نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی چهارم دبستان
فصل5: کشور زیبای من
درس 18: پوشش گیاهی و زندگی جانوری در ایران
عناوین: کوه ها و دشت های زیبا، آب و هوا، نواحی آب و هوایی ایران، پوشش گیاهی و زندگی جانوری ایران، از محیط زیست مراقبت کنیم.
مقدمه
عنوان درس 18 کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم دبستان "پوشش گیاهی و زندگی جانوری در ایران" می باشد. بهتر است ابتدا یک بازدید علمی از پوشش گیاهی منطقه زندگی خودتان ترتیب دهید. در شهرها می توانید بچه ها را به پارک های نزدیک مدرسه ببرید. ممکن است دانش آموزان بارها به پارک رفته باشند اما به تنوع گیاهان یا جانوران پارک دقت نکرده باشند. در این بازدید آنها را با انواع گیاهان آشنا کنید و اجازه دهید آنها را مشاهده و درباره نوع گیاهان سوال کنند.
اهداف و انتظارات
انتظار می رود دانش آموزان پس از تدریس این درس بتوانند…
* ویژگی های پوشش گیاهی و جانوری در ناحیه آب و هوای گرم و خشک را بیان کنند.
* ویژگی های پوشش گیاهی و جانوری در ناحیه آب و هوای کوهستانی را بیان کنند.
* ویژگی های پوشش گیاهی و جانوری در ناحیه آب و هوای معتدل خزری را بیان کنند.
* با توجه به تصاویر پوشش گیاهی و زندگی جانوری، یک ناحیه آب و هوایی را تشخیص دهند.
* از هر ناحیه آب و هوایی دو نمونه گیاه و جانور را نام ببرند و زیست بوم ها را با هم مقایسه کنند.
پیشنهاداتی برای شروع و پیشبرد درس
* آماده کنید
* بهتر است ابتدا یک بازدید علمی از پوشش گیاهی منطقه زندگی خودتان ترتیب دهید. در شهرها می توانید بچه ها را به پارک های نزدیک مدرسه ببرید. ممکن است دانش آموزان بارها به پارک رفته باشند اما به تنوع گیاهان یا جانوران پارک دقت نکرده باشند.
* در این بازدید آنها را با انواع گیاهان آشنا کنید و اجازه دهید آنها را مشاهده و درباره نوع گیاهان سوال کنند. سپس از دانش آموزان بپرسید: چه جانورانی در اطراف شما زندگی می کنند؟ چه جانورانی در خیابان زندگی می کنند؟ کدام یک از جانوران و گیاهان را دوست دارید؟
* به آنها یادآوری کنید که در کتاب علوم خود در کلاس دوم با منابع جاندار و بی جان آشنا شده اند و در درس گذشته یاد گرفته اید که شهر یا روستای محل زندگی شما در یک ناحیه آب و هوایی خاص قرار دارد. به آنها بگویید در هر ناحیه، گیاهان و جانوران مخصوص به آن ناحیه وجود دارد.
* از دانش آموزان درباره محل زندگی برخی از گونه های جانوری سوال کنید، برای مثال: خرس قطبی، شتر، نهنگ، قورباغه، روباه و… سپس ذهن آنان را به این نکته که چرا در برخی نواحی، فقط گونه های خاصی می توانند زندگی کنند، معطوف کنید.
* دانش آموزان را گروه بندی کنید. تعدادی تصویر از نواحی مختلف آب و هوایی با پوشش های گیاهی مختلف تهیه کنید و روی چند کاغذ سفید بچسبانید؛ برای مثال، روی یک کاغذ تصویری از منطقه بیابانی با بوته های خاردار، روی یک کاغذ تصویر جنگل، روی یک کاغذ تصویر دامنه های سرسبز یک کوه و…
* سپس مجموعه کارت هایی را که در آنها تصویر جانوران وجود دارد، در اختیار دانش آموزان قرار دهید و از آنها بخواهید که هر گروه با توجه به تصویر ناحیه ای که در اختیار دارد، عکس حیوانات مربوط به آن را روی کاغذ و آن ناحیه بچسباند.
* آموزش دهید
* از تصاویر درس، کمک بگیرید. تصویرخوانی یکی از روش های یادگیری درس مطالعات اجتماعی است. به علت آشنایی دانش آموزان با انواع آب و هوا در درس گذشته، با دیدن این تصاویر می توانند بین پوشش گیاهی و زندگی جانوری، ارتباط برقرار کنند. ابتدا تصاویری از نواحی خشک به آنها نشان دهید، سپس گونه های گیاهی را معرفی کنید: به بوته های خاردار و نوع برگ های سوزنی که نسبت به گیاهان په نبرگ در مقابل تبخیر و کم آبی مقاومت بیشتری دارند، اشاره کنید.
* ویژگی های شتر را توضیح دهید. (تحمل گرما، کمبود آب و غذا و یا شکل پلک آن و مقاومت در برابر توفان شن)
* تصاویر پوشش گیاهی انتخاب شده، زمینه مناسبی برای نشان دادن انواع زندگی جانوری است، مثلاً دامنه های زاگرس به واسطه جنگل های وسیع بلوط و پسته کوهی، مکان مناسبی برای زندگی جانورانی چون بزکوهی، گوزن و روباه است. همچنین در مراتع سرسبز رشته کوه های البرز و زاگرس، فعالیت های دامپروری، انجام می گیرد.
* در ناحیه معتدل خزری به واسطه باران فراوان و انبوهی جنگل، زندگی جانوری از تنوع بیشتری برخوردار است. خرس، انواع لا کپشت، گراز، انواع پرندگان چون قرقاول، مرغابی دوزیستان: قورباغه و انواع ماهی که تصویر برخی از آنها در کتاب آمده است.
* توصیه می شود یک فیلم کوتاه مستند درباره زندگی جانوران یک منطقه آب و هوایی در کلاس، نمایش دهید. قبل از تماشای فیلم، چند پرسش طرح کنید و از دانش آموزان بخواهید با دقت، فیلم را تماشا کنند و به پرسش های شما پاسخ دهند.
* به پایان ببرید
* با انجام فعالیت های صفحه 83، درس را به پایان ببرید، زیرا این فعالیت، خلاصه مطالب درس است.
* محورهای عمده ارزشیابی
محورهای عمده ارزشیابی این درس عبارت اند از…
* بیان ویژگی های پوشش گیاهی و زندگی جانوری نواحی مختلف آب و هوایی ایران، مقایسه زیست بوم ها با یکدیگر، نام بردن حداقل دوگونه گیاهی و جانوری از هر نوع آب و هوا.
* ابزارهای ارزشیابی شامل تصاویر مختلف از انواع آب و هوا، پوشش گیاهی و زندگی جانوری، پرسش های شفاهی، آزمون عملکردی، بررسی بحث و گفتگو از طریق سیاهه ارزیابی و مشاهده رفتار.
ملاحظات تدریس و دانستنی های معلم
* شتر
شتر یکی از شگفتی های خلقت است. شتر ویژگی های خاصی دارد که مهم ترین آنها تحمل شرایط سخت بیابان و دماهای گوناگون، به ویژه گرمای شدید تابستان و کمبود آب و علوفه است. ترکیب جسمانی شتر با دیگر جانوران اختلاف دارد، و این اختلاف، موجب شده که شتر بتواند در درازای روزهای سال در بیابان زندگی کند و از بوته ها و درختچه های گوناگون صحرایی و کویری و حتی از بوته های شور و خاردار تغذیه کند. عرب ها از زمان های بسیار دور از شتر استفاده کرده اند. آنها به این حیوان اهلی لقب کشتی صحرا داده اند.
شتر، حیوان مفیدی است و کاربردهای فراوانی دارد. این حیوان علاوه بر اینکه وسیله اصلی رفت و آمد ساکنان بیابان است، می تواند غذای انسان را تامین و وسایل مورد نیاز دیگر را به او عرضه کند. انسان می تواند با تغذیه از شیر و گوشت شتر، تا هفته ها در بیابان زنده بماند. همچنین می توان از چربی کوهان به جای کره، استفاده کرد و پشم شتر را در ساختن خیمه، پتو، فرش، لباس پشمی، طناب و ریسمان به کار برد. همچنین می توان از مدفوع خش کشده شتر برای روشن کردن آتش استفاده کرد و پس از ذبح شتر، از پوست آن برای ساختن کفش و مشک و چیزهای دیگر استفاده کرد. شتر از جانورانی است که با محیط های خشک و بی آب و علف بیابان، سازگار بوده و می تواند آب و هوای گرم و خشک و بی آبی را تحمل کند.
کوهان، عضوی جالب در شتر است که تنها از چربی و ماهیچه تشکیل شده و در آن استخوانی وجود ندارد و شتر در شرایط کمبود غذا تا چند روز می تواند با وجود این چربی و سوخت و ساز آن، زنده بماند.
کف پای شتر حالت مخصوص به خود دارد و از دو بخش تشکیل شده است و کلفت و پهن است و مانع از این می شود که پای شتر در شن های ریز بیابان فرو رود. چشم های شتر دارای مژه های بلندی است که به همراهی پلک ها، چشم ها را از توفان های شنی و از تابش شدید آفتاب، محافظت می کند. بینی شتر دارای شکاف های طولی است که شتر در هنگام تنفس می تواند بینی را به خوبی از هم باز کند و بیشترین میزان هوا را وارد ریه های خود کند و در هنگام بروز توفان های شنی، بینی خود را ببندد. همچنین شتر دارای فک درازی است که به طور جانبی، حرکت می کند و می تواند عمل جویدن را به خوبی انجام دهد.
شتر می تواند بیشتر از هر حیوان دیگر، کم آبی را تحمل کند و اکنون آشکار شده است که شتر به علت اختلاف زیاد درجه حرارت بدنش می تواند آب بدن خود را حفظ نماید، زیرا از این آب برای خنک کردن بدن استفاده نمی کند. درجه حرارت بدن شتر، ثابت نیست و به آهستگی همراه با بالا رفتن درجه حرارت محیط، بالا می رود و این به آن معنی است که شتر آب بدن خود را از دست نمی دهد تا بدن خود را سرد نگه دارد (که این کار در انسان از طریق عرق کردن، صورت می گیرد) و در هنگام شب، هنگامی که درجه حرارت محیط، پایین می رود، درجه حرارت بدن شتر نیز کاهش م ییابد و در هنگام صبح در پایی نترین درجه خواهد بود.
* پوشش گیاهی
مجموعه گیاهان یک منطقه از گونه هایی با شکل و نوع و رشد متفاوت تشکیل شده است. برای مثال پوشش گیاهی یک جنگل که ممکن است از لایه های مختلف مانند لایه درختی، درختچه ای، علفی، و خز های برای مثال تشکیل شده باشد.
* مرتع
به اراضی دایر یا بایر اطلاق می شود که رستنی ها در آن به حالت طبیعی رشد کرده و به وسیله حیوانات اهلی و وحشی، مورد چرا واقع گردد. مراتع به دلیل حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش و تنظیم گردش آب در طبیعت، دارای اهمیت اند.
* بیابان
به سرزمین خشک، کم باران و کم آب و گیاه، اطلاق می شود. متوسط بارش سالانه آن کمتر از 50 میلی متر است و از نظر پوشش گیاهی، فقیر است و فرسایش آبی و بادی شدیدی در آن وجود دارد.
* کویر
به زمین های تحت تاثیر نمک گفته می شود که گیاهان در آن قادر به رشد نیستند.
چگونگی تدریس(طرح درس)
o هدف کلی
از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس با پوشش گیاهی و زندگی جانوری در ایران آشنا شوند.
o اهداف رفتاری
انتظار می رود دانش آموز بتواند…
– ویژگی های پوشش گیاهی و جانوری در ناحیه ی معتدل خزری را توضیح دهد.
– ویژگی های پوشش گیاهی و جانوری در ناحیه گرم و خشک را توضیح دهد.
– ویژگی های پوشش گیاهی و جانوری در ناحیه سرد و کوهستانی را توضیح دهد.
– با توجه به تصاویر پوشش گیاهی و جانوری یک منطقه، ناحیه آب و هوایی آن را باز شناسد.
– نمونه های گیاهی و جانوری در نواحی مختلف آب و هوایی ایران را نام ببرد.
o رفتار ورودی
دانش آموزان با مطالب سال قبل آشنا هستند.
o ارزشیابی تشخیصی
سوالاتی از درس قبل از دانش آموزان می پرسیم.
o رسانه های آموزشی
کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی، فیلم و تصاویر آموزشی، تصاویری از پوشش گیاهی و جانوری در ایران، فیلم و مستند زندگی گیاهی و جانوری در ایران
o روش های یاددهی یادگیری
تلفیقی از روش های بحث گروهی، سخنرانی، پرسش و پاسخ
o مدل چینش کلاس
به صورت ردیفی گروهی
o رفتار ورودی و ایجاد انگیزه
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا بعد از حضور غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیصی درس را شروع می کنیم.
o ارائه درس
برای شروع درس بهتر است ترتیب یک بازدید از منطقه سکونت دانش آموزان داده شود. پارک(شهر) و مراتع و دشت ها(روستا) می تواند گزینه ی مناسبی باشد، لذا دقت دانش آموزان را به تنوع گیاهی و جانوری منطقه ی مورد نظر جلب نمائید. از آنها بخواهید انواع گیاهان را با دقت ببینند.
از فراگیران سوال کنید چه جانورانی در اطراف شما زندگی می کنند؟ در خیابان چه جانورانی زندگی می کنند؟ آیا گیاهان محل زندگی خودشان را می شناسند؟ به چه جانوران و گیاهانی علاقه مند هستند؟
به دانش آموزان یادآور شوید که چون محل زندگی شما در ناحیه خواص آب و هوایی قرار دارد، لذا در این ناحیه گیاهان و جانوران خاصی زندگی می کنند.
دانش آموزان با میل فراوان و اشتیاق وافر در این اردوی نیم روزه حضور می یابند و با دقت و مشاهده علمی به اطراف خود نگاه می کنند و سعی می کنند این بار متفاوت از روزهای قبل به طبیعت اطراف خود را نظر کنند. از دانش آموزان درباره برخی از گونه های گیاهی و جانوری خاص سوال کنید. برای مثال درخت نخل، درخت گردو، خرس، شتر، کوسه، عقرب و…
در ادامه ذهن فراگیران را به این سوال سوق دهید که چرا در برخی نواحی، فقط گونه های خاصی می توانند زندگی کنند. دانش آموزان به گونه های گیاهی و جانوری خاصی که معلم نام برد فکر می کنند و سعی می کنند در گروه های خود به پاسخ صحیح نزدیک شوند.
تصویر خوانی یکی از روش های یادگیری درس مطالعات اجتماعی است لذا لازم است از دانش آموزان بخواهید به تصاویر درس توجه کنند آن ها نواحی چهارگانه آب و هوایی ایران را یاد گرفته اند و احتمالا می تواند با دیدن تصاویر بین پوشش گیاهی و جانوری ارتباط برقرار کند.
دانش آموزان با هدفمندی، به تصاویر توجه می کنند و سعی می کنند بین تصاویر تمایز قائل شوند. تصاویری از نواحی گرم و خشک را روی تابلو نشان دهید، گونه های گیاهی و جانوری را معرفی کنید، بوته های خاردار، برگ سوزنی، شتر، عقرب، مارمولک، مار و…. به دانش آموزان بگویید کمبود آب و گرمای زیاد در این ناحیه، گونه های گیاهی و جانوری تبدیل به نمونه های خاص این منطقه کرده و این موجودات توانستند در این ناحیه سازگاری پیدا کنند.
درباره ی ویژگی های خاص شتر با بچه ها صحبت کنید و از عظمت خدا در آفرینش موجودات هستی سخن به میان آورید. برای معرفی ناحیه ی سرد و کوهستانی از دامنه های زاگرس و معرفی جنگل های وسیع بلوط و پسته ی کوهی صحبت به میان آورید و نیز جانورانی چون بزکوهی، گوزن و روباه. از فعالیت های دامپروری در مراتع سرسبز رشته کوه البرز و زاگرس اشاراتی داشته باشید، ناحیه معتدل خزری را به واسطه ی رطوبت و باران فراوانش شامل تنوع گونه های گیاهی و جانوری است از خرس و گراز و لاک پشت گرفته تا انواع پرندگان و نیز دوزیستان و ماهیان.
دانش آموزان به تصاویر گونه های گیاهی و جانوری نواحی متعدد ایران توجه می کنند. با پوشش های گیاهی و جانوری خاص هر منطقه آشنایی پیدا می کنند. یک فیلم کوتاه مستند از زندگی گیاهان و جانوران مناطق خاص آب و هوایی ایران در کلاس نمایش دهید. مشاهده فیلم می تواند تاثیر زیادی در تعمیق یادگیری دانش آموزان داشته باشد. دانش آموزان فیلم مستند گونه ای گیاهی و جانوری ایران را مشاهده می کنند و لذت می برند.
o ارزشیابی
توضیح ویژگی های گیاهی جانوری نواحی آب و هوایی ایران، مقایسه ی زیست بوم جانوران (بافت جغرافیایی مناطق)، شناخت گیاهان و جانوران نواحی آب و هوایی ایران.
o تعیین تکلیف
تصاویری از گیاهان و جانوران نواحی آب و هوایی مختلف ایران را تهیه کنید و با کمک معلم روی یک نقشه ی ایران بچسبانید.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- در کشور ما آب و هوای…………………….. وجود دارد. در هر ناحیه آب و هوایی گیاهان و جانوران……………………………….. می توانند زندگی کنند.
جواب: گوناگونی، مخصوص همان ناحیه
2- ناحیه گرم و خشک از نظر پوشش گیاهی چگونه است؟ چرا؟
جواب: در ناحیه گرم و خشک دوره گرما طولانی و مقدار بارش کم است به همین دلیل گیاهان کمتری می روید و از نظر پوشش گیاهی فقیر است.
3- چه گیاهانی در ناحیه گرم و خشک زندگی می کنند؟ مثال؟
جواب: فقط گیاهانی می رویند که در مقابل کم آبی مقاومند مانند درختان نخل، گز، پسته وحشی، درختچه های خاردار
4- در منطقه گرم و خشک چه جانورانی است؟
جواب: مار، عقرب، یوزپلنگ
5- وسیله اصلی رفت و آمد در صحرا و نواحی گرم و خشک……………….. است.
جواب: شتر
6- شتر به گونه ای آفریده شده است که تحمل……………………………….. و…………………….. و کمبود………………… را دارد.
جواب: شرایط سخت بیابان، گرمای شدید، آب و غذا
7- چه ویژگی هایی باعث شده که شتر بتواند شرایط سخت بیابان را تحمل کند؟
جواب: کوهان عضوی است که در آن غذا و آب ذخیره می کند، مژه های بلند و پلک های بزرگ شتر از چشم های او در برابر طوفان شن و تابش شدید آفتاب محافظت می کند، دهان شتر به گونه ای است که می تواند گیاهان خاردار را بجود و بخورد، پاهای شتر پهن آفریده شده اند به همین دلیل این حیوان به راحتی روی شن های نرم و ریز بیابان حرکت می کند و در آن ها فرو نمی رود.
8- در قله بلند کوه ها و ناحیه کوهستانی پوشش گیاهی چگونه است؟
جواب: به دلیل سرما و یخبندان گیاهان نمی توانند برویند. اما در دامنه ی کوه ها مانند دامنه های زاگرس، جنگل های وسیع بلوط و پسته کوهی وجود دارد و مراتع سرسبز وجود دارد که چراگاه گوسفندان است.
9- چند نمونه از جانوران ناحیه کوهستانی را نام ببرید؟
جواب: بز کوهی، روباه، گوزن
10- چه گیاهانی در ناحیه معتدل و مرطوب خزری می رویند؟
جواب: چون در ناحیه معتدل خزری باران فراوان می بارد جنگل های انبوه راش و افرا و چمنزارهای سرسبز و زیبا پدید آمده است.
11- کدام جانوران در جنگل های ناحیه معتدل و مرطوب خزری زندگی می کنند؟
جواب: خرس، آهو، خوک، گراز، لاک پشت، قورباغه، قرقاول
12- چه استفاده هایی از شتر می توان نمود؟
جواب: وسیله رفت و آمد، گوشت و شیر