نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: چهارم دبستان
فصل دوم: شهر من، روستای من
درس 6: جهت های جغرافیایی
عناوین دروس این فصل: زندگی در شهر و روستا، جهت های جغرافیایی، جغرافی دانان چگونه محیط های زندگی را مطالعه می کنند؟
مقدمه
عنوان فصل دوم کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم دبستان "شهر من، روستای من" می باشد. راهبردها یا حوزه های موضوعی این فصل بدین شرح می باشد:
نظام اجتماعی مفاهیم استان، تقسیمات کشوری شهر و روستا و نحوه اداره آن (نهادها و سازمان های اجتماعی)
فرهنگ و هویت انواع زندگی عشایری، روستایی و شهری، تفاوت زندگی در شهر و روستا (تنوع فرهنگ ها و شیوه های زندگی)
ارزش ها و نگرش ها حساس شدن به چگونگی رابطه انسان و محیط، علاقه مندی به محل زندگی (مسئولیت پذیری، وطن دوستی)
مکان و فضا جهت های جغرافیایی اصلی و فرعی، انواع شیوه های زندگی در نواحی ایران (پدیده های مکانی، رابطه انسان و محیط)
** در ادامه نکات آموزشی، طرح درس و روش تدریس درس جهت های جغرافیایی آورده شده است. **
اهداف و انتظارات
پس از تدریس درس انتظار می رود دانش آموزان بتوانند:
* جهات اصلی و فرعی را هم روی نقشه و هم در فضای واقعی نشان دهند.
* قطب های شمال و جنوب را روی کره جغرافیایی نشان دهند و مفهوم شمال و جنوب را بیان کنند.
* روی نقشه، مکان های خاص را با توجه به جهات اصلی و فرعی نشان دهند.
مواد و وسایل مورد نیاز
کتاب درسی، کاربرگه های شماره 6 و 7، چند کره جغرافیایی و قطب نما.
پیشنهادهایی برای شروع و پیشبرد درس ها
* آماده کنید
* با یادآوری درس جهت یابی در پایه سوم ابتدایی و پیدا کردن جهت های اصلی از طریق بازی، ذهن دانش آموزان را آماده کنید. بهتر است برای تعمیق دانسته های قبلی، دانش آموزان را در یک صبح آفتابی به حیاط مدرسه ببرید، محل طلوع خورشید را نشان دهید و دست راست خود را به طرف محل طلوع بگیرید و بگویید در این حالت دست چپ من به سمت مغرب و روبه روی من شمال و پشت سرم جنوب است.
آنگاه جهت های اصلی را با گچ در حیاط رسم کنید.
* آموزش دهید
* در صورت امکان نقشه صفحه 24 را بر روی تابلوی کلاس بکشید و چهار جهت اصلی را روی آن مشخص کنید. سپس از دانش آموزان بخواهید به پرسش ها پاسخ دهند، باغ میوه در شرق، مسجد در جنوب، حمام در شمال و مدرسه در غرب قرار دارد. محمدرضا برای رفتن از خانه به مدرسه ابتدا باید به جهت جنوب، بعد به سمت غرب و سپس شمال و دوباره به طرف غرب روستا حرکت کند. از دانش آموزان بخواهید مسیر را روی نقشه ترسیم کنند.
* بعضی از دانش آموزان ممکن است تصور کنند که شمال یعنی فضای بالا به سمت آسمان اشاره کنند. چند کره جغرافیایی به کلاس ببرید. دانش آموزان را به چند گروه تقسیم کنید و در اختیار هر گروه یک کره جغرافیایی قرار دهید. سپس قطب های شمال و جنوب را به آنها آموزش دهید.
* از هر گروه بخواهید کشور ایران را روی کره پیدا کنند و با انگشت نشان دهند، با انگشت به سمت قطب شمال یا قطب جنوب حرکت کنند.
* قطب نمایی را به کلاس ببرید و از دانش آموزان نیز بخواهید اگر قطب نما و یا قبله نما دارند به کلاس بیاورند و به دوستان خود، نشان دهند. سپس با قطب نما، پیدا کردن جهت شمال و جنوب را آموزش دهید و چند مورد کاربرد قطب نما را در فعالیت های مختلف زندگی بیان کنید.
* ممکن است شما در هنگام تدریس جهت یابی، فصل 8 کتاب علوم را نیز آموزش دهید و از دانش آموزان بخواهید فعالیت های مربوط به ساختن قطب نما را انجام دهند.
* پس از مرور جهت های اصلی، اکنون با توجه به صفحات 26 و 27 کتاب، جهت های فرعی را آموزش دهید. جهت های اصلی و فرعی را روی تخته کلاس رسم کنید و بگویید که هر جهت فرعی بین دو جهت اصلی قرار گرفته است. مثلاً جنوب شرقی بین جنوب و شرق.
* به پایان ببرید
* با مرور مطالب گفته شده، کاربرگه شماره 7 را در کلاس انجام دهید.
1- با توجّه به جهت های اصلی و فرعی، جهت هرکدام از تصویرهای زیر را بنویسید.
خانه(شمال)، مسجد(شمال غربی)، هواپیما(غرب)
جادّه(جنوب غربی)، مدرسه(جنوب)، کوه ها(جنوب شرقی)
درختان(شرق)، فیل(شمال شرقی)
2- با توجّه به شکل رو به رو، جاهای خالی را پر کنید.
کشتی در جنوب گُل قرار دارد.
بادبادک در شرق گُل قرار دارد.
ساعت در شمال شرقی گُل قرار دارد.
کتاب در غرب گُل قرار دارد.
توپ در شمال غربی گُل قرار دارد.
پروانه در جنوب غربی گُل قرار دارد.
* فعالیت شماره ٢ به کار ببندیم را اجرا کنید. با استفاده از قطب نمایی که ساخته اید با دانش آموزان به حیاط بروید و روش پیدا کردن جهت های جغرافیایی و قبله را در حیاط مدرسه یا کلاس تمرین کنید.
محورهای عمده ارزشیابی
این محورها عبارت اند از: توانایی نشان دادن جهات اصلی و فرعی روی نقشه و در فضای واقعی، نشان دادن قطب های شمال و جنوب روی کره جغرافیایی که از طریق ابزارهایی چون آزمون کتبی، عملی و کتبی عملکردی قابل انجام است.
ملاحظات تدریس
تمرین ها و فعالیت های جذاب و مناسبی برای مهارت های جهت یابی و نقشه در نرم افزار رایانه ای پیوست کتاب درسی طراحی و تهیه شده است. خواهشمند است تاکید کنید دانش آموزان این فعالیت ها را انجام دهند.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس با جهت های جغرافیایی آشنا شوند.
* اهداف رفتاری
انتظار می رود دانش آموزان بتوانند…
– جهت های اصلی و فرعی را روی نقشه و نیز در فضای واقعی نشان بدهد.
– قطب شمال وجنوب را روی کره ی جغرافیایی نشان بدهد.
– بر روی نقشه اماکن های خاص را با توجه به جهت های اصلی و فرعی نشان دهد.
* رفتار ورودی
دانش آموزان با مطالب سال قبل آشنا هستند.
* ارزشیابی تشخیصی
سوالاتی از درس قبل از دانش آموزان می پرسیم.
* رسانه های آموزشی
کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی، فیلم و تصاویر آموزشی، کتاب درسی، کاربرگه های شماره 7 و 6، کره ی جغرافیایی و قطب نما
* روش های یاددهی یادگیری
تلفیقی از روش های بحث گروهی، سخنرانی، پرسش و پاسخ، نقشه خوانی
* مدل چینش کلاس
به صورت ردیفی گروهی
* رفتار ورودی و ایجاد انگیزه
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا بعد از حضور غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیصی درس را شروع می کنیم.
* ارائه درس
برای شروع درس، بهتر است جهت یابی در پایه ی سوم و پیدا کردن جهت های اصلی را از طریق بازی، ذهن فراگیران را آماده کنید. در یک روز آفتابی، دانش آموزان را به حیاط مدرسه برده و از آن ها بخواهید که با دست راست خود، طلوع خورشید را نشان بدهند و روبه رو شمال و پشت سر جنوب را نشان دهند. از آن ها بخواهید جهت های اصلی را با گچ در جایی که ایستاده اند نشان دهند.
دانش آموزان در حیاط مدرسه جهت های اصلی را با قرار گرفتن روی زمین نشان می دهند و با گچ جهت ها را ترسیم می کنند.
در صورت امکان نقشه ی صفحه 24 را روی تخته کلاس کشیده و جهت های اصلی را روی آن مشخص کنید و از دانش آموزان بخواهید تا به پرسش ها پاسخ بدهند. انجام این فعالیت به دانش آموزان کمک می کند تا موقعیت های پدیده روی نقشه را بر اساس جهت های اصلی بازیابی نمایند.
دانش آموزان پاسخ سوالات فعالیت مربوط به، نقشه ی صفحه 24 را می دهند و پاسخ ها را در گروه خود بررسی می کنند.
ممکن است دانش آموزان تصور کنند شمال، فضای بالای سرشان (آسمان) است. برای برطرف کردن این کج فهمی، لازم است از قبل به دانش آموزان توصیه کنید یک کره ی جغرافیایی مناسب تهیه کنند. ازدانش آموزان بخواهید در گروه خود کره ی جغرافیایی را در دست گرفته و کامل همه ی قسمت های آن را بررسی کنند.
قطب شمال و جنوب را به دانش آموزان آموزش دهید. اشاره کنید که بالاترین نقطه ای که روی کره ی می بینید قطب شمال نام دارد، همچنین پایین تری نقطه روی کره ی زمین، قطب جنوب نامیده می شود. از فراگیران بخواهید با انگشت خود کشور ایران را روی کره نشان دهند، همچنین از آن ها بخواهید انگشت خود را به سمت قطب شمال وجنوب حرکت دهند.
دانش آموزان کره جغرافیایی را بررسی کرده و با اشتیاق همه قسمت های آن را می بینند. دانش آموزان با توضیحات معلم قطب شمال و جنوب را با انگشت نشان داده و کشور ایران را روی نقشه پیدا می کنند.
قطب نما را به کلاس آورده (در صورت امکان از دانش آموزان بخواهید که هر گروه یک قطب نما داشته باشد) و کاربرد قطب نما را به دانش آموزان آموزش دهید دربار ه ی عقربه مغناطیسی قطب نما و نشان دادن جهت های شمال و جنوب با دانش آموزان صحبت کنید.
هر یک از گروه ها قطب نما را روی میز گذاشته و نحوه ی کار با آن را با توضیحات معلم فرا می گیرند. نقشه ی پایین صفحه 26 را روی تخته کلاس کشیده و جهت یابی اصلی و فرعی را آموزش دهید. برای این منظور ابتدا جهت های اصلی را مرور کنید. سپس از دانش آموزان بپرسید:
چاه آب در کدام جهت قرار گرفته است؟ و یا آغل گوسفندان در کدام جهت است؟
مطمئنا پاسخ آنها به جواب جهت های اصلی باز نمی گردد. توضیح دهید که بین دو جهت اصلی، جهت فرعی قرار گرفته است؛ برای مثال، بین جهت شمال و شرق، جهت فرعی شمال شرقی قرار گرفته است بنابراین چاه آب در جهت شمال شرقی واقع است. در ادامه جهت های فرعی را نام برده و روی نقشه نشان دهید.
از دانش آموزان بخواهید که جهت انبار و آغل را بگویند.
دانش آموزان جهت های فرعی را فراگرفته و جهت آغل و انبار را روی نقشه تعیین کنید.
از دانش آموزان بخواهید با توجه به تصاویر بالای 27، فرق جهت های اصلی و فرعی را بگویند. (آن ها در پاسخ باید به این مطلب اشاره نمایند که جهت های اصلی به صورت دو خط عمود بر هم روی نقشه تصور می شوند، ولی جهت های فرعی به صورت دو خط ضربدری روی نقشه قرار می گیرند. )
دانش آموزان تصاویر مربوط به جهت های اصلی و فرعی را در ص 27 ملاحظه می کنند.
انجام فعالیت شماره1:
دانش آموزان با انجام این فعالیت، موقعیت جهت های فرعی را نسبت به جهت های اصلی دریافته و مکان های مورد نظر در نقشه را با جهت های اصلی و فرعی شناسایی می کند.
دانش آموزان پاسخ فعالیت1 را می دهند و پاسخ های خود را در گروه بررسی می کنند. کاربرگه شماره 7 از فراگیران بخواهید کاربرگه شماره ی 7 را در کلاس انجام دهند و پاسخ هایشان را در گروه بررسی کنند دانش آموزان با انجام کاربرگه ی شماره ی 7 به فهم کلی جهت های فرعی دست پیدا می کنند. با دو تمرین ارئه شده در این کاربرگه دانش آموزان جهت یابی اصلی و فرعی مکان ها، اشیا و جانداران را نسبت به یکدیگر در می یابند.
دانش آموزان تمرین های کاربرگه ی شماره ی 7 را انجام می دهند و صحت پاسخ های یکدیگر را بررسی می کنند.
دانش آموزان در فصل 8 علوم قطب نمای مغناطیسی را خوانده اند و روش ساخت آن را می دانند. با استفاده از قطب نمایی که در زنگ علوم ساخته اید با دانش آموزان به حیاط بروید و روش پیدا کردن جهت های جغرافیایی و قبله یابی را در حیاط مدرسه تمرین کنید. هدف از این تمرین کاربست آموخته های این درس در زندگی واقعی است.
دانش آموزان به کمک معلم خود در حیاط مرسه با قطب نما، جهت یابی و پیدا کردن قبله را تمرین می کنند.
* تعیین تکلیف
با استفاده از یک توپ پلاستیکی و کاغذ رنگی و چسب و قیچی، نمونه ای از یک کره ی جغرافیایی را بسازید.
قطب شمال و جنوب و نیز کشور ایران را روی آن ترسیم کرده و مشخص نمایید.
نمودار جهت های اصلی و فرعی را با کاغذ رنگی و مقوا درست کنید.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فعالیت صفحه 24
١- باغ میوه در کدام جهت روستا قرار دارد؟ مشرق
٢- مسجد در کدام جهت روستا قرار دارد؟ جنوب
حمّام و مدرسه در کدام جهت؟ مغرب
٣- محمّد رضا می خواهد از خانه اش به مدرسه برود. او باید در چه جهت هایی حرکت کند؟ به ترتیب بگویید. او باید ابتدابه سمت جنوب و سپس به سمت مغرب و بعد به سمت شمال و در ادامه به سمت مغرب حرکت کند.
* فعالیت صفحه 27
1- الف) میلاد و دوستش در مدرسه اند، آنها می خواهند به فروشگاه بروند و خرید کنند. به طرف کدام خیابان و کدام جهت باید حرکت کنند؟
ابتدا آنها باید به طرف خیابان پرچم و سپس به خیابان فاطمی در جهت شرق بروند.
ب) مریم می خواهد با مادرش به پارک برود. پارک در کدام جهت میدان قرار دارد؟ پارک در جهت جنوب شرقی میدان قرار دارد.
پ) کدام خیابان ها در شرق و غرب بیمارستان قرار دارند؟ مسجد در کدام جهت میدان قرار گرفته است؟ شرق شهید حیدری – غرب لاله
مسجد در جهت جنوب غربی میدان قرار دارد.
ت) فرض کنید اکنون در مقابل بانک ایستاده اید و می خواهید به خانه ی آقای راد بروید. در کدام جهت باید حرکت کنید؟ به سمت شمال شرق میدان حرکت می کنم.
2- کاربرگه ی شماره ی ٧ (جهت های اصلی و فرعی) را در کلاس انجام دهید.
خانه (شمال) – مسجد (شمال شرقی) – هواپیما (مغرب) – جاده (جنوب غربی) – مدرسه (جنوب) – کوه ها (جنوب شرقی) – درختان (مشرق) – فیل (شمال شرقی)
سوالات درس به همراه پاسخ
1- منظور از شمال و جنوب چیست؟
جواب: اگر در یک صبح آفتابی در حیاط مدرسه یا خانه طوری بایستیم که دست راست ما به طرف خورشید (مشرق) باشد و دست چپ ما به طرف مغرب، روبروی ما شمال و پشت سرمان جنوب است.
2- کره زمین را تعریف کنید؟
جواب: زمینی که ما روی آن زندگی می کنیم و شهرها و کشورها روی آن قرار دارند کره ی بسیار بزرگی است که به آن کره زمین می گویند.
3- بالاترین نقطه روی کره زمین چه نام دارد؟
جواب: قطب شمال
4- قطب جنوب را تعریف کنید؟
جواب: به پایین ترین نقطه زمین که رو به روی قطب شمال قرار دارد، قطب جنوب گفته می شود.
5- قطب نما چیست؟
جواب: وسیله ای است که جهت قطب شمال و جنوب زمین را نشان می دهند و یک عقربه مغناطیسی (آهن ربایی ) دارد که نوک رنگی آن همیشه در جهت شمال قرار می گیرد.
6- جهت های اصلی را نام ببرید؟
جواب: شمال، جنوب، شرق، غرب
7- جهت های فرعی را نام ببرید؟
جواب: شمال شرقی، شمال غربی، جنوب شرقی، جنوب غربی
8- منظور از جهت های فرعی چیست؟
جواب: یعنی مکان ها به طور دقیق در جهت های اصلی قرار نگرفته اند و ممکن است بین دو جهت اصلی شمال و جنوب یا شرق و غرب قرار بگیرند که به این جهت ها، جهت های فرعی می گویند.
9- کدام جهت فرعی بین شمال و غرب قرار دارد؟
جواب: شمال غربی
10- کدام جهت فرعی بین جنوب و شرق قرار دارد؟
جواب: جنوب شرقی