-1- مدیریت شهری و فضاهای سبز شهری
اصطلاح مدیریت شهری تنوع مفهومی گسترده ای دارد،اما در جمع بندی کلی تعاریف ارائه شده از مدیریت شهری می توان گفت که نظام مدیریت شهری عبارت است از سازمانی گسترده متشکل از نظام عناصر و اجزا رسمی و غیر رسمی ذی ربط و موثر در حیطه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و کالبدی حیات شهری با هدف اداره، هدایت و کنترل توسعه همه جانبه و پایدارشهر(جوادی، 1381). امروزه این نظام با چالش های زیادی روبرو است اما با وجود تالش های پیش روی مدیریت شهری می توان گفت که اکنون شهروندان بیش از بیش خواستار ارتقای کیفیت زندگی در همه ابعاد آن است. جامعه فراگیر با اقتصاد پویا، رعایت عدالت اجتماعی، فرهنگی استوار، و در عین حال متنوع، توسعه پایدار و محیط شهری امن برای همه از خواسته های عمومی شهروندان است. در واقع انان خواستار نظام مدیریت شهری بازتر، و ایجاد موازنه میان شیوه های سنتی و رویکردهای نوین به مقابله با چالش ها رفت (شاهوردیان، 1382).
با ورود و گذر از شیوه های سنتی، امروزه مدیریت شهری در جهان تحول اساسی یافته است و شهرها برای آن مدیریت می شوند که بتوانند رفاه وآسایش ساکنان خود را تامین نمایند. بنابراین برای رویارویی با چالش ها و تضادهای گوناگون مدیریتی از جمله در زمینه فضای سبز ، مدیران شهری ناگزیرند که تفکر منطق گرایی را در خود و کارکنان سازمان پدید آوردهف پرورش داده و کاربردی نمایند تا بتوانند در جهت تولید کیفی و کمی بیشتر با مجموعه عوامل شهری گام بردارند. مدیران شهری با مجهز شدن به منطق گرایی می توانند باورهای مشترک و فرهنگ شهری را بر مبنای آن شکل دهند، به گونه ای که کل آن منطق گرا شود، بر این اساس می توان گفت که توسعه فضای سبز در سطح شهرها نیاز به مدیریت فعال و پویا دارد، این مدیریت، خود نیازمند پیش نیازهایی است؛ به طوری که این پیش نیازها در زنجیره ای قرار دارند که از یکدیگر تاثیر می پذیرند و در عین حال بر هم تاثیر می گذارند. (شادی طلب، 1381).
2-5- فضای سبز ، فرهنگ مردم و روابط اجتماعی
فضای سبز شهری از دیدگاه شهرسازی در برگیرنده بخشی از سیمای شهر است که از انواع پوشش گیاهی تشکیل شده و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد بی جان شهری؛ ساخت موفولوژیک شهر را تعیین می کند و حقارت شهرها را به عنوان پدیده ی انسان ساخت بی روح، در برابر نظام های طبیعی تا حدی متعادل می کند. بی گمان بخش مهمی از مطلوبیت شهرها برای زیست، مدیون زیبا آفرینی فضای سبز در اشکال متنوع آن است. چرا که فضای سبز، طبیعت بی جان شهرها را به سوی نظام های طبیعی سوق می دهد و سبب می شود فضای بی روح شهرها را قابل تحمل کند.
افزایش شتاب زندگی مدرن شهری و فرهنگ "بی تفاوتی مدنی" شهرنشینان، منجر به کاهش ارتباط و تعامل اجتماعی شهروندان با یکدیگر و غفلت از اهمیت فضاهای عمومی بستر ساز برای این تعامل های اجتماعی شده است. به طوری که امروزه در شهرها، به ویژه در مادر شهرها ارتباط مستقیم با محیط طبیعی یا بسیار ناچیز است یا اینکه اصلاً وجود ندارد (نوربرگ14، 1380) . از سوی دیگر با استقرار دولت رفاه و به رسمیت شناخته شدن حقوق شهروندی و نوع زندگی امروزی، نیاز افراد جامعه را برای گذران اوقات فراغت افزایش داده و این امر تقاضا برای گسترش فضای سبز و ایجاد پارک ها را در شهرها به دنبال دارد (اسکی15، 1988). فضای سبز برخلاف معنایی که ممکن است در ذهن ایجاد کند تنها محلی که شامل چند درخت و نیمکت باشد، نیست، بلکه نماد و سمبلی از تفکرات فرهنگی و اجتماعی یک جامعه است و عاملی مهم در فضای شهری محسوب می شود که همواره از جنبه اجتماعی، فرهنگی و روانی مورد توجه عموم مردم است و در برنامه ریزی شهری نقش مهمی ایفا می کند. (ابراهیم زاده و عبادی، 1387).
در واقع بدون احساس هویت در فضاهای شهری نمی توان به آن دلبستگی و تعلق خاطر پیدا کرد و بدون احساس تعلق نمی توان به احساس زیبایی و لذت بصری دست یافت. از این دیدگاه مفهوم زیبایی و زیبا شناسی، دامنه ای عمیق تر و گسترده تر می یابد که به ویژه در محیط شهری، ابعاد پیچیده تری پیدا می کند.
این نظر که فضاهای سبز شهری بر رفتار شهروندان تاثیر می گذارند و می توانند برای تنظیم رفتار به کار برده شوند، امری پذیرفتنی است و اصولاً چنین امکانی وجود دارد که از طریق برنامه ریزی و طراحی فضاهای سبز شهری و از راه ترکیب این گونه طرح هابا نوع نظام انتظام دهنده، مراتب ارتقا اخلاقی و اجتماعی افراد جامعه را فراهم ساخت، به طوری که تنها تماس با طبیعت قادر به جبران صدمات وارده به هویت و فراهم آوردن رشد موزون شخصیت باشد (چوای16، 1986). از دیگر سو یکی از معیارهای ارزیابی کیفیت محیط هر شهر، وجود فضاهای سبز عمومی است، فضاهایی که شهروندان در آن ها بتوانند با ایمنی و آسایش خاطر با هم به تعامل و گفتگو بپردازند. اهمیت این مساله تا حدی است که امروزه توجه به فضاهای سبز شهری و اعمال سیاست هایی که مردم شهرها را از مشکلاتی مانند یاس و ناامیدی برهانند و باعث ارتباط با فضاهای سبز و محیط گردد، از مهم ترین وظایف نهادهای شهری محسوب می شود (رایت17، 2000). بنابراین همانگونه که فضاهای سبز شهری می توانند با برنامه ریزی و طرح ریزی، محل بروز و نمود فضایل انسانی باشند از جهت دیگر نیز می توانند از طریق رهاشدگی و برنامه ریزی ها و طرح ریزی های نادرست و ساده انگارانه به مکان بروز انواع جرایم شهری تبدیل شده و آثار اجتماعی ، فرهنگی و روانی زیانباری بر شهرنشینان داشته باشند (خلیلیان، 1385).
علیزاده (1381) در بررسی اثرات اقتصادی ایجاد فضای سبز، جنگل کاری و توسعه پوشش گیاهی در مناطق شهری و اطراف آنها، به اهمیت استقرار درختان در شهرها از جنبه رفع نیازهای اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی می پردازند و بیان می دارد که فضای سبز شهری باعث بروز آثار مثبت رفتاری چون ماندن افراد در وضعیت فیزیکی و روحی مناسب، اجتماعی شدن افراد در نتیجه برقراری رابطه دوستی، کسب و شناخت برخی از شاخص های اجتماعی برای افزایش و بالا بردن و افزایش احساس خویشاوندی و یا وحدت منافع و مسوولیت اجتماعی می شود.
صالحی فرد (1381) در بررسی و تحلیل چالش ها و تنگناهای مدیریت فضای سبز در کلانشهرهای کشور (مطالعه موردی شهر مشهد) تاکید می کند که یکی از مهم ترین ساز و کارهای موفقیت مدیریت فضای سبز شهری ارتقا بهره وری اجتماعی فضاهای سبز شهری است.
صالحی (1386) در تشریح نقش برنامه ریزی و طراحی محیطی در ایجاد پارک های شهری امن تاکید اصلی را در تدوین ضوابط محیطی پیشگیری از جرایم در فضاهای شهری به ویژه پارک ها در راستای کاهش شرایط جرم خیزی فضاهای شهری قرار داده که به صورت نمونه به سه پارک بزرگ تهران اشاره کرده است. ایران نژاد پاریزی و همکاران (1385) در آسیب شناسی فضای سبز شهری یزد نشان می دهند که آسیب های فضاهای سبز شهری در سه دسته تقسیم بندی می شوند. دسته اول آسیب های ناشی از عوامل بیولوژیکی، دسته دوم آسیب های ناشی از عوامل فیزیکی و انسانی و دسته سوم تنش های محیطی و آسیب های ناشی از آن ها و سپس به تشریح آسیب ها می پردازند. امین زاده (1386) در بررسی تاثیر مناظر شهری در شفابخشی و منظر درمانی با طبیعت به بررسی نظریه های مرتبط بین منظر و سلامت پرداخته و معتقد است دو رویکرد منظر شفابخش و منظر درمانی که عمدتاً در رابطه با طراحی باغ است، می بایست در حوزه فضاها و مناظر شهری بسط یابند.
به لحاظ اجتماعی نیز مطالعات کیو کولی بیانگر آن است که مردم مناطقی که از پارک و فضای سبز مطلوب تری برخوردارند رفتار و منش اجتماعی بهتری نسبت به مردم سایر مناطق دارند و میزان تخلف و جرم نیز در بین چنین مناطقی پایین تر است (شاهوردیان، 1383).
در یک تقسیم بندی کلی می توان آثار اجتماعی ناشی از ایجاد گسترش فضای سبز شهر را به صورت زیر ارائه کرد:
1- آثار جامعه شناختی
2- آثار فرهنگی
3- آثار روان شناختی (روحی و روانی)
با نظر به مطالب ارائه شده، به معرفی اثار مطلوب و نامطلوب فضاهای شهری از منظر جامعه شناسی، فرهنگی و وروان شناختی بر روی شهروندان می پردازیم.
الف) آثار و پیامدهای مطلوب ناشی از گسترش فضاهای سبز شهری بر ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و …
– اثرات جامعه شناختی ناشی از گسترش فضای سبز شهری بر شهروندان
رابطه اجتماعی در فضا و زمان اتفاق می افتد، مجاورت می تواند علت شروع رابطه اجتماعی باشد اما شرایط کافی آن نیست و میزانی از تجانس برای حفظ این روابط لازم است. ساختار فیزیکی و تقسیمات عملکردی فضا ممکن است گشاینده یا محدود کننده فرصت ها برای ارتباط باشند (طالبی، 1384). فضاهای سبز از جمله فضاهایی هستند که حس مکان اجتماعی را القا می کنند: به آدمی اجازه می دهند که از دیگران بیاموزند؛ فرصتی پدید می آورند که ارزش های فردی و اجتماعی خود را بوز دهد، رشد معنوی خود را ارتقا بخشد؛ به طور کلی فضای سبز به استفاده کنندگانش این امکان را می دهد که احساس آزادی و استقلال کنند، به طوری که در فضای خانه و محیط کار چنین چیزی امکان ندارد.
فضای سبز محیط طبیعی را به داخل محیط شهری می برند و فضاهای خشن و بافت مصنوعی شهر ساخته شده را به محیطی آرام بخش و نشاط آور تبدیل می کنند و با رنگ های چشم نواز، نواهای گوش ناز و هوای پاکیزه، روح آدمی را برای مقابله با دشواری های زندگی شهری آماده می کند (بهرام سلطانی، 1381) فضاهای سبز بین اعضای اجتماع و محیط طبیعی پیرامون رابطه مستحکمی برقرار می کنند؛ به این ترتیب شهر را قابل سکونت تر و تحمل پذیرتر می کند (اشرفی ؛ 1377) این امر برای اجتماعی که می خواهد پایدار باشد اساسی است.
اجتماع و جامعه متشکل از تعداد افرادی تحت عنوان جمعیت است که در مکان های خاص و با ویژگی های جغرافیایی خاص زندگی می کنند. اما شهرها امروزه به صورت اجتماعی مصنوع که جمعیت یا شهروندان آن به صورت مکانیکی و روزمرگی در ارتباط با هم هستند در آمده است. در این میان عامل و مکانی که می تواند این محیط مکانیکی و دلگیر را از این حالت خارج کند، فضای سبز است (رهنمایی؛ 1382) به طور نمونه نتایج یک بررسی بر روی پارک های شهر کرد نیز نشان می دهد که 31 درصد از شهروندان مراجعه کننده به پارک ها و بوستان ها، استفاده از پارک را عاملی برای راحتی خود و 28 درصد استفاده از پارک را به منظور آزادی (به مفهوم رهایی) از مشکلات و تنش های زندگی شهری می دانند. همچنین بر اساس این پژوهش مهمترین عامل انگیزش استفاده از پارک ها عامل استراحت (25 درصد مراجعان) پس از آن؛ احساس حضور در طبیعت (18 درصد) و سپس فعالیت های ورزشی (16 درصد) عنوان شده است (محمدی، و همکاران، 1386) بنابراین می توان آثار جامعه شناختی فضای سبز را بر شهروندان به صورت زیر بیان کرد:
1- ایجاد تعاملات اجتماعی بهتر میان شهروندان در مناطق شهری (سعیدنیا، 1379).
2- ایجاد زمینه های کاری یا شغلی جدید.
3- کسب و شناخت برخی از شاخص های اجتماعی (هنجارها، ارزش ها، خرده فرهنگ ها و …)
4- اجتماعی شدن افراد و پیدا کردن دوستان جدید و پر کردن خلوت و تنهایی (مهندسین مشاور آمود، 1382 : 11).
5- شکل گیری تعدادی از تشکل های غیر دولتی (NGO) ها .
6- انتشار عقاید و افکار ارزشی.
7- افزایش احساس خویشاوندی و یا منافع واحد.
8- ایجاد محیطی مناسب جهت تفریح در اوقات بیکاری و فراغت (باباپور، 1378).
9- سایر آثار اجتماعی (تقویت روحیه، شخصیت سازی و …)
2-5-1- اثرات فرهنگی ناشی از گسترش فضای سبز شهری بر شهروندان:
هر پدیده ای به عنوان یک سیستم باز، دارای محیطی است که با آن محیط ارتباطی تعاملی دارد. محیط بر سیستم اثر می گذارد و سیستم نیز متقابلاً محیط خود را متاثر می سازد. این فرایند، در طول حیات هر سیستمی ادامه دارد و هیچ گاه قطع نمی شود. اگر محیط بر سیستم غالب و مسلط شود. آن را متحول می سازد و به شکلی که مورد نظر است در می آورد و اگر سیستم بر محیط موثر افتد آن را دگرگون می سازد و به دلخواه خود به آن شکل می دهد.
بنابراین رابطه ی هر سیستمی با محیط خود، رابطه کنش و واکنش است که در آن، ضمن اثرگذاری متقابل یکی می تواند بر دیگر غالب شود، بنابراین فضای سبز و شهروندان به عنوان یک سیستم باز عمل می کنند. در این میان تاثیر فضای سبز بر ارتقای فرهنگ و فعالیت های فرهنگی فضای سبز بر روی شهروندان می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- گسترش فرهنگ شهری و حقوق شهروندی
2- آشنایی افراد با مفاخر ملی و مفاهیم ارزشی (انسانی)
3- شکل گیری انجمن های هنری، ورزشی، فرهنگی و … در قالب NGO ها یا سایر انجمن ها مثل انجمن طرفداران محیط زیست و…
4- برگزاری دوره های آموزشی، تحقیقاتی، جشنواره ها، شب شعرها، مسابقات نقاشی کودکان، و… در فضاهای سبز
5- انتشار افکار و عقاید ارزشی (ارزش های فرهنگی، خرده فرهنگ ها و…)
6- سایر پیامدهای فرهنگی (فرهنگ سازی تدریجی، بسترسازی جهت آشنایی مهاجران با فرهنگ های شهری و …) (ابراهیم زاده و عبادی، 1387).
2-5-2- آثار روان شناختی (روحی و روانی) گسترش فضای سبز بر شهروندان
تاثیر منظر و فضای سبز بر سلامت روحی و روانی در دهه های اخیر بسط یافته و نظریه های متفاوتی در مورد آن مطرح شده است؛ از جمله نظریه بهبود استرس اولریک، که معتقد است مناظر طبیعی، بالقوه تمایل به کاستن میزان استرس دارد در حالی که مناظر تمایل ساخته شده موجود (بالفعل) نه تنها از بهبود استرس ممانعت نمی کند، بلکه خود می توانند سبب استرس شوند18.
اصولاً فضای سبز مناسب در شهرها، افزون بر سلامت جسمانی موجب آرامش روان، بازده کاری بیشتر و کیفیت زندگی برتر می گردد (ابراهیم زاده و عبادی، 1387). اما این در حالی است که در بسیاری از شهرهای ما، عدم توجه به جنبه های انسانی در طراحی و معماری فضاهای شهری باعث شده که در شهرها بیش از روستاها سلامت روانی، اجتماعی در معرض آسیب باشد. یکی از عواملی که باعث به وجود آمدن چنین مشکلاتی شده است، عدم توجه به فضای سبز شهری و اینکه ساختار موجود در فضاهای سبز در راستای ساختارهای تفکر مدرن قرار گرفته و یک نوع تضاد در ساختار کالبدی تقریباً سنتی با ساختار تفکر مدرن استفاده کنندگان به وجود آمده است. بنابراین نحوه ساخت و شکل گیری فضاهای سبز می تواند اثرات مستقیمی بر روح وروان مراجعه کنندگان داشته باشد به طوری که تحقیقات نشان می دهد که بخش مهمی از اهداف شفا بخشی منظر در مشاهده مناظر طبیعی و نه الزاماً در انجام فعالیت در مناظر طبیعی و فضاهای سبز است. (کاپلان19، 2005).
در خصوص نقش مهم فضاهای سبز در ارتقای سلامت جسمی و به ویژه روحی – روانی شهروندان می توان به نتایج مطالعات صورت گرفته زیر اشاره کرد:
1- مطالعات وان در برگ نشان می دهد که درختان و مناظر جنگلی پارک ها مانند سبب کاهش استرس، لذت از منظر، کاهش عصبانیت و تنش و افزایش تمرکز می شود 20
2- بر اساس بررسی های فوجی و ناکاموراند وجود پرچین در تمدد اعصاب و آرامش جامعه انسانی تاثیرات شگرفی دارد (وان در برگ21، 2003).
3- مطالعات لومان نشان می دهد که پارک با گونه های گیاهی گوناگون تاثیرات ترمیمی مستقیمی داشته و باعث تجدید قوا در شهروندان می گردد (لومان22، 2001).
4- تاثیرات دید به درختان و منابع طبیعی، همانند تقلیل استرس، سرحال شدن، کاهش فشار خون، افزایشی تاثیرات مثبت و کاهشی عصبانیت و پرخاشگری از نتایجی می باشد که هارتیگ به آن دست یافت (هارتیگ23، 2003).
5- بررسی های اتوسون و گران نشان می دهد که باغ قدیمی با درختان میوه و تنوعی از گل ها باعث قدرت تمرکز شود (اتوسون وگران24، 2005).
6- نتایج یک بررسی در شهر سیستان نشان داد که توسعه سبز شهری از طریق تغییر میکروکلیما با کاهش دما و خنک شدن هوا، خود به خود سطح آرامش شهروندان را بالا می برد (نخعی مقدم و همکاران، 1386).
به طور کلی می توان تاثیرات روان شناختی فضای سبز را بر شهروندان به صورت زیر بیان کرد:
1- ایجاد آرامش روحی و روانی:
علاوه بر آثار روحی و روانی و آرامش که در اثر قرار گیری در طبیعت و نظاره گری فضای سبز حاصل می شود، از نظر علمی می توان به یک مورد اشاره کرد و آن هم تولید فیتونسید است. درختانی مانند گردو، کاج و … از خود ماده ای به نام "فیتونسید" در فضا رها می کنند که این مواد روی انسان اثر فرح بخشی دارد؛ به گونه ای که این ماده می تواند تعادل بین دو نیمکره مغز را به خوبی برقرار سازد و حالت طبیعی و آرام بخشی را به انسان ارزانی کند (علیزاده ، 1381).
2- تاثیرات مثبت در سلامتی جسمی و بدنی افراد:
مردم در جوامع صنعتی خیلی کم ورزش می :نند؛ برای بسیاری فعالیت های بدنی جایی در کارهای روزانه ندارد، در نتیجه برای این که این افراد به فعالیت بدنی بپردازند باید بیش از بیش آنها را به این کار ترغیب کرد. محیط های جذاب از جمله فضای سبز می تواند مردم را تشویق به شرکت در چنین فعالیت هایی کند. از پژوهش های انجام شده چنین بر می آید که محیط های سرسبز به عنوان مکانی برای این فعالیت های تفریحی بر مکان های ساخته شده رجحان دارد (گروه توسعه، 1382) به عنوان مثال راجراولریخ در تحقیقی که در زمینه اثرات روانی درختان و فضای سبز روی دوره بهبود بیماران در یک بیمارستان انجام داد به این نتیجه رسید که فضای سبز می تواند دوره بستری بیماران را کوتاه کند (مجنونیان، 1374)
3- ارتقای کارایی و راندمان عملکردی افراد (افزایش بهره وری):
زندگی در شهرها و به طور کلی در دنیای مدرن باعث مکانیکی شدن زندگی انسان ها گردیده است و اوقات فراغت را برای انسان ها کم کرده است و با این فرصت کم فراغت از کار، نمی توان رفتن به سفره های طولانی و چند روزه را در برنامه زندگی قرار داد. بنابراین مجبور به استفاده بهینه از فرصت کم فراغت از کار و زندگی روزمره می شود و بهترین مکان برای انجام این کار فضاهای سبز شهری است؛ زیرا با قرار گیری در این گونه فضاها ، انگیزه زندگی کردن افزایش و متعاقب آن کارایی و راندمان عملکردی افراد نیز افزایش می یابد.
4- حل چالش ها و تنگناهای افراد از طریق تبادل افکار، مشورت های دوستانه و … در کانون های رسمی و غیر رسمی مستقر در پارک ها و فضاهای سبز.
5- تاثیر بر روی رفتار انسان ها و پویایی ذهنی و رفتاری آن ها.
6- ماندن افراد در وضعیت فیزیکی و روحی مناسب از طریق حضور مستمر در فضاهای سبز مثل نرمش، ورزش و … در این فضاها.
ب) آثار و پیامدهای نامطلوب ناشی از گسترش فضاهای سبز در شهرها بر ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و …
پارک ها و فضاهای سبز شهری به عنوان یکی از مهمترین عرصه ها و فضاهای عمومی شهرهای معاصر، در صورتی که همه گونه شرایط آسایش محیطی در آنها فراهم شده باشد، نقش بسیار عمده ای در برطرف کردن نیازهای گوناگون اجتماعی ، فرهنگی و روان شناختی شهروندان خواهد داشت. این در حالی است که این نوع فضاها در صورت عدم اتخاذ تمهیدات مختلف، بسیار مستعد رفتارهای ناهنجار و مجرمانه نیز هستند (صالحی ؛ 1386) بنابراین علاوه بر آثار نامطلوب فضای سبز و مزیت های آن، عواملی نامطلوبی وجود دارد که باعث خدشه دار شدن آثار مطلوب فضاهای سبز شهری می شود. یکی از مهمترین مباحث مطرح شده در این زمینه بحث امنیت اجتماعی فضاهای سبز شهری است. بر اساس نظریه های کلاسیک، از خود بیگانگی، تنهایی، سازمان شکنی و فشارهای روانی که جامعه شهری به شهروندان خود تحمیل می کند، باعث افزایش افسردگی، خودکشی، اعتیاد، فرار از خانه، پرخاشگری، انحرافات اخلاقی و انواع جرم و جنایت در جامعه شهری می شود (شکویی، 1371) و چون وقوع هر نوع جرم علاوه بر لزوم شرایط مختلف، مستلزم مستعد مکانی است، برخی مکان ها به ویژه پارک ها و فضاهای سبز عمومی در شهرها واجد ویژگی هایی می شوند که با شرایط مورد نیاز برای وقوع جرم مطابقت می نمایند. بنابراین با وجود ساختارهای نا مناسب حاکم بر شهرها و مشکلات اقتصادی و بیکاریو … در جامعه، شهری بروز نیابد (اوسیر25، 2005). و ساده انگاری است که با وجود چنین شرایطی در جامعه، خواستار امنیت کامل اجتماعی در محیط هایی نظیر پارک ها و فضاهای سبز شهری باشیم؛ به طوری که مطالعه سه پارک نا امن شهر تهران نشان می دهد که 37 درصد مردها و 51 درصد زن ها (از نمونه های تحقیق)، عوامل محیطی شهر را در مقایسه با عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، عامل اصلی ایجاد احساس ناامنی در پارک های شهری گزارش نمودند (صالحی، 1386). به عبارت دیگر نتایج این تحقیق وجود رابطه "احتمالی" و "امکانی" برخی از ویژگی های فضایی و کالبدی – عملکردی پارک های شهری را در وقوع جرائم و ناهنجاری های اجتماعی و در نهایت عدم احساس امنیت را مورد بررسی قرار می دهد.
بر این اساس مهمترین آثار پیدا و پنهان ناشی از نا امنی در پارک ها و فضاهای سبز را می توان به صورت زیر بیان کرد:
– کاهش مراجعه زنان و دختران به ویژه به صورت انفرادی به پارک ها به خصوص در برخی از نواحی شهری.
– آزار و اذیت مداوم روحی و جسمی کودکان و زنان در پارک ها
– تبدیل پارک به محلی برای خرید و فروش مواد مخدر، مشروبات الکلی، قرص های شادی آور و …
– بروز جرایمی نظیر قتل، تجاوز، و سرقت در پارک ها
2-6- جنبه های زیباشناختی فضای سبز شهری
هم اکنون با تغییر سریع ابعاد کمی و کیفی زندگی شهری و به هم خوردن ساختار طبیعی و رشد نامتعادل شهرها، در کنار انواع آلاینده های زیست محیطی، پدیده آلودگی بصری نیز به ظهور رسیده که عوارض نامطلوب ولی پنهان آن ، روز به روز آشکارتر می شود. و یگانه راه چاره این است که با حفظ ارزش های کیفی و زیبا شناختی بتوان به پالایش آلودگی منظر شهر دست یافت (سایمون، 1382).
زیبایی به عنوان پدیده ای عینی – ذهنی که از یک سو با جهان عینی و از سوی دیگر با جهان ذهنی انسان در ارتباط است، در یک تعریف ساده تر عبارت است از احساس وحدت و هماهنگی در ادراکات حسی. ادراک زیبایی تا حدود زیادی به کیفیت ادراک افراد و زمینه روانی و فرهنگی آنان وابسته است. انتظام و هماهنگی و ادراک یکپارچه در عرصه کارکردی معطوف به ایجاد آسایش و در عرصه ی حسی معطوف به ادراک زیبایی است که فضای سبز شهری به عنوان بخش جاندار ساخت کالبدی شهر، بخش مهمی از این ادراک را رقم می زند (مجنونیان، 1374).
شهرهای آلوده، پر سرو صدا، متراکم و زشت نمی توانند هیچ فضیلتی را پرورش دهند. در اینکه انسان باید کار و تلاش کند و کار جوهر زندگی است، هیچ تردیدی نیست، ولی زندگی انسان علاوه بر ابعاد مادی، ابعاد معنوی نیز دارد. بخشی از نیازهای معنوی را فضاهای آزاد و سبز پاسخ می دهند. فضاهای باز و سبز باید در سطوح مختلف از مقیاس محلی تا مقیاس شهری در دسترس کلیه شهروندان قرار گیرد و هر شهروندی باید بتوانند تحول فصول، گذر زمان و زیبایی واقعی را در اجزای گیاهی فضاهای باز و سبز مشاهده نمایند. صدای لرزش برگ درختان، عبور باد از میان شاخه ها و برگها و شنیدن صدای آواز پرندگان نشسته بر شاخسار گیاهان و ریزش آب از آبشارهای دست ساز در فضاهای سبز، می تواند به بخشی از نیازهای معنوی شهروندان پاسخ دهد. هرچند که احداث هر نوع فضای سبز می تواند به روانبخشی، زیباسازی و ایجاد آرامش در محیط کمک کند، ولی فقط در صورت استفاده مناسب از روش ها و عناصر فضای سبز در کنار ساخت کالبدی و در تاثیر مشترک فضایی، بصری با آن است که می توانند در ساخت، بافت و سیمای شهر نقشی تعیین کننده را عهده دار شوند. در این حالت عناصر سازه های سبز در نقش سطوح و احجام نرم ظاهر شده و به همین سبب تاثیر خشک و بی روح سطوح و احجام بی جان و خطوط هندسی را کاهش می دهد.
احداث فضای سبز در محیط های شهری می تواند از عملکردها و بازدهی های مختلف برخوردار باشد، بنابراین نخست باید عملکردهای فضای سبز مورد شناسایی قرار گیرد، سپس این عملکردها را متناسب با نیازهای واقعی شهر طبقه بندی کرد و پس از تعیین اولویت و بر اساس اولویت ها به امر طراحی مبادرت ورزید. درحقیقت برنامه ریزی و طراحی فضاهای سبز عمومی به گونه ای که تلفیق مجموع عملکردهای فضای سبز اعم از کالبدی و زیست محیطی و اجتماعی و ورانی را به منظور بهره مندی از بیشترین بازده برای شهروندان به ارمغان آورد، زمینه اصلی معماری فضای سبز شهری است که فعالیتی است هدفدار برخوردار از ماهیتی اندیشیده و منسجم، منطقی و قابل دفاع. ولی آنچه مسلم است این است که احداث فضای سبز بر اساس عملکردهای مختلف، چنانچه بر اساس برنامه ریزی و طراحی هدفمند انجام گیرد، می تواند در زیباسازی محیط تاثیر دو چندان داشته باشد.
منظر به عنوان بخشی از محیط که انسان ها در آن ساکن اند و به واسطه قابلیت های ادراکی قادر به درک آن هستند، تاثیر زیادی بر کیفیت زندگی دارد و مناظر شبه طبیعی به دلیل قدمت پیوند انسان با طبیعت از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند (سلطانی، 1374).
منظرسازی یا به عبارت بهتر "زمین آرایی" عبارت است از کاربرد گیاهان در طراحی به نحو و صورتی که موجب ارتقای جلوه های دیداری محیط گردد. از این دیدگاه برخی از مهمترین معیارهای زمین آرایی در عرصه های شهری معرفی می شود.
– انسجام فضایی
ساماندهی موزون محیطی، از راه زمین آرایی با پوشش های گیاهی، یکی از مناسب ترین شیوه های ایجاد انسجام فضایی شناخته می شود.
آشفتگی دیداری گیج کننده در اغلب شهره … به صورت بخش های جدا افتاده، شامل فضاهای باز تکه تکه شده، نیاز به ساماندهی دوباره دارد. ردیف های درختان خزان پذیر سایه دار ممکن است این انسجام را از راه برقراری نظم مداوم با فضاسازی تنه ها و بافت شاخه ها به وجود آورند. درختان، شاخص ترین عنصر طراحی هستند که قادرند تمام بخش های یک شهر را به صورت پیوسته سازند
– فضاسازی
فضاسازی و ایجاد فضاهای باز و بسته در منظرسازی اهمیت دارد. این دو نوع مختلف فضا از نظر طرح منظر وظایف متفاوتی دارند. ایجاد فضای نشاط بخش با فضاهای سبز باز و فضاهای راز انگیز و خلوتگاه دنج با فضاهای سبز بسته، همچنین فضاهایی که ایجاد انگیزش می کنند و یاد آور خاطره های ذهنی مطلوب باشند با ترکیب هنرمندانه گیاهان در فضاهای باز و بسته توسط طراح در جهت خوانایی و تصویرپذیری فضاهای سبز و باز قابل دستیابی است (مهدی زاده، 1382).
– نظم، تنوع و پیچیدگی
در طراحی منظر نظم و تنوع معرف یک تعادل ظریف و ترکیب متناسب محسوب می شود، زیرا نظم بیش از اندازه در هر طرحی باعث یکنواختی و تنوع افراط آمیز نیز موجب سردرگمی می ّود. پس در این زمینه ایجاد تعادل به منظور احیای وحدت حسی ضروری است.
– تکرار
تکرار در طراحی به عنصر نظم و تنوع معنا می بخشد و از نظر جنبه های بصری، زیبایی طرح را فزونی می بخشد.
– سازگاری
منظرسازی باید با شرایط اقلیمی و جغرافیایی سازگاری داشته باشد، همچنین سازگاری با کاربری های مجاور نیز موجبات افزایش کیفیت های دیداری را فراهم می کند.
– انسان مداری
پاسخگویی به نیازهای انسانی از اهدف بنیادی طراحی است. افزایش کیفیت و زیبایی فضاهای سبز و باز ارتباط تنگاتنگ با فضاها و تجهیزات مورد نیاز شهروندان دارد.
– انطباق با شرایط طبیعی
هر نوع طراحی باید با شرایط توپوگرافی، هیدروگرافی، پوشش گیاهی و اقلیم محل در انطباق کامل و با آن هماهنگ باشد.
– راحتی و دسترسی و حرکت
طراحی فضاهای سبز عمومی باید به شیوه ای عملی گردد که دسترسی به آن به راحتی صورت گیرد و حرکت آزاد با پیروی از خطوط زمین و جریان طبیعی آب در طرح در نظر گرفته شود.
2-6-1- معیارهای عام زیبا شناختی
انسان و طبیعت در پیوندی عمیق با یکدیگر قرار دارند و در بیان اهمیت این پیوند همین کافی است که به هنگام تماس با طبیعت آن چنان حس تعالی یا زیبایی در انسان ایجاد می شود که سبب جدایی او از اندیشه های روزمره میشود و احساس دلپذیر ناشی از ادراک زیبایی و امنیت و آرامش در او پدید می آید. زیبایی علی رغم ماهیت پیچیده دارای خصلت ها و ویژگی های عام در پاسخگویی به نیازهای روانی عموم انسان هاست و ناگفته نماند که هر نوع معیار زیبایی دارای اعتبار نسبی است. از این رو در پدید آوردن زیبایی نه تنها فن و مهارت که خلاقیت و ابتکار دارای جایگاه ویژه ای است و طبعاً ادراک زیبایی نیز نیازمند حساسیت و ادراک فردی است، ولی در هر حال معیارهای عام چون تنوع و پیچیدگی و رازانگیزی و ابهام و ترکیب بندی و انگیزش تداعی در این عرصه قابل طرح است.
گیاهان به علت تنوع در شکل، بافت، اندازه و رنگ و تغییرات فصلی از مهمترین عوامل مرئی زنده و طبیعی بافت شهرها به شمار می آیند که در نقش حیاتی آنها در فضاسازی و معماری شهرها تردیدی نیست. ترکیب هنرمندانه عناصر طراحی شامل خط، فرم، بافت، و رنگ برای نیل به زیبایی در منظر سبز نقش غیر قابل انکاری دارد، به گونه ای که در انتخاب گونه های گیاهی جنبه های زیبایی شناختی گیاهان مانند شکل عمومی گیاهان، شکل و رنگ برگ ها، فصل و رنگ گل، رنگ پوسته تنه، همیشه سبز و خزان دار باید مورد توجه قرار گیرد (مجنونیان، 1374).
شکل عمومی گیاهانبه عنوان مثال، توده ی کلی یک درخت مانند شاخه ها و برگهای آن که فرم درخت را به وجود می آورند، در طراحی از توان ها و محدودیت های محیط تاثیر می پذیرد و تابعی از شکل آن است. یا بافت که در گیاهان بافت طبیعی در سه نوع نرم، متوسط و زبر بیانگر سرزندگی هستند، در ترکیب با بافت مصنوعی خشن مصالح و کف سازی که با خشونت و تحکم به ایجاد تاثیرات جدی تر در بیننده می انجامد، می تواند تغییر فضا، موقعیت و تنوع دلپذیری را به شهروندان القا نماید. همچنین هیجانات روحی و آرامش درونی شهروندان را می توان با تنوع گسترده ای که در رنگ برگ ها و گل های گیاهان نهفته است، به گونه ای ایجاد نمود که ضمن ایجاد جلوه های دیداری خوشایند و زیبا به تفکیک فضاها و نوع کارکرد آنها نیز از طریق تنوع رنگ دست یافت.
از مهمترین معیارهای زیبایی فضای سبز توجه به اصول کاشت و نظام گیاهی است، زیرا همان گونه که می دانیم منظر در طول زمان شکل می گیرد و طی دوران شکل گیری با تغییر و تحولات زیادی رو به رو می ّود. بنابراین ترکیب درختان، درختچه ها و سایر گیاهان به نحوی باید انتخاب، شود که ضمن دستیابی به آثار و عناصر منظر در کوتاه مدت، امکان رشد و جایگزینی درختان دارای عمر طولانی و دوام و بقای منظر تامین گردد.
چنانچه اشاره شد اجزای تشکیل دهنده درختان از نظر شکل با یکدیگر متفاوت هستند، هر یک از اجزای درختان در ارتباط با یکدیگر در نهایت به شکل مشخص دست می یابند و آمیختگی آنها با یکدیگر شکل های مختلفی را به وجود می آورد. در طراحی چشم اندازهای گیاهی با استفاده از ترکیب شکل درختان مختلف می توان به هدف های گوناگونی دست یافت. به جزء شکل طبیعی، درختان بسیاری از گونه ها از طریق هرس نیز به شکل دلخواه قابل تبدیل هستند، ولی بهتر است از شکل های طبیعی درختان برایث منظر سازی استفاده شود (احمدیه، 1375).
اجزای تشکیل دهنده ی درختان از نظر اندازه، آرایش و رنگ با یکدیگر متفاوت اند، به همین دلیل، بسته به خصوصیات اجزای درختان، می توان بافت های فشرده، باز و تیره و یا روشنی را به وجود آورد، ولی توجه به این نکته ضروری است که مجموعه ای از گیاهان منتخب، یک منظر را تشکیل نمی دهند درختان در ترکیب با فضاها و ساختمان های مجاور تنظیم و هماهنگ می ّوند و فضاهای سبز متنوعی را ایحاد می کنند. تفاوت منظر سبز در روز و شب با نورپردازی از دیگر مقوله های زیباسازی شهر است. یکی دیگر از مهمترین موارد در زیباسازی محیط توسط درختان علاوه بر انتخاب گونه های مناسب، جانمایی درست و رعایت فاصله ی درختان از یکدیگر است به گونه ای که فاصله بندی در ارتباط با نیازهای طراحی خاص در هرشرایط تغییر می کند. از نظر فنی و زیست محیطی متوسط مساحت لازم برای رشد سالم یک درخت با محاسبه، مساحت دایره ای به شعاع 5/1 متر که درخت در مرکز آن قرار گیرد به دست می آید که در این محدوده سطح خاک باید از هر نوع ساخت و ساز آزاد بماند تا از این طریق از بروز هر نوع اختلال در فعالیت ریسه ممانعت شود.
ولی به طور کلی آنچه بیش از همه در نظام کاشت گیاهی در طراحی منظر مهم است توجه به مولفه های زیر است:
* انتخاب گونه های گیاهی در لایه ها و اندازه های مختلف، به نحو مطلوب از نظر توزیع عمودی فضا به منظور ساماندهی فضاها.
* انتخاب گونه های گیاهی در لایه ها و اندازه های مختلف به نحو مطلوب از نظر توزیع افقی فضا به منظور ساماندهی فضاها.
* ترتیب قرارگیری گیاهان و فواصل کاشت با توجه به عملکرد تعیین شده گیاهان
* توجه به زمان و طول عمر گیاهان مختلف در ایجاد منظر. چرا که در محیط سبز هیچ چیز ایستا نیست، توده ها، فضاها، الگوها و بافت ها- تمامی ترکیبات- در یک دگرگونی پیوسته است که باید مورد توجه طراح قرار گیرد.
* مکان به کارگیری گیاهان اعم از انواع پارک های شهری؛ بلوارها، کمربندی های سبز، باغچه های شهری و نوارهای سبز کناری و میانی خیابان هاو چشم اندازهای سبز که انتخاب گیاه را با توجه به عملکرد مورد نیاز و همچنین زیبایی محیط تحت تاثیر قرار می دهد. از اهمیت زیادی در طراحی منظر برخوردار است. به گونه ای که بهره مندی از گیاهان در معابر سواره و پیاده با توجه به تفاوت های حرکت سریع وسایل نقلیه و حرکت آرام عابر پیاده بسیار متفاوت است و همچنین است به کارگیری درختان در پارک ها که امکان جلوه های دیداری فضای سبز را از نزدیک برای شهروندان فراهم می کند تا نوارهای سبز آزاد راهها که به دلیل وجود حرکت سریع در آنها، کاشت گیاهان ضمن ایجاد زیبایی محیط، بیشتر از جنبه ی عملکرد زیست محیطی، هدایت ترافیکی و مقابله با نور شب مورد استفاده قرار می گیرند.
ورزش و فضای سبز
فضاهای سبز، تفریحی و ورزشی مکان های تامین آسایش همگانی می باشند. در شهرهای دارای کیفیات محیطی بهینه، نسبت بالایی از سطح شهر به کاربری سبز و باز و تفریحی و ورزشی اختصاص دارد. هر چند فضاهای سبز و باز در لباس باغات و مزارع عرصه های سنتی کالبد شهر ایرانی را دربر می گرفتند اما، در الگوی جدید، شهر ایرانی با فقدان زمینه ای این کاربریها مواجه شده است. بررسی ها نشان می دهد ورزش در طبیعت و میان سبزه ها و درختان خطر ابتلا به اختلالات و بیماریهای روانی را کاهش می دهد و احساس سلامتی را در انسان بیشتر می کند.
امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز موثر در اشکال گوناگون آن قابل مقایسه نیست. شهر ها به عنوان کانون های تمرکز فعالیت و زندگی انسان ها برای اینکه لتوانند پایداریخود را تنظیم کنند چاره ای جز پذیرش ساختار و کارکردی متاثر از سیستم های طبیعی ندارند. در این میان فضاهای سبز شهری به عنوان جزء ضروری و لایفنک پیکره یگانه شهر ها در متابویلسم آنها نقس اساسی را دارا می باشد که کمبود آنها می توانند اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود آورد.
در هر دوره و زمانی ، با توجه به دانش و علم بشر ، نیاز ها و خواسته های او ، شرایط اجنماعی – اقتصادی ، سیاسی-ایدئولیژیکی ، سکونتگاه های مرتبطی بوجود می ایند و به نوعی در خدمت رفع نیازهای بشری قرار می گیرند. در دنیای امروز هم نیاز انسان ها به ورزش و تفریح در فضای سبز باعث شده است که نیاز به فضای سبز شهری بیش از پیش احساس گردد (امین زاده، 1386).
منابع
1- ابراهیم زاده ، عیسی ، عبادی جوکندال، اسماعیل، تحلیلی بر توزیع فضایی – مکانی کاربردی فضای سبز در منطقه سه شهری زاهدان، فصلنامه جغرافیا و توسعه، بهار و تابستان ، 1387.
2- اسمعیلی، ا. 1381. تحلیل فضای سبز (پارک های شهری) بر اساس برنامه ریزی شهری، نمونه موردی: مناطق 1 تا 8 تبریز، پایان نامه کارشناسی ارشد ، رشته برنامه ریزی شهری و منطقه ای، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر.
3- امیر یار احمدی، محمود، به سوی شهرسازی انسانگرا، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، شهرداری تهران، 1377.
4- امین زاده، ب. 1386. مناظر شهری، شفابخشی و منظر درمانی با طبیعت، سومین همایش ملی فضای سبز و منظر شهری، مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران.
5- ایران نژاد پاریزی، م، ایران نژاد، ف و شمسی زاده، م. 1385. آسیب شناسی فضای سبز شهری یزد، مجموعه مقالات سومین همایش ملی فضای سبز و منظر شهری، تهران، سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور.
6- بابا پور، هومن، بررسی راه های نگهداشت و توسعه باغ ها و فضاهای سبز شهری، مجله شهرداری ها، سال اول، شماره پنجم، تهران.
7- براتی، ن. 1380. ارتباط متقابل زبان و محیط: چالشی در مقابل تفکرات مدرن در مورد محیط زیست، فصلنامه پژوهش، شماره 5، صص 32-39.
8- بل، سایمون، منظرالگو، ادراک، فرآیند، ترجمه بهناز امین زاده، انتشارات دانشگاه تهران، 1382.
9- بهرام سلطانی، کامبیز. مجموعه مباحث و روش های شهرسازی، آلودگی صوتی، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، 1374.
10- بهرام سلطانی، کامبیز، مجموعه مباحث و روش های شهرسازی، محیط زیست، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، چاپ اول، تهران: 1371.
11- تقوایی، م و شاهوردیان، م. 1382. برنامه ریزی و طراحی فضای سبز شهری و تاثیرات متقابل آن بر انسان و محیط، شهرداری ها، دوره دوازدهم، شماره 47، تهران: انتشارات شهرداری ها.
12- تقوایی، مسعود و شاهوردیان، مرضیه، برنامه ریزی و طراحی فضای سبز شهری و تاثیرات متقابل آن بر انسان و محیط ، دوره دوازدهم، شماره 47، تهران، انتشارات شهرداری ها 1382.
13- جهاد دانشگاهی مشهد. 1387. طرح پژوهشی بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی گسترش فضاهای سبز شهری و تاثیر آن بر مدیریت شهری، گزارش نهایی، به کارفرمایی شهرداری مشهد.
14- جوادی، اردشیر، مدیریت شهری در ایران فراز و فرود، مجله شهرداری ها ، سال چهارم، شماره 47 ، 1381.
15- حسین زاده دلیر، ک. 1372. کاربرد فضای سبز شهری در طرح های جامع و اصول طراحی پارک ها، مجله رشد جغرافیا، شماره 22، صص 12-19.
16- خلیلیان، ع. 1385. طراحی، برنامه ریزی و مدیریت فضاهای سبز شهری متناسب با نیاز ناتوانان و کم توانان جسمی، حرکتی، مجموعه مقالات کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری، مشهد.
17- خلیلیان، عادل، احمد، طراحی، برنامه ریزی و مدیریت فضاهای سبز شهری متناسب با نیاز ناتوانان و کم توانان جسمی حرکتی، مجموعه مقالات کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری، مشهد: 1385.
18- درگاهی، م.، عظیمی، ج و افتخاری، ع. 1390. نقش توسعه کاربری فضای سبز شهری در پایداری اجتماعی مطالعه موردی: شهر قائمشهر. نخستین همایش ملی آرمان شهر ایران. 17 صفحه.
19- رهنمایی، محمد تقی، مجموعه مباحث و روش های شهرسازی، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، چاپ سوم، تهران: 1382.
20- زنگی آبادی، ع و مختاری، ر. 1385. شهرها، فضای سبز و رویکرد نوگرایانه به ابعاد انسانی طراحی، ماهنامه پیام سبز، شماره 42، صص 31-41.
21- ژان باسیه، برناردزز، ترجمه علی اشرفی، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه هنر، 1377.
22- سعیدنیا، ا. 1379. کتاب سبز شهداری ها، جلد نهم، فضاهای سبز شهری، تهران، مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری تهران.
23- سعیدنیا، احمد. فضاهای سبز شهری، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری، بر اساس ضرورت های اجتماعی،1379.
24- سعیدنیا، احمد، کتاب سبز شهرداری ها، جلد نهم، فضاهای سبز شهری، تهران: مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری، تهران: 1379.
25- سلطانی، م. 1386. شکل گیری بوستان های شهری در دوره معاصر: گذر از مفهوم باغ به پارک (با محوریت تجارب تهران) باغ نظر، سال چهارم، شماره هشتم، صص 26-38.
26- سوزنچی، ک. 1383. فضاهای سبز بستر تعامل اجتماعی، مجله شهرداری ها، سال ششم، شماره 67، تهران: انتشارات شهرداری ها.
27- شادی طلب، ژاله، ابعاد اجتماعی در مدیریت جنگل، مجله اقتصصاد کشاورزی و توسعه، سال دهم، شماره 37، بهار 1381.
28- شاهوردیان، م. 1383. بررسی عوامل موثر در حفظ و نگهداری پارک ها و فضاهای سبز، مجله شهرداری ها، سال ششم، شماره 67، تهران.
29- شکویی، ح. 1373. دیدگاه های نو در جغرافیای شهری، جلد اول، انتشارات سمت، تهران.
30- شیری، ا. 1385. الگوی بهینه مکان یابی فضاهای سبز شهری با استفاده از GIS. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه زنجان.
31- شیعه، اسماعیل، تاملی در بنای شهرهای جدید، پیام نظام مهندسی، شماره 24، شهرویر 1380.
32- صاحی فرد، محمد، بررسی و تحلیل چالش ها و تنگناهای مدیریت فضای سبز در کلان شهرهای کشور (مطالعه موردی شهر مشهد) ماهنامه پیام سبز، سال دوم، شماره 13 و 14 تهران: 1381.
33- صالحی فرد، م.، خاک پور، ب.، رفیعی، ه و توانگر، م. 1389. تحلیلی بر ابعاد اجتماعی فضاهای سبز شهری با تاکید بر دیدگاه شهروندان (مطالعه موردی: کلانشهر مشهد).
34- صالحی فرد، محمد، شاخص های مکان یابی بهینه فضایی برای مراکز نگهداری افراد خاص و اثرهای آن در کاهش آسیب های اجتماعی، فصلنامه تامین اجتماعی، سال پنجم، شماره 14، 1382.
35- صالحی، اسماعیل، نقش برنامه ریزی و طراحی محیطی در پارک های شهری امن، ویژه نامه شماره 22، ضمیمه ماهنامه شهرداری ها، شماره 86، تهران: انتشارات سازمان دهیاری ها و شهرداری های کشور، 1386.
36- ضرابی، ا و تبریزی، ن. 1385. برنامه ریزی بهینه فضای سبز شهری، فصلنامه سبزینه شرق، شماره 22، صص 53-71.
37- طالبی، ژاله، روابط اجتماعی در فضای شهری، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 24، زمستان 1384.
38- عقیلی نسب، ز.، محمدزاده، م.، ماهینی، ع و زارعی، ح. 1391. بررسی کارکردهای فضای سبز در بهبود اکوسیستم های شهری در مناطق بیابانی. اولین همایش ملی بیابان.
39- علیزاده، ژ. 1381. تحلیلی بر نقش اقتصادی درختان بر فضاهای سبز. ماهنامه پیام سبز، شماره 13 و 14، صص 32-39.
40- علیزاده، ژیلا، تحلیلی بر نقش اقتصادی درختان در فضاهای شهری، پیام سبز، شماره 13 و 14 و1381.
41- قربانی، ر و تیموری، ر. 1388. تحلیلی بر نقش پارک های شهری در ارتقای کیفیت زندگی شهری با ساتفاده از الگوی Seeking Scaping. نمونه موردی: پارک های شهر تبریز، پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره 72، صص 47-62.
42- کاظمی، م.، سیدمهدی، م و اکبری، س. 1389. تحلیل پایداری زیست اجتماعی شهر ایلام با تاکید بر توزیع کاربری فضای سبز.
43- مجنونیان، ه. 1374. مباحثی پیرامون پارک ها، فضای سبز و تفرجگاه ها، تهران: انتشارات سازمان پارک ها، فضای سبز و تفرجگاه ها.
44- محرم نژاد، ن و بهمن پور، ه. 1388. بررسی اثرات توسعه شهری بر فضای سبز شهر تهران و ارائه راهکارهای مدیریتی، نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره یازدهم، شماره 4، صص 523-531.
45- محسنی، منوچهر، جامعه شناسی پزشکی، چاپ پنجم، تهران: نشر آکاه، 1376.
46- محمدی، ج.، احمدیان، م و آزادی، س. 1391. تحلیل و ارزیابی توزیع و توسعه پایدار فضاهای سبز درون شهری، نمونه موردی: شهر میاندوآب.
47- محمدی، ج.، ده چشمه، م و یگانه، م. 1386. ارزیابی کیفی نقش فضاهای سبز شهری و بهینه سازی استفاده شهروندان از آن در شهرکرد، محیط شناسی، سال سی و سوم، شماره 44، صص 88-104.
48- مدنی پور، علی، طراحی فضای شهری، نگرشی بر فرآیند اجتماعی و مکانی، ترجمه فرهاد مرتضایی، چاپ اول، تهران: انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری ، 1379.
49- مطلبی، محمد، درآمدی بر مقوله امنیت اجتماعی در طراحی و مدیریت پارک های شهری، ماهنامه پیام سبز، شماره 20 ، 1382.
50- مهدی زاده، جواد. 1382. جایگاه زیبایی در معماری و شهرسازی معاصر، سازمان میراث فرهنگی.
51- مهرمند، ش. 1383. چکیده مقالات همایش توسعه محله ای: تهران، صص 24-29.
52- مهندسان مشاور شهر، نگاهی کوتاه به طراحی فضای سبز، شهرداری ها، سال اول، شماره 9، صص 34-39.
53- مهندسین مشاور آمود، فضای سبز عمومی در نمای ابنیه شهری، مجله شهرداری ها، شماره 22، تهران: انتشارات شهرداری ها، 1382.
54- میکائیلی، علیرضا، کیازاده، زهره، مروری بر تدوین ضوابط طراحی اکوپارک (مطالعه موردی اکوپارک پردیسان تهران، ماهنامه شهرداری ها، تهران، انتشارات سازمان شهرداری ها، 1386.
55- نخعی مقدم، محمد علی، سرگزی، صفورا، ملک، حجت الله، بررسی عوامل اقلیمی محدود کننده توسعه فضای سبز شهری، سیستان، ماهنامه شهرداری ها، تهران: انتشارات سازمان شهرداری ها، 1386.
56- Balram, Sh and Dragicevic, S (2005); Attitudes Toward Urban Green Space: Integrating Guestionnaire Survey and Collaborative GIS Techniques to ImproveAttitude Measurements, Landscape and Urban Planning Journal 75: 167-179.
57- Barbosa, O .2007. Who benefits from access to green space? A case study from Sheffield, UK, Landscape and Urban Planning Journal, No. 83, available at: www.sciencedirect.com.
58- Charles W.harris, standard Landscape Architectur. And NicolassT.Dines, 1988.
59- Chiesura, A (2004). The Role of Urban Parks for the Sustainable Sity, Landscape and Urban Planning Journal 68: 129-138.
60- Chiesura, A (2004). The Role of Urban Parks for the Sustainable Sity, Landscape and Urban Planning Journal 68: 129-138.
61- Choay. F: urbanism inQuestion, Translated excerpts from,Lurbanisme utopias et realites: oneanthologies. Paris: Seuil,1995, inCottdiener and Lagopoulus,1986.
62- Christian. Norberg – schulz, Genius Loci: Toward A phenomenology of Architecture London . 1980.
63- Frank, crisp(Catherine ChildsPaterson),Medieval gardens, New york,1979.
Hanna.Arendt, the humancondition, 1958.
64- Hartig, T, et al,Trackingrestorationin natural and urban field settings.Journal of Environmental psychology,2003.
65- Hartig, T. 2003.Tracking restoration in natural and urban field settings. Journal of Environmental psychology. 44, 23-35.
66- Kaplan., The psychological benefits of nearby nature, in: Reld,D,(ed), the role of the horticulture in human Wellbeing and socialdevelopment.Vol.VI.Timber press.Arlington,1992.
67- Laumann, k,etal,Ratingscalemeasures of restorative components ofenvironments. Journal of Enviromental Psychology,2001.
68- Laumann, k. 2001. Rating scale measures of restorative components of environments. Journal of Enviromental Psychology. Vol 34, pp: 22-31.
69- Manlun, Y (2003). Suitability Analysis of Urban Green Space System Based on GIS. International Institute for Geo-information Science and Earth Observation.
70- Millward, A & Sabir, S., (2011). Benefits of a forested urban park: What is the value of Allan Gardens to the city of Toronto, Canada, Landscape and Urban Planing Journal 100: 177- 188.
71- Newma, n . Osear ; Greating Defensible space, U.S.Department of Housing and urban Development,April1996.
72- Nakamuraand, R. and Fuji, E, Acomparative study of the characteristics of the electroencephalogram whenobserving a hedge and a concrete blockfence, Journal of Japanese Institute of Landscape Architects,1992.
73- Oski, T. (1998), "Citizenship and civil society", Cup. pp: 232-239.
Ottosson, J, and Grahn P, Acomparative of leisure time spent in agarden with leisure time spent indoors, Landscape Research,2005.
74- Shi, L. 2002. Suitability Analysis and Decision Making Using GIS. Spatial Modeling Urban Planning 75: 18-34.
75- Ulrich. R.S. , Health benefitsof gardens in hospitals, in:plants for people International Exhibition Floriade,2002.
76- Van den Berg, A, E, etal, Environmental preferenceand restoration: how are theyrelated? Journal of Environmentalpsychology,2003.
77- Wright.F.L, (2000), Brodacre city: A new community plan, in: "City Reader" (Legate, R.T. and stout. F.Eds), Routledge, London and New York.
1- Gilbert and Gagler
2- Urban green space
3- park
4- Urban Parks
5- Shi
6- Balram
7 -Jane Jacobs
8- Manlun
9- Hanna
10- Choay
11- Wright
12- Cheisura
13- Crisp
14- Norberg
15- Oski
16-Choay
17- Wright
18- Ulrich
19- Kaplan
20- van den berg
21- Nakamurand and fuji
22- Lumann
23 – Hartig
24 – ottossond and Grahn
25- Osear
—————
————————————————————
—————
————————————————————