مبانی نظری توسعه شهری

مبانی نظری توسعه شهری،

-1)مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………..25

2-2). مباحث مربوط به توسعه شهری. …………………………………………………………………………………………..25

2-2-1). شهر……………………………………………………………………………………………………………………………………25

2-2-2). برنامهیزی………………………………………………………………………………………………………………………….26

2-2-3). برنامهریزی شهری……………………………………………………………………………………………………………..27

2-2-4). کاربری اراضی…………………………………………………………………………………………………………………….27

2-2-5). رشد و توسعه شهری………………………………………………………………………………………………………….28

2-2-6). مفهوم توسعه فیزیکی………………………………………………………………………………………………………..28

2-2-7). فضای شهری……………………………………………………………………………………………………………………..29

2-2-8). بافت………………………………………………………………………………………………………………………………….29

2-2-9). نظریات مورفولوژیکی و توسعه فیزیکی شهر……………………………………………………………………..30

2-2-10). توسعه فیزیکی شهر از دیدگاه اکولوژیک………………………………………………………………………..31

2-2-11). نظریههای هستههای متعدد شهر یا شهر چند هستهای………………………………………………..31

2-2-12). نظریه ساخت دوایر متحدالمرکز…………………………………………………………………………………….32

2-2-13). نظریه ساخت ستارهای شکل…………………………………………………………………………………………..32

2-2-14). نظریه محوری یا توسعه قطاعی شهر………………………………………………………………………………33

2-2-15). نظریه شهر خطی…………………………………………………………………………………………………………….33
2-3). متغیرهای موثر در مکانیابی توسعهی فیزیکی شهرها………………………………………………………..33
2-3-1). مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….33
2-3-2). ژئومورفولوژی……………………………………………………………………………………………………………………34
2-34). جنس خاک…………………………………………………………………………………………………………………………34
2-3-5). قابلیت خاک. ………………………………………………………………………………………………………………….35

2-3-6). شیب…………………………………………………………………………………………………………………………………35

2-3-7). باد…………………………………………………………………………………………………………………………………….35

2-3-8). آبهای زیرزمینی……………………………………………………………………………………………………………..36

2-3-9). ارتفاع…………………………………………………………………………………………………………………………………36

2-3-10). رعایت حریم گسل………………………………………………………………………………………………………….36

2-3-11). جهتهای جغرافیایی……………………………………………………………………………………………………….36

2-3-12). حریم رودخانهها……………………………………………………………………………………………………………..37

2-1). مقدمه: این فصل از تحقیق، ابتدا مفاهیم اساسی و پایه مربوط به توسعه شهری و سپس متغیرهایی را که، در توسعه فیزیکی شهر نقش دارند مورد بررسی قرار گرفتهاند.

2-2) مباحث مربوط به توسعه شهری

شهر 1
شهر و شهرنشینی روند اجتماعی برجسته ای است که بیشتر موجب دگرگونی در روابط متقابل انسان با محیط و با انسانهای دیگر شده است. در حقیقت تغییر در واکنش های انسان ها نسبت به هم و نسبت به محیط، به تحول اجتماعی و دگرگونی فضائی امکان داده که نمود عینی آن به صورت یک پدیده نو که اصطلاحاً (شهر نامیده می شود ) نمایان گردیده است. ویژگیهای شهر و مفهوم آن در دوره های مختلف تاریخی و مناطق مختلف یکسان نبوده و مفهوم آن در هر دوره و مناسب با هر سرزمینی در مسیر تاریخ تفاوتهایی را نشان می دهد. امروزه تعریف جامعی از شهر که بتواند شامل کلیه شهرهای جهان باشد مشکلست، چرا که شهرها به سیستم های اقتصادی و اجتماعی همسان وابسته نبوده و نکات مشترکی بین آنها وجود ندارد. بنابراین هر یک از جغرافیدانان بنا به ادراک و برداشت خود تعریفی از شهر کردهاند ( فرید، 1382 : 1 ). در واقع شهر زیستگاهی است انسان ساخت و در زیر یک قدرت سیاسی مشخص که تمرکز جمعیتی نسبتاً پایداری را در درون خود جای می دهد، فضاهای ویژه براساس تخصص های حرفه ای به وجود می آورد تفکیکی کما بیش مشخص میان بافت های مسکونی و کاری ایجاد می کند و فرهنگی خاص را به مثابه حاصلی از روابط درونی خویش پدید می آورد که درون خود خرده فرهنگ های بیشماری را حمل می کند( فکوهی، 1383: 28-29 ). با این همه شهر اجتماعی است با تعداد و تراکم معین و متناسب جمعیت، با بافت و ساختار کالبدی یکپارچه و بهم پیوسته اعم از محلات، کوی ها، و یا مناطق مسکونی، فضاهای فرهنگی، بازرگانی، تولیدی، اداری، ارتباطی، کشاورزی و نظایر آنها که اکثریت ساکنان شاغل دائمی آن در مشاغل غیر کشاورزی بکار اشتغال داشته و بر اثر تمرکز تولید و خدمات فرامحلی، کانون سیاسی-اجتماعی، فرهنگی، اداری، مواصلاتی، و مرکز مبادلات اقتصادی و تامین نیازهای حوزه جذب و نفوذ فضای پیرامون خود نیز می باشد ( نظریان،1383: 4-1 ). شهر به مثابه بخشی از سلسله مراتب سیستم فضایی و تقسیمات سیاسی- جغرافیایی هر کشور براساس شاخصهای مختلفی مانند: نوع حکومت، مدیریت، سطح آگاهی، علاقهمندی اجتماعی و مشارکت مردم در نظام تصمیمگیری شکل میگیرد( زاهدیفر، 1373 : 10 ).

برنامهریزی
بطور کلی از زمانی که بشر برای شناسایی محیط اطراف و تسهیل در امر زندگی و رفع مشکلات و نیازهای خود به تکاپو پرداخت، در حقیقت، دست به یک نوع برنامه ریزی زد. در صورتی که بخواهیم تعریفی کلی از برنامه ریزی داشته باشیم، می بایستی برنامه ریزی را عبارت از کوششی در جهت انتخاب بهترین برنامه ها در جهت رسیدن به هدفهای مشخص بدانیم که ممکن است این کوشش ها و برنامه ها، تا مرحله نهایی هدف نیز پیش نرود، بلکه گامهایی در جهت رسیدن به آن باشد (شیعه، 1381: 85-86 ). برنامه ریزی به معنای اندیشیدن و تنظیم پیشاپیش امور، قبل از بروز وقایع و رویدادها است تا در اموری همچون بهداشت، سلامت، رفاه، آسایش، خوشبختی افراد جامعه، نتایج مطلوبی بدست آید، بدیهی است برای برنامه ریزی دقیق می توانیم اشتباهات گذشته را جبران نموده و نسبت به آینده هوشیار تر عمل کنیم ( هیراسکار، 1376: 14).
برنامه ریزی فعالیتی است که بشر از آغاز به آن مشغول بوده است. هیچ اقدامی برای رسیدن به هدف هرچه باشد به نتیجه نمیرسد، مگر آنکه شامل برنامهریزی باشد. اقدامات لازم برای نیل به هدف به طور اصولی از مراحل زیر میگذرد:
– مشخص کردن هدف ها
– انتخاب وسایلی که برای رسیدن به هدف ها به کار می رود
– به کار بردن این وسایل
این سه مرحله روی هم فرایند برنامه ریزی را تشکیل می دهند. با توجه به این توضیحات ارائه شده، برنامه ریزی را چنین می توان تعریف نمود: "تصمیم آگاهانه جهت یافتن راههای مناسب برای رسیدن به مطلوب های انسانی و تامین منابع لازم، برنامه ریزی محسوب میگردد" ( استعلاجی و عبدالرضا مسلمی، 1380: 10 ). برنامه ریزی دارای تعاریف زیادی می باشد، برای درک بهتر مفهوم برنامه ریزی و آشنایی با دیدگاههای دیگر در مورد آن در زیر چند نمونه از آنها ذکر می شود:
برنامهریزی فرآیندی است آیندهنگر که به شدت تحت تاثیر گذشته و حال است. برنامه ریزی دانش علمی و تکنولوژیک را با فعالیتهای ساخت اجتماعی مرتبط میسازد (Fridman,1987, 38).
"پیتر هال" برنامه ریزی را چنین تعریف می نماید: "برنامهریزی، به عنوان فعالیتی همگانی، فراهم آوردن سلسله ای از کارهای منظم است که به دسترسی به هدف کلی و یا هدف های کلی بیان شده می انجامد" (سیف الدینی، 1383: 32). "واترسون" برنامه ریزی را چنین تعریف می کند: برنامه ریزی، فعالیتی سازمانیافته و تلاشی هوشیارانه، به منظور گزینش بهترین راه حل های پیشنهادی موجود، برای دسترسی به هدفهای کلی ویژه است. برنامهریزی، نشان دهنده بکارگیری بخردانه دانش انسان برای فرایند دستیابی به تصمیم هایی است که همچون بنیانی برای فعالیت انسان، عمل می کنند. هسته مرکزی این فعالیت، ایجاد رابطه بین هدف های نهایی و ابزار دستیابی به آنها، با هدف دسترسی به هدف های نهایی، با استفاده از باکفایت ترین و کارآمدترین استراتژی ها است" (همان کتاب، ص 30)."فریدمن" برنامهریزی را نوعی تفکر درباره مسائل اجتماعی، اقتصادی تعریف نموده که جهت گیری و آینده نگری به صورت علمی، در روابط، اهداف و تصمیمات همه جانبه دارا بوده و بشدت در زمینه خطمشی و برنامه از جامعیت برخوردار باشد (زیاری، 1383: 19) و از لحاظ سیستمی به منظور بهبود زندگی انسانها سیستمها را تحت کنترل خود درآورد ( Fridman & Alonso, 1964,61).

برنامهریزی شهری2
همانطور که در تعریف برنامهریزی بیان گردید٬ برنامهریزی کلا عبارت است از یک فعالیت علمی و منطقی٬ در جهت رسیدن به هدفهای مورد توجه جامعه. اگر این مبنا مورد قبول واقع شود برنامهریزی شهری عبارت است از تامین رفاه شهرنشینان٬ از طریق ایجاد محیط بهتر٬ مساعدتر٬ آسان تر٬ سالمتر٬ ودلپذیرتر (شیعه، 1383 : 101). برنامهریزی شهری٬ در واقع در جهت تامین نیازهای خدمات شهری٬ و در نظر گرفتن عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی در یک سیستم برنامهریزی شهری جامع و پویا٬ مشخص کردن سیاستها و برنامههای توسعه شهری٬ هماهنگ کردن آنها با سایر برنامههای عمرانی در سطح منطقهای و کشوری و تنظیم برنامه ها و طرحها در دوره زمانی معین است(زیاری،1383 : 55-54 ). برنامهریزی شهری پویاست و علت پویایی آن این است که شهر مانند یک موجود زنده است که مقداری مکانیسم این ارگانیسم را متاثر میکند. بنابراین، جهت تامین نیازهای خدمات شهری و در نظر گرفتن عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی در یک سیستم برنامهریزی شهری جامع و پویا٬ مشخص کردن سیاستها و برنامههای توسعه شهری٬ هماهنگ کردن آنها با سایر برنامههای عمرانی در سطح منطقهای و کشوری، و تنظیم برنامهها و طرحها در دوره زمانی معین از اولویت ویژهای برخوردار است(شیعه، 1383 : 102 ).

کاربری اراضی3
مفهوم کاربری اراضی به معنای به کارگیری زمین برای اهداف به خصوص توسط انسان می باشد. (meyer, 1994, 10) کاربری زمین به طور ذاتی درباره ی تمام جنبه های فضایی یا فعالیت های انسانی در زمین و طریقه ای که سطح زمین می تواند برای نیازهای مختلف آماده شود و از آن بهره برداری گردد بحث می کند. (Robing, 1989, 19-20) و یا کاربری زمین جنبه های فضایی همه ی فعالیت های انسانی را در روی کره ی زمین برای رفع نیازهای مادی و فرهنگی او نشان می دهد. (Northam, 1975, 168).
کاربری زمین در واقع بهره برداری صحیح انسان از طبیعت است که در چند دهه ی اخیر از سوی پژوهشگران به ویژه دانشمندان علم جغرافیا به کار رفته است. در واقع این واژه استفاده از امکانات و توانایی زمین را نشان می دهد به عبارت دیگر نحوه ی استفاده از زمین و کارکردی که به آن تعلق می گیرد را کاربری زمین گویند این کارکرد ممکن است در مقیاس منطقه باشد و یا در مقیاس سکونت گاه های انسانی و شهر مد نظر باشد (عسکری، رازانی و رخشانی، 1381: 5) بر همین مبنا برنامه ریزان معمولاً زمین را از نظر میزان کاربرد و اثرات آن به محل، محیط و جامعه دستهبندی می کنند (سیف الدینی، 1378: 259).

رشد و توسعه شهری4
رشد شهری اضافه شدن مناطق و محلههای جدید و گسترش خودرو و بیرویه شهرها را شامل میشود. توسعه فیزیکی و رشد جمعیت شهری به سرعت تغییرات و دگرگونیهای را در شکل شهر بوجود میآورند که به صورت گسترش فیزیکی شتاب آلود و به صورت نامتعادل و ناهماهنگ بروز میکند٬ رشد شهری به نوعی حاکی از عدم وجود برنامهای خاص و یا متعادل با گسترش و افزایش جمعیت است بطور کلی افزایش کاربری مسکونی و تخصیص حداقل سرانهها و فضاها به سایر کاربریها پیشی گرفتن رشد بر توسعه یا تقدم مقیاس بر عملکرد و برتری کمیت بر کیفیت نام دارد (همپانژاد ،1388: 18 ). توسعه عبارت از تغییرات کمی و کیفی که هدفش بهبود توسعه یافتگی اجتماعی- اقتصادی و ارتقای معنوی باشد (صابری فر٬ 1378 ، 28 ). به بیانی دیگر توسعه عبارت است از وسعت دادن یک پدیده در ابعاد مختلف که جامعیت داشته و دربرگیرنده توسعه اقتصادی٬ سیاسی٬ فرهنگی و تغییرات رفتار فردی نیز میباشد(زمردیان٬ 1374 : 14 ).
توسعه شهری به عنوان یک مفهوم فضایی را میتوان به معنای تغییرات در کاربری زمین و سطوح تراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینهی مسکن٬ حمل و نقل و اوقات فراغت تعریف کرد (1996, 266 ,mukomo). هر چند اغلب اصطلاحات رشد و توسعه فیزیکی شهر به جای یگدیگر مورد استفاده قرار می گیرند. اما باید اذعان کرد که هر دو دارای مفاهیم جداگانه هستند به طوری که اکثر متخصصین برنامهریزی شهری معتقدند رشد شهری و گسترش خودرو باعث رشد بیرویه شهرکها٬ مناطق مسکونی و افزایش بی اصول و نا برابر سطوح مختلف شهری است ( وبر، 39:1369).

مفهوم توسعه فیزیکی5
از ترکیب انواع فضاها یا کاربریهای مسکونی٬ تجاری٬ صنعتی٬ تفریحی٬ و مذهبی ایجاد ارتباط و حرکت در زمان و مکان بین فضاهای یاد شده پیکرهای به وجود میآید که به صورت یک سیستم فیزیکی یا کالبدی عمل میکند. این پیکره را میتوان یک کالبد به حساب آورد و گسترش این پیکره را توسعه کالبدی یک شهر یا یک مکان جغرافیایی قلمداد کرد (زنگیآبادی٬ 1376: 192 ). به عبارتی دیگر مفهوم توسعه فیزیکی عبارت است از افزایش و گسترش وسعت شهر در اراضی پیرامونی خود یا الحاق مراکز سکونتی اطراف شهر به شهر اصلی به طوری که کاملا در شهر مادر ادغام گردند (دهاقانی٬ 1378 : 412).

فضای شهری
مفهوم فضا به کلیه فعالیتهای و ساختارهای شکل گرفته در مکان اطلاق میشود. فضا یک مقوله بسیار عام است. فضا تمام جهان هستی را پر میکند و ما را در تمام طول زندگی احاطه کرده است(هدمن و یازوسکی٬ 1381 : 67 ). فضای شهر٬ شامل کلیه سازههای شهری از جمله خیابانها٬ ساختمانها٬ میدان ها و آب نماها٬ پارکها٬ فضای سبز٬ پلها و سایر عناصر شهری است. خیابانها مهمترین٬ حساسترین٬ و بیشترین فضاهای عمومی یک شهر را تشکیل میدهند. حساسیت و اهمیت خیابانها و به طور کلی شبکه ارتباطی به دلایل زیر است : (بحرینی ٬ 1375 :3-1)
1- سطح زیادی از فضاهای عمومی را به خود اختصاص میدهد.
2- عنصر اصلی فرمدهی به شهر هستند.
3- محل اتصال و ارتباط فضاهای دیگر شهر هستند.
4- نماد اجتماعی و فرهنگیاند.
5- مهمترین وسیله و ابزار طراحی شهریاند.
فضای شهری یک نمونه از فضای جغرافیایی است. مرکز شهر یا بافت قدیم به دلیل مرکزیت٬ مهمترین فضای شهری است. فضای شهری توسعه فرایندهای طبیعی٬ نظام یافته به وسیله انسان٬ شرایط اجتماعی٬ سیاسی و به طور کلی فرهنگی جامعه شکل میگیرد. در واقع فضای شهری٬ بخشی از سطح زمین است که به همراه درونمایه مادی و اجتماعی و فرهنگی به وجود میآید. از این رو فضای جغرافیایی شامل طبیعت و همه منابعی است که می تواند به طور مستقیم و غیرمستقیم با نیازهای انسانی برخورد کند و چهره جدیدی از سطح زمین را به عنوان فضای شهری بسازد. بدینسان که فضای جغرافیایی یک حوزه زیستگاهی است که از شرایط طبیعی و ساختارهای اجتماعی جامعه شکل میگیرد (شکویی ، 118:1375). با رشد و توسعه فرهنگی از قرن بیستم به بعد نقش فرهنگ در ایجاد تغییر و تحول فضاهای شهری بیشتر شده است. به طور کلی بعضی از محققان معتقدند که هر فعالیتی که انسان انجام میدهد اساسا متکی به فرهنگ اوست. فرهنگ مجموعهای از عقاید٬ آداب و رسوم٬ نسبتها٬ مقررات حاکم و خلاصه شیوه زندگی انسانهاست. هویت هر شهر علاوه بر ویژگیهای محیط طبیعی و نحوه رفتار و گویش و لباس پوشیدن مردم٬ از طریق فضاهای شهری آن شهر شناخته میشود.از جمله مهمترین عناصر تشکیل دهنده هر شهر٬ فضاهای شهری آن است که با شناخت آنها شهر قابل بازشناسی میگردد. پس برای اینکه شهری هویت قوی و به یاد ماندنی داشته باشد٬ باید فضاهای عمومی شهر دارای فرم متناسب٬ منطقی و زیبا پاسخگو به عملکرد مرتب بر آنها باشند(لاری بقال، 1380 : 65 ).

بافت شهری
بافت شهر عبارت است از دانهبندی و درهم تنیدگی فضاها و عناصر شهری که به تبع ویژگیهای محیط طبیعی، بهویژه توپوگرافی و اقلیم در محدوده شهر یعنی بلوکها و محلههای شهری به طور فشرده و یا گسسته و با نظمی خاص جایگزین شدهاند(توسلی ، 1368 :5 ). بافت هر شهری کمیتی پویا و در حال تغییر است که وضع کالبدی شهر و چگونگی رشد و گسترش آن را در طول زمان نمایان میسازد. بافت هر شهر، ابتدا دانهبندی فضای کالبدی شهر، یعنی فضاهای خالی و پر تراکم آنها را نسبت به یکدیگر مشخص می کند. همچنین چگونگی و فاصله بین عناصر شهری را معین میکند. بافت شهر شبکه گذرگاهی و نحوه توزیع فضایی آنها را نشان میدهد. ابعاد و اندازه هر یک از فضاهای کالبدی در افق و در ارتفاع با صورت عمودی و یا افقی میتواند نماینگر نوع و حجم بافت خاصی از شهر باشد. فضاهای خالی گویای ویژگیهای خاص شهریاند. مثلا فضاهای خالی موجود در مرکز محلههای شهری و راههای مهم و تقاطعها و در مجموع بافت،گویای وجود مراکز و هستههای شهری و محلهای هستند. بافت هر شهر نحوه شکلگیری و مراحل رشد و توسعه شهر را در طول تاریخ نشان میدهد. یکی از عوامل اصلی و بسیار مهم شکلگیری بافت شهر در گذشته عوامل محیط طبیعی بوده است. سه عامل توپوگرافی زمین، آب و هوا و منابع آب، عوامل اساسی و مهم طبیعتاند که در بافت شهرهای قدیمی ایران تاثیر عمیقی به جای گذاشتهاند(سلطان زاده ، 1369 : 299 ). بافت شهری از سه عنصر مرتبط به هم تشکیل شده است :
1- طراحی شبکههای ارتباطی که آرایش شبکه خیابانها و گذرها و الگوی تفکیک زمین و بناها را مشخص میسازد و تحت تاثیر شیوه زندگی و معیشت و فرهنگ شهروندان است.
2- الگوهای کاربری که کاربریهای زمین و فضاها را نشان میدهد.
3- طراحی فضاها یا ساختارهای کالبدی بر روی زمین که در مجموع، بافت شهری را تشکیل می دهد.

نظریات مورفولوژیکی و توسعه فیزیکی شهر
نظریات مورفولوژیکی در علم جغرافیا٬ از مفهوم چشمانداز گرفته شده است که ابتدا توسط کارل ریتر جغرافیدانان آلمانی وارد ادبیات جغرافیایی گردید. بعدها این مفهوم را با طیف گستردهای٬ جغرافیدانانی نظیر " ریشتهوفن " و " ویدال دولابلاش " به کار گرفتند و " کارل ساور " با گستردهترین شکلی آن را به ادبیات جغرافیایی آمریکا اضافه کرد ( شکویی ٬ 1375: 17 ). همین امر سبب شده است که 12 درصد بررسیها و تحقیقات جغرافیایی که در زمینه ساخت داخلی شهرها صورت میگیرد، مربوط به مورفولوژی شهری است که طرح شهر٬ فرم ساختمانها و الگوی بهرهگیری از زمین و ساختمان را شامل میشود ( شکویی ٬ 1374 : 159 ). به طور کلی باید گفت که مورفولوژی شهری٬ مطالعه نظام یافته ( سیستماتیک ) از تکوین رشد٬ فرم٬ طرح٬ ساخت٬ کارکرد و توسعه شهر٬ با توجه به ساختهای اجتماعی و اقتصادی است ( همان کتاب ٬ ص266 ). که موارد مورد مطالعه در آن عبارت است از٬ 1- کارکرد هسته اصلی شهر٬ در شکلگیری آن و تحلیلی بر جغرافیای تاریخی شهر 2- تاثیرات کارکرد مناطق داخلی شهر و رابطه میان کارکرد و فرم 3- سبک معماری در بخش قدیم وجدید شهر 4- فرهنگ و مورفولوژی شهر 5- قیمت زمین وتاثیر آن در مورفولوژی شهر 6- نقش تاسیسات عمومی مثل بیمارستانها، دانشگاهها٬ ورزشگاهها، زیارتگاهها و مساجد در مورفولوژی شهری 7- نقش پادگانها٬ ترمینالها، گورستانها٬ فرودگاهها و میدانها در مورفولوژی شهری 8- تاثیر عوامل طبیعی مثل مسیر رود٬ درهها٬ کوهستان٬ دشت٬ مسیرهای آب قنات٬ و اقلیم در مورفولوژی شهری و …. (همان کتاب ٬ص 265 ). بنابراین با بهره جستن از دیدگاههای مورفولوژیکی به راحتی میتوانیم چگونگی شکلگیری شکلگیری شهرها و عملکردهای آن را بررسی کرد و به توسعه شهر که در آینده اتفاق خواهد افتاد٬ جهت دهیم. این عمل سبب میشود مناطق کارکردی به موازات توسعه شهر٬ کارکرد خود را وسعت بخشند و شهروندان به راحتی بر امکانات مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنند.

توسعه فیزیکی شهر از دیدگاه اکولوژیک
اشغال زمین شهری در جریان زمان را٬ در الگوهای دینامیکی مختلف میتوان نشان داد. این روش را اولین بار " تونن " روی اراضی روستایی معمول داشته و از سال 1920 به این طرف٬ در ایالات متحده آمریکا و سپس در فرانسه نظر جامعهشناسان به نحوه اشغال زمین و بافت اکولوژیکی شهر جلب شده است. بر این اساس گروهی از محققان آمریکایی نظیر " برگس " در ساختارهای اکولوژیکی سکونتگاهای شهر شیکاگو به مطالعه و تحقیق پرداختهاند. روش آنان در اکولوژی شهری٬ بیشباهت به روشهای معمول در اکولوژی گیاهی نبود. چه بههمانگونه که در اکولوژی گیاهی٬ فرایندهای هجوم و استیلا و تسلط و حاکمیت و بالاخره جانشینی و یا به سخنی دیگر توالی و تسلسل مورد توجه اکولوژیستهاست ( فرید٬ 1382 : 137 ). که اولین بار توسط ارنستهاگل مطرح شد و سپس مورد توجه جامعهشناسان شهری و برنامهریزان شهری قرار گرفت و سعی نمودند در ساختن شهرها به این الگوها و طرحها توجه خاصی نشان دهند٬ به دلیل آنکه در اواخر قرن نوزدهم در حدود سال1870٬ شهرهای بزرگ پیوسته رو به رشد نهادند که در این مورد تئوریهای مختلف و طرحهای گوناگونی جهت رشد و توسعه شهرها ارائه شده است که به برخی از مهمترین و معروفترین تئوریهای طرح اشاره میکنیم.

نظریههای هستههای متعدد شهر یا شهر چند هستهای
اساس این تئوری بر این اصل قرار دارد که شهرهای کوچک٬ تنها دارای یک عملکرد و یا هسته واحد می باشند، اما شهرهای بزرگ امروز همگی دارای هستههای متعددی هستند که در داخل شهرها٬ ارتباط مسیرهای حمل و نقل٬ تشکیل این هستهها را امکان پذیر میسازد ( شیعه ٬ 1376 : 64 ).
قابل ذکر است که این نظریه از چانسیهاریس و ادوارد اولمن از جغرافیدانان مشهور آمریکایی میباشند که با استفاده از نظرات ارنست برگس و همرهویت نظریه تازهای با عنوان ساخت چند هستهای شهر مطرح نمودند. این دو معتقدند که عناصر شهری مختلفی همانند تجاری٬ مسکونی و صنعتی٬ ضمن ایجاد مرکزیتی در هسته٬ استفاده از زمینهای شهری در اطراف خود را امکان پذیر نمود و فعالیتهای گوناگون فرهنگی٬ اجتماعی و اقتصادی به دور هستهها شکل میگیرد و در آن همانند نظریه متحدالمرکز شامل بخشهای متنوع میباشد.

نظریه ساخت دوایر متحدالمرکز
الگوی ساخت شهر٬ بر این اصل استوار است که توسعه شهر از ناحیه مرکزی به طرف خارج شهر صورت گرفته و تعداد مناطق متحدالمرکز را تشکیل میدهد. این مناطق با ناحیه مشاغل مرکزی شروع شده و به وسیله منطقه در حال تحول٬ احاطه میشود. که خود در حال تبدیل به ادارات و صنایع سبک بوده و یا به واحدهای مسکونی کوچکتری تبدیل میشوند٬ این قسمت ناحیهای است که مهاجرین شهر به طرف آن جلب میگردند ( همان کتاب ٬ ص 60 ). این نظریه از سوی ارنست برگس مطرح شد و به طور کلی نظریه وی بر آن است که در توسعه شهر به شکل دوایر متحدالمرکز٬ ارزش زمینها در بخش مرکزی نسبت به بخشهای دیگر متفاوت است.

نظریه ساخت ستارهای شکل
نظریه مناطق متداخل ارنست برگس نشان دهنده حالتهای یک شهر ساکن و ثابت نیست٬ بلکه در بیشتر موارد به علت رشد و توسعه شهر٬ متحرک و غیر ثابت به نظر میرسد ( شکویی ٬ 1374 : 518 ).
توسعه شهر نیز ممکن است به دو صورت انجام شود:
1-توسعه شهر از اطراف خود
2-توسعه شهر از طریق عمل تمرکز در داخل آن
به موازات افزایش جمعیت٬ سازمانها و تاسیسات بخش مرکزی شهرها مراحل مختلف اکولوژی شهری ( جداییگزینی٬ هجوم و جایگزینی٬ توالی و تسلسل و …) ظاهر میشود و در اثر ایجاد موج توسعه شهر به نواحی اطراف و بیرونی خود توسعه مییابد. حرکت جمعیت٬ تاسیسات٬ منابع و سازمانهای شهری به اطراف شهرها به یک شکل عمل نمینمایند و از جهات مختلف شهر به سوی ناحیه مرکزی آن به یک مقیاس صورت نمیگیرند. در مقابل توسعه شهر٬ وجود موانع طبیعی مانند شیبهای تند٬ تپهها و کوهها عواملی بازدارندهاند. لذا شهر یا بدان جهت توسعه پیدا نمیکند و یا در صورت توسعه مشکلات و افزایش هزینههای را به دنبال دارد.در این الگو٬ دگرگونیهایی که در نتیجه عملکرد امکانات حمل و نقل و شبکه راهها در سطوح شهری مشاهده میگردد٬ شکل دایرهای مناطق متحدالمرکز تعدیل یافته و به شکل شعاعی و یا ستارهای تبدیل می شود و به توسعه شهر٬ ساخت ستارهای میبخشد ( شیعه ٬ 1376 : 63 ).

نظریه محوری یا توسعه قطاعی شهر
در توجیه نظریه ساخت قطاعی شهر٬ باید گفت که چنین توسعهای را نمیتوان مغایر با نظریه دوایر متحدالمرکز دانست٬ بلکه تغییر و تعدیل در جهات مختلف این نظریه است بر خلاف نظریه دوایر متحدالمرکز در نظریه ساخت قطاعی شهر٬ شهرها نمیتوانند برای همیشه حالت دایرهای شکل بودن مناطق داخلی خود را حفظ کنند٬ بلکه حالت قطاعی بیش از دایرهای٬ زمینه مساعدی را جهت توسعه به دست میآورد. در این نظریه عامل اجاره خانه میتواند به عنوان٬ مطالعه شهری را عملی سازد ( شیعه٬ 1376 :61 ).گفته شد که نظریه قطاعی نسبت تئوری مناطق متحدالمرکز٬ مرغوبتر به نظر میرسد زیرا امکان استقرار طبقه اجتماعی را در یک قسمت و یا یک طرف شهر به وجود آورد. لازم به ذکر است که این نظریه توسط همر هویت در سال 1934 مطرح شده است.

نظریه شهر خطی
عامل اصلی ایجاد مجتمعهای خطی شکل میتوانند راهها٬ ارتباطات٬ رودها و سواحل و دریاها باشد که شهر در کنار آنها به صورت خطی شکل میگیرد و توسعه مییابد. بر اساس این نظریه در گذشته شهرها در اغلب اوقات حوضههای شهری توسعه خود را از شکل ستارهای شروع نموده و به شکل دایرهای نزدیک میکردند. ولی توسعه شبکه راهها و مسیرهای اصلی ارتباطی٬ تمایل توسعه شهر را در مسیر چنین شبکههای به صورت خطی قرار میدهد ( شیعه ٬ 1376 : 66 ).

2-3) متغیرهای موثر در مکانیابی توسعهی فیزیکی شهرها
2-3-1) مقدمه
در حال حاضر اکثر شهرها به خاطر محدودیتهای فیزیکی توسعهی شهری با مقوله توسعه فیزیکی در گیرند. توسعه فیزیکی و رشد جمعیتی شهرهای ایران تا چند دههی پیش روند افزایشی هماهنگ و متعادلی داشته است. تحولاتی که در حوزههای اقتصادی و اجتماعی صورت گرفته، رشد و توسعه فضایی شهرها را به شدت تحت تاثیر قرار داده است (حسین اف،92:1382). با توجه به افزایش گرایش به شهرنشینی، شهرها برای پذیرش جمعیت نیاز به زمینهای وسیع و گستردهای دارند، که این زمینها از ترکیب واحدهای توپوگرافی و ژِئومورفولوژی تشکیل شدهاند. هر اندازه که شهرها توسعه یابند و گسترش پیدا کنند برخورد آنها با واحدهای توپوگرافی و ژئومورفولوژی و موضوعات مربوط به آنها زیادتر می شود.(مشهدیزاده، 47:1374). گرچه مناطق شهری چهار درصد از سطح خشکی های زمین را تشکیل می دهند ولی توسعهی نامنظم شهری میتواند سبب تغییرات گستردهای در شرایط محیطی کاربریهای دیگر شود. توسعه نامنظم شهری اثرات مخربی بر شهرها و محیط اطراف آنها میگذارد، که از جمله میتوان به ناهمگونی چشم اندازهای طبیعی و از دست رفتن زمینهای کشاورزی اشاره کرد (Batisand and Yarnal2008:2). به طور کلی مکانیابی، فعالیتی است که منابع طبیعی و انسانی یک منطقه را برای یک کاربری خاص مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد. عوامل موثر در انتخاب مکان بسیار متنوع و متعددند. برخی عوامل ثابت و برخی دیگر متغیر و پویا میباشند (قرخلو و همکاران،5:1389). شاخصهای مورد استفاده در مکان یابی، نسبت به نوع کاربرد آنها، متفاوت هستند اما همهی آنها در جهت انتخاب مکان مناسب همسو می باشند. استفاده از این شاخصها نیاز به داشتن اطلاعات صحیح و کامل از مکان مورد مطالعه است و دستیابی به اطلاعات، نیازمند تحقیقاتی گسترده و جامع است (فخری،52:1378).
2-3-2) ژئومورفولوژی
یکی از عوامل محیط طبیعی که در مکانگزینی و چگونگی رشد و توسعه شهر و استخوانبندی شهر نقش دارد ویژگیهای پیکرشناسی یا ژئومورفولوژیکی است (فریادی و همکاران،4:1386). اصولا استقرار و پیدایش یک شهر بیش از هر چیزی تابع شرایط محیط طبیعی و شرایط جغرافیایی است. زیرا عوارض و پدیدههای طبیعی در مکانگزینی، پراکندگی، حوزه نفوذ، توسعه فیزیکی، مورفولوژی شهر و امثال آن اثر قاطعی دارد و گاه به عنوان یک عامل مثبت و زمانی به صورت یک عامل منفی و باز دارنده عمل میکند ( نگارش،1:1382). ژئومورفولوژی شهری برای مسولان و مردم اهمیت زیادی دارد و در صورت غفلت و بی توجهی به آن خسارات جبرانناپذیری را به دنبال خواهد داشت. اهمیت ژئومورفولوژی شهری زمانی آشکار می شود که خسارت وارده زیاد و خارج از تحمل انسان باشد. امروزه به لحاظ گستردگی شهرها و پیچیدگی زندگی مدرن و توسعه تاسیسات شهری خسارات زیاد و کمرشکن خواهد بود (رجایی،208:1373). ساختمانها ابعاد وسیعی به خود گرفتهاند، شهرها وسعت قابل توجهی پیدا کردهاند و در حاشیه اکثر شهرها تاسیسات صنعتی توسعه یافتهاند. بنابراین کوچکترین اشتباه در شرایط کنونی ممکن است خسارات جبران ناپذیری را به بار آورد، از اینرو باید قبل از ایجاد ساختمانهای مقاوم؛ در مکانگرینی شهرها و انتخاب محل مناسب برای توسعه ساختمانها دقیقی صورت گیرد (نادرصفت،191:1379). واحدهای ژئومورفولوژی همیشه با پویایی و دینامیسم محیط طبیعی در ارتباط است. هر گونه اقدام در راستای توسعه و عمران شهرها، به نحوی با پویایی و دینامیسم مذکور و در نتیجه با پدیدههای ژئومورفولوژی تلاقی میکنند. برای فعالیت های توسعه شهری، بهترین سنگ، ماسه سنگ، روانهای بازالتی، رسوبات آبرفتی است ( مخدوم، 205).
2-3-4) جنس خاک
جنس خاک در ارتباط با میزان نفوذ آب و بارندگیها و درجه مقاومت آن در مقابل ایستایی تاسیسات ساختمانی و طبقات ساختمانها از اهمیت ویژهای برخوردار است. بافت خاک در توسعه شهرها عامل بسیار مهمی میباشد، مقاومت خاک در ارتباط با احداث ساختمانهای چند طبقه باید هماهنگ باشد( شیعه،194:1379). مناسبترین خاک برای ساختمانسازی، خاکهای عمیق با بافت سنگین است و خاکهای شنی، نامناسبترین خاک برای ساخت و ساز و توسعه فیزیکی شهرها است. بنابراین بهترین مکان برای توسعه شهری براساس این عامل، گسترش در خاکهای عمیق با بافت متوسط تا سنگین است (قرخلو و همکاران،11:1389). و باید این را در نظر داشت که زمینلرزه غالبا در زمینهای سست تخریب بیشتری ایجاد میکنند (معتمد،230:1382).

2-3-5) قابلیت خاک
هر چند امروزه شهرها فعالیت زیادی دارند، اما با توجه به مناسبات حاکم میان شهر و پسکرانه روستایی آن بررسی استعداد کشاورزی خاک در حوزه نفوذ برای تعیین وابستگی نقش شهر به فعالیتهای کشاورزی حاکم در اطراف شهرها اهمیت زیادی دارد ( رهنمایی،166:1382). هدف از مطالعه خاکشناسی و طبقهبندی اراضی، تعیین خصوصیات و ارزش اراضی برای کشاورزی، آبیاری، تاسیسات و تجهیزات شهری و همچنین تاثیرگذاری در جهت مناسبات توسعه شهری است ( حبیبی، 195:1384). اغلب شهرها در مسیر گسترش خود موجبات نابودی زمینهای کشاورزی را فراهم آورده و آنها را تحت پوشش گسترش شهری قرار می دهند و این مساله از نظر اقتصادی و فعالیتهای کشاورزی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه از مواردی است که توجه بیشتر را طلب میکند. زیرا زمینهای کشاورزی در حاشیه شهرها علاوه بر تولید محصولات، فضای با ارزشی را نیز ارایه میدهند (ابراهیم زاده و رفیعی،10:1387).

2-3-6) شیب
شیب یکی از عوامل مهم در ایجاد تغییر و تحول در ناهمواریهای زمین محسوب میگردد و بدین طریق به طور مستقیم و یا غیر مستقیم بر روی کلیهی فعالیتهای انسانی اعم از اقتصادی-مکانگزینی سکونتگاهی و صنعتی-ساخت و سازهای شهری و روستایی شکل معابر و ترابری و … تاثیر میگذارد (اصغری مقدم، 91:1378). عامل دیگری که در توسعهی فیزیکی شهرها و احداث بنا مهم میباشد، شیب است. شیب بین 1تا 8 درصد مستعد برای فعالیتهای توسعه مسکونی است ( عباس پور و قراگوزلو،56:1385). مناسبترین شیب برای فعالیتهای شهری شیب 5 درجه است ( مخدوم، 205).

2-3-7) باد
باد از جمله عوامل اقلیمی است که در مکانیابی جهت توسعهی شهری باید به آن توجه شود، زیرا که باد از لحاظ اقلیمی در فراهم آوردن آسایش انسان یا اخلال در آن، چه از جهت گرمایی و چه از لحاظ رفتاری در محیط نقش مهمی دارد. توجه به سرعت و جهت باد در نواحی که این عنصر اقلیمی نسبت به بقیهی عناصر اقلیمی اثرات آسایش مثبت و منفی عمیقتری دارد و با اهمیتتر میباشد ( سلیقه،110:1382).

2-3-8) آبهای زیرزمینی
از دیگر فاکتورهای طبیعی که باید در توسعهی فیزیکی شهرها به آن توجه شود مطالعهی سطح و ارتفاع آب زیرزمینی است. در مکانهایی که سطح آب زیرزمینی بالا است، شهر نمیتواند توسعه پیدا کند، زیرا احتمال نشست ساختمان در زمین وجود دارد. بنابراین این عامل نیز در شهرهایی که آبهای زیرزمینی در سطح بالایی قرار دارند یک عامل تعیین کننده در جهت توسعهی شهر محسوب میشود.(قرخلو و همکاران، 17:1389).

2-3-9) ارتفاع
اراضی پست از چند دیدگاه قابل تامل و تعمق است. اول؛ از نظر بروز سیل و سیلاب و خطرات ناشی از آن، که در این مورد فاصله اراضی پست همجوار رودخانهها در صورت طغیان آب، خطراتی را در پی دارد؛ دوم برای نقاطی که سطح آب زیر زمینی بالاست، احداث ساختمان در آن ممکن است از نظر رطوبت زمین و یا مشکلات مربوط به احداث زیرزمین هزینههایی را به دنبال داشته باشد ( شیعه،203:1379). حداکثر ارتفاع برای مناطق مستعد توسعه مسکونی تا 1600 متر است ( عباس پور و قراگوزلو،56:1385).

2-3-10) رعایت حریم گسل
" گسل عبارت است از شکستگی زمین، همراه با جابه جایی قطعات"( مقدم، 76:1383). ایران جزو ده کشور بلاخیز و ششمین کشور زلزلهخیز دنیا است که زلزله مسبب بیشترین تلفات انسانی در آن میباشد و کمربند زلزله 90 درصد از خاک کشور ما را در برگرفته است؛ اما آنچه حایز اهمیت است، وضعیت اسفبار شهرهایی است که بر روی گسلها و یا در مجاورت آنها ساخته شده و در معرض خطر زلزله قرار دارند (نگارش، 93:1384). در واقع یکی از عواملی که باید در مکانیابی توسعه فیزیکی شهر رعایت شود گسل و حریم آن است. خطرناکترین مکانهای ساختمانسازی، مکانهای گسله و نقاط با خاک نرم میباشد که باعث شدید شدن لرزههای زمین میشوند. بنابراین تا حد امکان باید از این قبیل مناطق جهت احداث مناطق مسکونی و ساختمانی اجتناب شود یا ساختمان با تراکم کم در آنجا احداث گردد (غضبان، 77:1381). فاصله مناسب شهر تا گسل بیشتر از 500 متر میباشد ( موسوی و همکاران،14:1389)

2-3-11) جهتهای جغرافیایی
دامنههای جنوبی بهترین جهت جغرافیایی برای توسعه شهری است و دامنههای شمالی نامناسبترین جهت جغرافیایی برای توسعه شهری است. برای نواحی با آب و هوای معتدل مناسب ترین جهت، جهت جنوبی و برای نواحی با آب و هوای نیمه گرمسیری جهت شرقی بهترین جهت جغرافیایی است مخدوم،205).

2-3-12 )حریم رودخانهها
حریم رودخانه از شاخصهای دیگری است که باید در توسعه فیزیکی شهر ها به آن توجه شوند. " خانهها و مراکز تجاری موجود را باید از دشتهای سیلابی خارج کرد و در آنجا ساختمانسازی نکرد، البته ساختمانهایی را که به ناچار در آنجا باقی میمانند باید به خوبی محافظت شوند" ( خالدی و ایرانی،197:1380). به همین خاطر باید حریم رودها مشخص شود تا سیل باعث تخریب ساختمانها نشود. یکی از مهمترین عوامل در توسعهی ساختمانهای شهری جلوگیری از خطرات سیل رودخانههاست از همین رو علاوه بر حریم در نظر گرفته شده و معمول برای رودخانه ها باید بالاترین سطحی که در پر آبترین زمان رودخانه در طول 25-15 سال به زیر آب میرود، به عنوان حریم رودخانه در نظر گرفته شود ( شیعه، 203:1379).

عوامل اکولوژیکی که در این تحقیق انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند در جدول زیر آمده است.

جدول 2-1): معیارهای مدل اکولوژیکی توسعه شهری ایران با توجه به منطقه مورد مطالعه
مناسب
معیار
1200-400 متر
ارتفاع
6 درجه
شیب
شرقی(نواحی نیمه گرمسیری)
جهت دامنه
ماسه سنگ، روانههای بازالت، رسوبات آبرفتی
زمین شناسی
800-500 میلی متر
بارش
24-18 سانتیگراد
دما
50 تا 300 متر
فاصله تا مسیل
رسوبات آبرفتهای و تحول یافته
ساختمان خاک
کمتر از 30 درصد
تراکم پوشش گیاهی

منابع و مآخذ:
– ابراهیمزاده، عیسی و قاسم رفیعی، (1387). مکانیابی بهینهی جهات گسترش شهری با بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 15.
– استعلاجی، علیرضا و عبدالرضا مسلمی(1380). آشنایی با برنامه ریزی محلی و منطقه ای، انتشارات وزارت جهاد کشاورزی تهران.
– اهلرز، اکارت( 1365) مبانی کشورشناسی جغرافیایی، جلد اول جغرافیای طبیعی، ترجمه محمد تقی
رهنمایی، انتشارات موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران،
– باستیه ژان و دزر، برناردز، شهر(1377)، مترجم علی اشرفی، نشر دانشگاه هنر، تهران.
– بوستانی، سعید(1388) تحلیلی بر جمعیت و تاثیر آن بر توسعه فیزیکی شهر نورآباد ممسنی، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد نجف آباد.
– بحرینی، سید حسن(1375) تحلیل فضاهای شهری، انتشارات دانشگاه تهران، ص 3.
– بخشنده نصرت، عباس (1378 ) مسائل توسعه پذیری در شهرهای کوچک حوزه دریاچه ارومیه ، مجموعه مقالات شهرهای جدید، فرهنگ جدید در شهرنشینی، شرکت عمران وشهرهای جدید، وزارت مسکن و شهرسازی.
– پورمحمدی محمدرضا (1382) برنامهریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات سمت.
– توسلی، محمود (1368) بافت قدیم مقدمهای بر مساله، خلاصه سمینار تداوم حیات در بافت قدیمی شهرهای ایران تهران، ص 5.
– ثروتی، محمد رضا، سعید خضری و توفیق رحمانی (1388). بررسی تنگناهای طبیعی توسعه فیزیکی شهر سنندج، پژوهش های جغرافیایی طبیعی، شماره 67.
– ثنایی نژاد، سید حسین (1376) مقدمهای بر سیستمهای اطلاعات جغرافیایی، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
– حبیبی، کیومرث و احمد پور احمد (1384) توسعه کالبدی-فضایی شهر سنندج با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، چاپ اول، سنندج، انتشارات دانشگاه کردستان.
– حسین اف اف م(1382) برنامهریزی و ساخت شهرهای کوچک، ترجمه غلامرضا خسرویان،چاپ اول، تبریز، نشر فروزنش.
– حیدرزاده، نیما (1382) معیارهای مکانیابی محل دفن مواد زاید جامد شهری، انتسارات سازمان شهرداریهای کشور تهران.
– حیدری، مهناز (1385) تحلیل برنامهریزی توسعه فیزیکی شهر کوهدشت، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه اصفهان.
– خالدی، شهریار و جمال ایرانی(1380) بررسی کمی و کیفی آبخیز رودخانه زریوار، دانشگاه شهید بهشتی. نشریه علوم زمین. شماره 4و5. بهار و تابستان. تهران، 1380.
– رجایی، عبدالحمید(1373) کاربرد ژئومورفولوژی در آمایش سرزمین و مدیریت محیط، نشر قومس ،چاپ اول.
-رهنمایی، محمد تقی(1382) مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی، چاپ سوم، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران.
– زاهدی فر، محمد حسین(1373) تحلیل نظام تصمیمگیری در شهر تهران، بررسی امکان پذیری تمرکز گرایی در تصمیمگیری، پایاننامه کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری و منطقهای، دانشگاه شهید بهشتی.
– زمردیان، محمد جعفر(1374) کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه ریزی شهری و روستایی، انتشارت دانشگاه پیام نور تهران..
– زنگی آبادی، علی(1376) جغرافیا و برنامه ریزی شهری کرمان، نشر مرکز انتشارات کرمان شناسی
– زیاری، کرامت الله(1383) اصول و روشهای برنامهریزی منطقهای، انتشارات دانشگاه یزد.
– زیاری، کرامت الله(1381) برنامهریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات دانشگاه یزد.
– سعیدی و همکاران(1389) مدل سازی توسعه کالبدی و تعیین مکان بهینه برای اسکان جمعیت شهر سردشت تا افق 1400 به روش دلفی و منطق بولین در سیستم اطلاعات جغرافیایی ،مجله مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقه ای، شماره ششم،
– سلطان زاده، حسین،(1369) مقدمهای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، انتشارات آبی، تهران.
– سلیقه، محمد(1382) توجه به باد در ساخت کالبد فیزیکی شهر زابل، مجله جغرافیا و توسعه، زاهدان.
– سیف الدینی، فرانک(1378) فرهنگ واژهگان برنامهریزی شهری و منطقهای، انتشارات دانشگاه شیراز.
– سیف الدینی، فرانک( 1381) فرهنگ واژگان برنامه ریزی شهری و منطقه ای ؛ چ دوم ، شیراز : دانشگاه شیراز.
– شکویی، حسین(1375) اندیشههای نو در فلسفه جغرافیا، انتشارت سازمان جغرافیا و کارتوگرافی و گیتا شناسی تهران.
– شکویی، حسین(1365) اکولوژی شهری و جغرافیای اجتماعی شهرها، انتشارات جهاد دانشگاهی تهران.
– شکویی، حسین ( 1374 )، دیدگاههای نو در جغرافیای شهری، انتشارات سمت تهران.
-شیعه، اسماعیل(1379) کارگاه برنامه ریزی شهری(رشته جغرافیا)، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور.
– شیعه، اسماعیل(1376) مقدمهای بر برنامهریزی شهری، انتشارات دانشگاه علم و صنعت تهران.
– شیعه، اسماعیل (1381) مقدمهای بر مبانی برنامهریزی شهری، چ دوازدهم، تهران: دانشگاه علم وصنعت.
– صابری فر، رستم(1378) نقد و تحلیل برنامهریزی کاربری اراضی شهری، مورد نمونه شهر مشهد، رساله دکتری دانشگاه تربیت مدرس تهران.
– عباس پور، مجید و علیرضا قراگوزلو(1385) اراِئه مدلهای توسعه شهری با کاربرد سامانههای،
مدلهای زیست محیطی، مجله علوم زمین شماره 57. تهران.Rsو GIS
– عزیزپور، ملکه (1375) توان سنجی محیط طبیعی و توسعه فیزیکی شهر (الگوی مناسب توسعه شهر تبریز)، پایان نامه دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
– عسکری، علی و رازانی، اسد و رخشانی، پدرام(1381) برنامهریزی کاربری اراضی ( سیستمها و مدلها ) انتشارات نور علم همدان.
– غضبان، فریدون(1381) زمین شناسی زیست محیطی، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،
– فرج زاده، کرامت(1385) تحلیل و بررسی توسعه فیزیکی شهر یاسوج، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران.
– فرید، یدالله ( 1382 ) جغرافیا و شهر شناسی، انتشارات دانشگاه تبریز.
– فخری، مجید(1378) تحلیل تناسب اراضی برای مکانگزینی پادگانهای لجستیک با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران دانشگاه تربیت مدرس.
– فکوهی، ناصر(1383) انسان شناسی شهری، نشر نی، تهران.
– فرجی، سبکبار و سید حسن مطیعی لنگرودی(1381) مجله مدیریت، شماره 64-63.
– فریادی وهمکاران(1389) مقایسه نقش و تاثیر عوامل محیط طبیعی در رشد فیزیکی_کالبدی شهرها، اولین کنفرانس مهندسی برنامه ریزی و مدیریت سیستمهای محیط زیست.
– فرید، یدالله(1382) جغرافیا و شهر شناسی، انتشارات دانشگاه تبریز.
– قرخلو،مهدی، محمود داودی، سید مجدالدین زندوی و حسن علی جرجانی، (1389). مکانیابی مناطق بهینهی توسعه فیزیکی شهر بابلسر بر مبنای شاخصهای طبیعی، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 23.
-کامیار، غلامرضا(1385) حقوق شهری و شهرسازی، چاپ اول، انتشارات مجد، تهران.
-گریک، دیوید(1375) مقدمهای بر جغرافیای کشاورزی، ترجمه عوض کوچکی و دیگران، انتشارات دانشگاه فرودسی مشهد.
– لاری بقال، کیانوش(1380) اصول طراحی فضای عمومی مطلوب در شهر، ماهنامه پژوهشی آموزش، اطلاع رسانی شهرداریها ، شماره 30.
– مجیدی، نورمحمد(1371) تاریخ و جغرافیای ممسنی، انتشارات شهران، تهران.
– مخدوم ،مجید (1376) حفاظت از محیط زیست چیست؟ حمایت از محیط زیست کدام است؟ تهران ، کتاب طبعت ، شماره 1.
– مخدوم، مجید(1384) شالوده آمایش سرزمین، چ ششم، تهران، دانشگاه تهران.
– مشهدیزاده دهاقانی، ناصر(1383) تحلیلی از ویژگیهای برنامهریزی شهری در ایران، انتشارات دانشگاه علم صنعت ایران، تهران.
– معتمد، احمد(1382) زمین شناسی عمومی. چاپ ششم. انتشارات مرکز ایران، تهران.
– مقدم، محمد رضا(1383) مبانی ژِِئومورفولوژی ساختمانی-اقلیمی، نشر سرا.
– مهندسین مشاور امکو(1379) طرح جامع شهر نورآباد.
– میلر، تی جی ( 1366 )، زیستن در محیط زیست، ترجمه مجید مخدوم، انتشارات دانشگاه تهران.
-نادر صفت، محمدحسین(1379) ژیومورفولوژی مناطق شهری، انشارات سازمان سمت، چاپ اول، تهران
– نصیری، محمد(1384) نقش دولت در تغییرات فضایی شهر بابل، شماره 48، مجله تحقیقات جغرافیایی دانشگاه تهران.
– نقیبی، فریدون(1382) مسیریابی بهینه خطوط لوله نفت و گاز به کمک سیستم های اطلاعات مکانی GIS، پایان نامه کارشناسی ارشد مهندسی نقشه برداری( گرایش سیستم اطلاعات مکانی )، تهران، دانشکده فنی دانشگاه تهران.
– نگارش، حسین(1382) کاربرد ژِئومورفولوژی در مکانگزینی شهرها و پیامدهای آن، مجله جغرافیا و توسعه.
– نگارش، حسین(1384) زلزله، شهرها و گسل ها، مجله پژوهش های جغرافیایی، شماره 52. دانشگاه تهران.
– هدمن، ریچارد و یازوسکی، آندرو(1381) مبانی طراحی شهری ، ترجمه راضیه رضازاده و مصطفی عباس زادگان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
– همپانژاد، الناز(1381) تحلیلی بر گسترش کالبدی شهر ارومیه، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد نجف آباد.
– هیراسکار، جی، کی(1376) درآمدی بر مبانی برنامه ریزی شهری، ترجمه محمد سلیمانی و احمد رضا یکانی، انتشارات جهاد دانشگاهی تربیت معلم تهران.
– وبر، ماکس(1369)شهر در گذر زمان، ترجمه شیوا کاویانی، انتشارات دانشگاه تهران.

– Meyer , B , (1994) Global land use and land – cover chang anover view , Cambridge , university press , P 10.
– Fridman , J ,(1987) planning , in the public domain , Princeton university press , P 38.
-Fridman , J , alonso , W , (1964) regional development and planning , Mtt press , Cambridge , mass , P 61.
– Northam , R , (1975 ) urban geography , London , B . L . meyer . W . , P 168
– Batisani , N, Y arnal, B (2008). Urban expansion in Centre County, Pennsylvania: Spatial dynamic and Landscape transformations, Applied Geography, doi: 10.1016/j. Apgeog.2008.08.007 .
– Best , R ,( 1989 ) Land use and living space , methven , P 19-20.
– Mukom , S,( 1996 ) on sustainable urban development in sub Saharan Africa cites , University of Illinois , P 266.
-Northam , R , (1975 ) urban geography , London , B . L . meyer . W , P 168.

1 – City
2 – Urban Planning
3 – Land use
4 -City development and Growth
5 – Concept physical development
—————

————————————————————

—————

————————————————————