نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: فارسی
پایـه: چهارم دبستان
فصل هفتم: عِلم و عَمل
درس16 : پرسشگری
مقدمه
عنوان فصل 7 کتاب فارسی پایه چهارم دبستان عِلم و عَمل است. این فصل شامل دو درس پرسشگری و مدرسه ی هوشمند می باشد. اهداف در نظر گرفته شده برای این فصل عبارتند از: (آشنایی با دانشمند ایرانی ابوریحان بیرونی، ایجاد و تقویت روحیه پرسشگری و کسب علم، تقویت مهارت درک متن و بهبود سواد خواندن، ایجاد علاقه به کتاب خوانی، تقویت مهارت گوش دادن و توجه به لحن داستان، آشنایی با سخن گفتن متناسب با مخاطب و موقعیت، آشنایی با اجزای جمله، گسترش دایره واژگان، تقویت توانایی حفظ شعر، آشنایی با تکنولوژی و کاربرد علم در زندگی، آشنایی با کاربرد ضرب المثل). در ادامه نکات آموزشی و روش تدریس برای تدریس درس پرسشگری آورده شده است.
نکات آموزشی و روش تدریس
* اهداف درس
– آشنایی با ابوریحان بیرونی
– تقویت روحیه پرسشگری
– تشخیص عناصر سازنده جمله
– آشنایی با لحن مناسب در خوانش متن
– تقویت درک متن با تثبیت آموزه های قبلی
– انشانویسی شامل کلیه بندها (بند مقدمه، بندهای بدنه، بند نتیجه گیری)
جلسه اوّل: تدریس درس 30 دقیقه، درک متن 15 دقیقه
* روش تدریس پیشنهادی
الگوی کاوشگری: آموزش کاوشگری وارد کردن مستقیم شاگردان در فرایند تفکّر علمی از طریق تمرین هایی است که فرایند علمی را در زمان بسیار کوتاه فشرده می سازد. آموزش کاوشگری منجر به افزایش درک علوم، بهره وری تفکّر خلّق و مهارت هایی برای دریافت و تحلیل اطّلاعات می شود.
مراحل اجرای الگوی کاوشگری:
گام اوّل(بر هم زدن عادت ذهنی): ارائه یک موقعیت پرسش برانگیز، معمّاگونه، مهیّج و غیرمعمول شروع خوبی برای الگوی کاوشگری است. برای ایجاد این موقعیت، باید سطح اطلّاعات علمی دانش آموزان را در نظر داشته باشید و از موارد ساده و پیش پا افتاده دوری کنید.
گام دوم(پرسشگری): وقتی یک موقعیت ابهام دار را به دانش آموزان ارائه می دهید، عادت و تعادل ذهنی آنها را بر هم می زنید. آنها بلافاصله شروع به پرسیدن می کنند. برخی از دانش آموزان از شما می خواهند که پاسخ صحیح را ارائه دهید.
باید هوشمندانه و با صبر و حوصله فرایند پرسشگری دانش آموزان را هدایت کنید. از دانش آموزان بخواهید پرسش هایی مطرح کنند که پاسخ آنها "بله" یا "خیر" یا یک عبارت کوتاه باشد. در واقع در این مرحله، دانش آموزان افکار خود را روی مسئله متمرکز کرده، آن را سازمان می دهند. آنها در صدد شناختن هر چه بیشتر آن رویداد هستند.
گام سوم(فرضیه سازی): در این مرحله دانش آموزان به سوالات پاسخ هایی می دهند که درستی آن معلوم نیست. از هر گروه یک نفر بهترین فرضیه ها را می خواند و می توان پاسخ ها را روی تابلوی کلاس نوشت.
گام چهارم(آزمایشگری): برای تصمیم گیری درباره درستی یا نادرستی فرضیه ها نیاز به اطّلاعات بیشتری است، به دانش آموزان توضیحاتی درباره موضوع مورد بحث ارائه دهید و برای گردآوری اطّلاعات بیشتر در این زمینه، تا جلسه بعد به آنها فرصت دهید. (منابع علمی معتبر جهت گردآوری اطّلاعات را به دانش آموزان معرفی نمائید. )
گام پنجم(تحلیل و نتیجه گیری): پس از تایید فرضیه از دانش آموزان بخواهید به توضیح آنچه گذشت بپردازند و در واقع فرایند کاوشگری خود را شرح دهند. هدف اصلی آگاه شدن و تسلط بر فرایند کاوشگری است نه محتوای مسئله.
درک متن: سطوح سوالاتی که در بخش درست و نادرست و درک مطلب این درس آمده است به ترتیب به صورت زیر است:
درست و نادرست: سوال اوّل تا سوم (درک اطّلاعات صریح متن)
درک مطلب: سوال اوّل: درک اطّلاعات صریح متن، سوال دوم: تلفیق و تفسیر اطّلاعات متن، سوال سوم: سوال واگرا برای اظهارنظر خلّقانه و آزاد دانش آموزان، سوال چهارم: تفسیر اطّلاعات متن
جلسه دوم: دانش زبانی 20 دقیقه، تمرین خواندن 25 دقیقه
دانش زبانی: درس گذشته جملاتی را آموزش داد که مانند پازلی با سه خانه بودند. قطعه اصلی پازل فعل بود که تعیین می کرد با اضافه شدن چند قطعه دیگر به این پازل معنی کامل می شود. به عنوان مثال فعل خورد قطعه اصلی پازل جمله است که با گرفتن دو قطعه مریم و سیب کامل می شود.
در این درس جملاتی ارائه می شود که مانند پازلی با چهار خانه هستند. در این جملات ظرفیت فعل به گونه ای است که با گرفتن سه قطعه کامل می شود. به عنوان نمونه فعل گذاشت به سه قطعه رضا، کیف و میز احتیاج دارد تا بتواند جمله ای تولید کند که معنای کاملی داشته باشد.
چنان که ملاحظه می کنید در حقیقت در این درس متمم معرفی می شود؛ حروف اضافه نیز به عنوان نشانه متمم ارائه می شود؛ ولی به هیچ وجه آموزش به سبک دستور سنتی انجام نمی شود. باز هم تاکید می شود هدف از مباحث دانش زبانی آشنایی با اجزای جمله به نوعی است که دانش آموز بتواند جمله را به اجزای آن خرد کند.
جلسه سوم: فعّالیت های نوشتاری(1) 25 دقیقه ، خواندن با لحن 20 دقیقه
به کمک مطالب قبلی و بهره گیری از خلّقیت خود در تدریس، مطالب این جلسه ارائه شود.
جلسه چهارم: روان خوانی 45 دقیقه
در دروس گذشته لحن خواندن کلمه و جمله آموزش داده شد. در این درس لحن خواندن متن مورد نظر است. متن شنیداری این فعّالیت روایی است؛ قبلا در مورد لحن متون روایی مطالب لازم ارائه شد. در این متن توجه کنید که دانش آموز هم لحن کلمه را رعایت کند، هم لحن انواع جمله را و هم لحن متن روایی را در نظر بگیرد.
جلسه پنجم: فعّالیت های نوشتاری(2) 25 دقیقه، تمرین خواندن 20 دقیقه
به کمک مطالب قبلی و بهره گیری از خلّقیت خود در تدریس، مطالب این جلسه ارائه شود.
جلسه ششم: املا 25 دقیقه، تمرین خوشنویسی از صفحه هنر و سرگرمی 20 دقیقه
املا: برای این درس املای خوشه ای پیشنهاد می شود. دانش آموزان نمونه این املا را سال گذشته دیده اند. دانش آموز کلمه ای را به دلخواه از متن درس انتخاب می کند سپس با نشانه آخر این کلمه دو کلمه از متن درس پیدا می کند که با این نشانه شروع شده باشند و این کار را تا زمانی ادامه می دهد که دیگر کلمه ای نباشد و خوشه بعدی را می کشد.
مثال برای املای خوشه ای:
جلسه هفتم: ارزشیابی از فعّالیت های درس 25 دقیقه، جدول صفحه هنر و سرگرمی 20 دقیقه
ارزشیابی از فعّالیت های درس: استفاده از جعبه کارت های شفاهی روش خوبی برای ارزشیابی می باشد. دانش آموز از کارت های سوال درون جعبه یک کارت را انتخاب می کند، با صدای بلند خوانده و پاسخ آن را می گوید.
جلسه هشتم: فعّالیت های نوشتاری(4) 45 دقیقه
فعّالیت های نوشتاری (٤): درک متن
در این درس متنی ارائه شده است که دانش آموز باید صامت خوانی کند و به پرسش های آن به صورت مکتوب پاسخ دهد. در این متن ابزارهای انسجام گزاره های متن مانند حروف ربط و ضمایر مجدداً مرور شده است که به تثبیت یادگیری می انجامد.
جلسه نهم: فعّالیت های نوشتاری(5) 25 دقیقه، املا 20 دقیقه
فعّالیت های نوشتاری (5): نگارش
در درس گذشته برای نوشتن انشا به دانش آموز کمک شد و موضوع کوچک تر بندها ارائه شد. در این درس دانش آموزان ابتدا باید موضوع را خرد کنند و انشایی با چهار بند بنویسند که شامل مقدمه، دو بند بدنه و بند نتیجه گیری است. انتخاب موضوع کوچکتر بندهای بدنه بسیار اهمّیت دارد و دانش آموزان باید موضوعات را به گونه ای انتخاب کنند که یکی مکمل دیگری باشد تا انشا منظم و منسجم باشد.
جلسه دهم: بخوان و حفظ کن 45 دقیقه
شعرهای بخوان و حفظ کن اگر به صورت گروهی خوانده شود و تقریباً در اکثر جلسات فارسی به صورت تفنّنی، جمع خوانی شود، راحت تر حفظ خواهد شد. نوشتن شعرها و معنی آن ضرورت ندارد بلکه درک و رساندن پیام شعر مهم است.
معنی و مفهوم شعر:
توانا بود هر که دانا بود ز دانش دل پیر برنا بود
هر کس که علم و دانش داشته باشد، توانمند است. به واسطه علم و دانش دل انسان پیر هم، جوان می گردد.
به دانش فزای و به یزدان گرای که او باد، جان تو را رهنمای
دانش خود را افزایش بده و به خدا پناه ببر که تنها خداوند راهنمای توست.
بیاموز و بشنو ز هر دانشی بیابی ز هر دانشی، رامشی
سعی کن هر دانشی را یاد بگیری تا از هر دانش آرامش به دست آوری.
میاسای از آموختن، یک زمان ز دانش میفکن، دل اندر گمان
حتی یک لحظه از یاد گیری آسوده نباش و از آموختن به دل خود شک راه نده.
چه ناخوش بود، دوستی با کسی که بهره ندارد ز دانش، بسی
دوستی با کسی که از علم و دانش بهره ای ندارد درست نیست.
که بیکاری او ز بی دانشی است به بی دانشان بر، بباید گریست
کسی که علم و دانش نمی داند بیکار است و به حال این فرد باید گریه کرد.
تن مرده، چون مرد بی دانش است که نادان به هر جای، بی رامش است
انسان مرده مانند انسان بی علم و خرد است و نادانی که تجربه و خرد ندارد، آرامش هم ندارد.
ساختار کتاب فارسی پایه چهارم دبستان
مهارت خواندن: خواندن یکی از مهم ترین مهارت های زبانی است که در دوره ابتدایی به طور خاص مورد توجّه است. اوّلین سطح خواندن روخوانی است. روخوانی نیز خود سطوحی دارد که گام اوّل آن خواندن درست و روان یک متن است. گام بعدی در روخوانی، رعایت لحن و آهنگ متن با توجّه به شرایط موجود و متناسب با فضای حاکم بر متن است. در کلاس های درس معمولاً به روخوانی صحیح متن پرداخته می شود، امّا توجّه به لحن و آهنگ آن مغفول می ماند. خواندن زیبا مانند دمیدن روح بر پیکره بی جان متن است. درصورتی که متن با لحن مناسب خوانده نشود، زنده نیست و برای دانش آموزان جذّابیتی نخواهد داشت. سطح دوم خواندن، درک متن است که در یک فرایند گام به گام، این مهارت در دانش آموزان تقویت می شود.
واژه آموزی: این بخش، با هدف گسترش و تقویت دامنه واژگان پایه دانش آموزان و آشنایی آنان با شیوه های واژه سازی در زبان فارسی معیار، سازماندهی شد. این کار به رشد توانایی های زبانی کمک می کند. گسترش دامنه واژگانی دانش آموزان، در درک خوانداری و شنیداری و نیز در مهارت سخن گفتن و نوشتن، نمود می یابد. در این بخش ارائه مطالب از آسان به مشکل و با توجّه به بسامد فرایند واژه سازی است.
دانش زبانی: هدفی که از آموزش مطالب بیاموز و بگو دنبال می شود، آشنایی با اجزای جمله است؛ به عبارت دیگر دانش آموز یاد می گیرد جمله را به اجزای آن خرد کند. این امر در تقویت درک خوانداری و شنیداری بسیار موثر است. لازم به ذکر است آشنایی با اجزای جمله و منطق حضور آنها در ساخت جملات مختلف در کتاب فارسی سوم آغاز گردید. در آنجا مباحث به صورت غیرمستقیم به صورت تلگرافی مورد اشاره قرار گرفت؛ امّا در فارسی چهارم آموزش همان مطالب به صورت گسترده تر ارائه شده است.
گوش کن وبگو: درک شنیداری، پیشنیاز درک خوانداری است، به همین سبب، لازم است گوش کن در دوره ابتدایی مورد توجّه ویژه قرار گیرد. این فرایند به صورت درهم تنیده با دیگر مهارت ها در پایه پنجم به صورت توسعه یافته، تقویت می شود. مهارت سخن گفتن توانایی خوب سخن گفتن، عامل مهمّی در رشد و شکوفایی فکری به شمار می آید. از این رو، نیکو گفتاری و پرورش فنّ بیان، در فرهنگ و آموزه های ما بسیار با اهمّیت است.
مهارت نوشتن: نوشتن یکی از مهارت های زبانی است که از طریق آن، شخص می تواند اندیشه ها، باورها، احساسات و تجربه های دیداری، شنیداری و خوانداری خویش را به نوشتار درآورد. مهارت نوشتن به نویسنده، این امکان را می دهد تا در مورد مطالبی که می خواهد بنویسد، تفکر کند و نوشته های خود را پیرایش و ویرایش کند. نویسنده هرچه در به کارگیری هنجارهای نگارشی توانا تر باشد، مطلبی که می نویسد، منسجم تر خواهد بود و پیام او شفاف و روشن به خواننده، انتقال خواهدیافت.
ارزشیابی پیشرفت تحصیلی: با توجه به اینکه برنامه زبان آموزی بر نگرش شبکه ای استوار است همه مهارت های زبانی به صورت درهم تنیده آموزش داده می شوند. یعنی همزمان با خوانش متن، سواد دیداری، تصویربرداری ذهنی، درک و دریافت و ضبط شکل نوشتاری کلمات نیز تقویت می شود. بنابراین به هنگام آموزش مهارت های خوانداری یا شفاهی زبان، مقدمات مهارت های کتبی یا نوشتاری نیز آموخته می شود. پس ارزشیابی نیز باید با آموزش درهم تنیده باشد؛ ارزشیابی کیفی این فرصت را در پایه چهارم فراهم نموده است.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
هدف کلی در حیطه ی شناختی: آشنایی دانش آموزان با زندگی ابوریحان بیرونی
هدف کلی در حیطه ی عاطفی: علاقه مند شدن دانش آموزان به آشنایی درباره ی سرگذشت دانشمندان و یافتن پاسخ سوالات خود
هدف کلی در حیطه ی روانی حرکتی: دانش آموزان بتوانند متن درس را به درستی بخوانند و به سوالات پاسخ دهند.
* اهداف جزئی در حیطه ی شناختی
پس از پایان درس جدید از دانش آموزان انتظار می رود…
– ابوریحان بیرونی را بشناسند.
– ویژگی های این دانشمند را بشناسند.
– فواید یافتن پاسخ سوال های خود را بدانند.
* اهداف رفتاری در حیطه ی شناختی
پس از پایان درس جدید از دانش آموزان انتظار می رود…
– بعضی از دانشمندان ایران زمین را نام ببرند.
– سرگذشتابوریحان بیرونی را خلاصه توضیح دهند.
– فواید یافتن پاسخ سوال های خود را نام ببرند.
* اهداف جزئی در حیطه ی روانی حرکتی
– کسب توانایی در خواندن کتب مختلف
– کسب توانایی در خواندن شعر به صورت دسته جمعی
– بتوانند در گروه های خود داستان زندگی دانشمندان مختلف را به هم گروهی های خود توضیح دهند.
* اهداف جزئی در حیطه ی عاطفی
– تقویت علاقه به خواندن روزانه ی کتاب
– تقویت علاقه دانستن زندگی دانشمندان ایرانی و اسلامی
– با دقت گوش دادن به حرف های معلم
* اهداف رفتاری ورودی
قبل از شروع درس جدید از دانش آموزان انتظار می رود…
– بعضی از دانشمندان را بشناسند.
– داستان زندگی آنها را توضیح دهد.
– روخوانی صحیحی داشته باشند.
* ارزشیابی آغازین
قبل از شروع درس جدید از دانش آموزان انتظار می رود به سوالات زیر پاسخ دهند.
– آیا شما دانشمندان کشورخود را می شناسید؟
– داستان زندگی آنها را می دانید؟
– پرسیدن سوال و رسیدن به جواب آن چه فوایدی دارد؟
* روش های تدریس
تصویر خوانی، پرسش و پاسخ، همیاری و مشارکت، بحث و گفتگو، توضیحی
* وسایل مورد نیاز
کتاب، معلم، گچ، تابلو، دفترچه
* مدل کلاس
به صورت گروهی و چیدمان یو شکل (گروه های 4 نفره یا 5 نفره)
* فعالیت های مقدماتی
سلام و احوال پرسی با دانش آموزان
شروع کلاس با نام و یاد و شکر خداوند متعال بخاطر سلامتی و حضور در کلاس
دقت در وضعیت جسمی رو حی و بهداشتی دانش آموزان
نوشتن تاریخ روز کنار تابلو
* ارزشیابی آغازین
قبل از شروع درس جدید از دانش آموزان می خواهیم به سوالات زیر پاسخ دهند:
پرسیدن چند سوال از درس قبلی و سنجیدن اطلاعات دانش آموزان
* ایجاد انگیزه
از دانش آموزان خواسته می شود که اگر کسی حدیثی درباره ی علم و علم آموزی می داند مطرح کند و سپس مورد تشویق معلم و دانش آموزان قرار می گیرد و کارت تشویق از معلم دریافت می کند.
* ارائه درس
ابتدا معلم با نام خدا از دانش آموزان می خواهد که کتاب های خوانداری خود را باز کنند و درس شانزدهم را بیاورند. سپس هر دانش آموز به ترتیب شماره ی کلاسی خود سه خط از روی متن درس می خواند و همین عمل یکبار دیگر نیز تکرار می شود تا دانش آموزان بهتر با متن درس اشنا شوند و تمیز دیداری آنها بهبود بخشد.
سپس معلم از روی تمرین درست و نادرست می خواند و بعد از چند ثانیه فرصت از دانش آموزانی که جواب را می دانند می خواهد تا دست خود را بالا بگیرند و پاسخ صحیح را بگویند.
در ادامه معلم ازدانش آموزان می خواهد تا در گروه های خود جواب سوال های درک مطلب را پیدا کنند و بعد از هر گروه پرسش می کند. در تمرین بعدی معلم بعد از توضیح اجزا و نمودار جمله از دانش آموزان می خواهد با همکاری در گروه ها جواب تمرین را پیدا کنند و در گروه بازگو کنند.
در آخر نیز دانش آموزان همه باهم از روی شعر خرد و دانش می خوانند و آنرا برای جلسه ی بعد حفظ می کنند.
نوشتاری:
معلم از دانش آموزان می خواهد با همکاری در گروه های خود تمرین های املا و دانش زبانی را حل کنند و در آخر بعد از پرسش به کامل ترین جواب درست ترین جواب ستاره ی تشویقی می دهد تا به روی شناسنامه ی درس خود بچسبانند.
همین عمل در مورد تمرین املا نیز تکرار می شود و معلم در کنار دانش آموز است و نقش تسهیل کننده و همراه را ایفا می کند و نواقص و اشتباهات را گوشتزد می کند.
تمرین هنر و سرگرمی توسط دانش آموز در منزل حل می شود و جلسه ی بعدی با جواب به کلاس ارایه می شود.
در تمرین درک متن معلم یکبار با صدای رسا و شیوا از روی متن می خواند و از دانش آموزان می خواهد که خوب دقت کنند.
سپس به صورت فردی و یا گروهی از دانش آموزان می خواهد که به سوالات جواب بدهند.
بهترین و کامل ترین جواب های گروهی ستاره ی تشویقی دریافت می کند.
در تمرین نگارش هم از دانش آموزان خواسته می شود که یکی از موضوعات را انتخاب کنند و برای زنگ انشا آنرا کامل کنند.
* خلاصه و نتیجه گیری
از گروه ها می خواهیم باهم درباره ی خلاصه درس امروز باهم گفت و گو کنند. خلاصه ای از درس مورد نظر را نوشته و بعد از پاک نویس کردن در گروه خود یکی از اعضای گروه بلند شود و از روی خلاصه بخواند.
سپس پس از ارائه ی نظرات معلم همراه با بچه ها نتیجه گیری نهایی را انجام می دهد.
* ارزشیابی پایانی
سپس به صورت فردی و اتفاقی از بعضی از دانش آموزان در مورد درس مورد نظر سوالاتی پرسیده می شود.
* تعیین تکلیف
از دانش آموزان خواسته می شود یکبار از روی درس در منزل بنویسند. کلمات سخت درس را پیدا کرده و از روی آن سه بار بنویسند.
تمرین ها را در دفتر نوشته و حل کنند.
از روی درس املای شب بنویسند.