روانشناسی تفاوت های فردی

 روانشناسی تفاوتهای فردی

1. تعریف
2. فواید آشنایی با تفاوتهای فردی
3. تاریخچه
4. عوامل موثر در تفاوتهای فردی
5. روشهای اندازه گیری تفاوتهای فردی
6. هوش
7. انگیزش
8. شخصیت
9. تفاوتهای بین دو جنس

ا) مقدمه و تعریف:
امروزه توجه به آموزش و پرورش از شاخص های عمده وتوسعه جوامع انسانی محسوب می شود . یعنی کشور ها نه بر اساس رشد و توسعه اقتصادی بلکه بر اساس میزان توجه به آموزش وپرورش مورد ارزیابی قرار می گیرند . برای ارزیابی میزان توسعه آموزش و پرورش به میزان توجه آموزش و پرورش به امر تفاوتهای فردی دانش اموزان اهمیت داده می شود. همان گونه که می دانیم هیچ انسانی کاملاً شبیه به دیگری نیست . این تفاوتها در همه جا وبین همه انسانها تی در بین دوقلوها وحتی دوقلوهای هم شکم یکسان ملاحضه می شود . این تفاوتها به گونه ای است که به جرات می توان ادعا کرد به تعداد انسانها روی زمین یعنی شش میلیارد انسان استثنایی وجود دارند که در کنار هم زندگی می کنند . این مساله هم در تفاوت سر انگشتان انسان مشهور ایت و هم در حیطه های غیر مادی همچون ابعاد عاطفی ، احساسی ، روانی و شناختی ، البته این امری است که باید آن را به فال نیک گرفت چون ار رازهای خلقت است زیرا همین تفاوت ها وناهمسانی هاست که ادامه زندگی میسر می سازد از امام صادق (ع) نقل است که فرموده اند اگر قرار بود انسان ها با هم برابر باشند هر آینه هلاک می شوند .تفاوت ها موجب جدایی بین انسانها و در عین جال موجب آن است که هر فرد بر اساس ویژگی های خاص خویش رشد کند.
حقیقت این است که بین انسانها تفاوت هر چند اندک وجود دارد . چه آن تفاوتهایی که مربوط به ظواهر جسمانی ماننداندازه قد، چاقی و لاغری ، رنگ پوست است و آن را می توان براحتی مشاهده کرد . وچه تفاوتهای رفتاری ، عاطفی و شخصیتی که در پاسخ به محیط و پدیده های مختلف خود را آشکار می سازد. در برابر یک محرک،پدیده یا حادثه انسانها رفتارهای متفاوت از خود نشان می دهند و در حل یک مسئله انسانها راه حلهای مختلفی را بر اساس علائق ، نگرش و سوابق تجربی خود پیدا می کنند . چرا انسانها رفتار ویا رفتارهای متفاوت دارند ؟
از زاویه ای دیگر، علی رغم اینکه انسانها با هم متفاوتند، بسیار به هم شبیهند. به نظر ما وجود شباهتها در بین انسانها از اهمیت ویژه ای بر خوردار است . در یک کلام همه افراد چه ناشنوا ، چه عقب مانده ،چه نابینا به خاطر ویژگیهای مشترکشان که بسیار زیاد نیز است انسان می نامیم. پس مسئولیت عظیمی بر گردن ما وجود دارد یعنی وظیفه انسانی ما حکم می کند در برابر همه آنها رفتاری بشر دوستانه داشته باشیم. به همین سبب است که سازمانهای بین المللی و منطقه ای در دفاع از حقوق انسانها بوجود آمده است و تمامی کشورها را ملزم کرده است تا پیمان نامه های مختلفی نظیر حقوق بشر ، حقوق کودک ، حقوق اسراء را امضاء و اجرا نمایند . در همه این پیمان نامه ها به حقوق انسانها بدون توجه به رنگ پوست ، نزاد و میزان هوش توجه جدی شده است.
همین تشابه آنهاست که جوامع انسانی را می سازد . فطرت انسان در گرایش به جمع دارد و از افزوگرایران است وهمین مساله موجب نزدیکی انسانها ودر نتیجه تشکیل اجتماع میشود که خود زیر بنابر تشکیل تمدن عظیم بشر با پیشرفتهای حیرت انگیز علمی گشته است
هر انسانی از بعضی جنبه ها شبیه همه انسانهای دیگر است.(شباهتها در زمینه هایی مانند : یادگیری ، رشد و کارکرد اعضای بدن)
شبیه بعضی انسانهای دیگر است. (تفاوتها با افراد دیگر و وجه اشتراک با بعضی در مواردی نظیر: جنس هوش ، نژاد )
شبیه هیچ انسان دیگری نیست.(یگانگی ها در زمینه هایی مانند: تجارب شخصی، تاریخچه زندگی)
روان شناسی دانش جذابی است. اگر چه از تاسیس آن توسط ویلهلم وونت (دانشگاه لایپزیک آلمان) در سال 1879 بیش از 127 سال از عمر آن نمی گذرد، اما در این سالها مطالعات علمی نظریه پردازان بزرگ و تحقیقات آنها این دانش جوان را به عنوان یکی از کاربردی ترین علوم انسانی درآورده است. امروزه کمترین جایی سراغ داریم که روان شناسی در آن نفوذ نکرده باشد
به اعتقاد اکثر روانشناسان ، روان شناسی را می توان اینگونه تعریف کرد:
روان شناسی یعنی مطالعه علمی رفتار و فرایند های ذهنی

روان شناسی تجربی: در این رشته روان شناسی روان شناسان بیشترین توجه خود را به فرآیندهای کلی نظیر ،یادگیری، ادراک و تفکر معطوف داشتند.در این شاخه روان شناسی به شباهتهای افراد توجه می شود.
(اصول کلی حاکم بر رفتار افراد)
روان شناسی همبستگی: این شاخه روان شناسی که به نامهای روان شناسی اختلافی ، روان شناسی همبستگی نگر و روان شناسی تفاوتهای فردی معرفی شده است. توجه خود را بیشتر به حوزه تفاوتهای فردی متمرکز نموده است.

روان شناسی تفاوتهای فردی یعنی:
مطالعه علمی تفاوتهای بین افراد
2) فواید آشنایی با تفاوتهای فردی
1. افزایش دانش
2. توجه به این نکته که هرکس توانایی انجام دادن هر کاری را ندارد.
3. آگاهی به والدین در خصوص تواناییهای کودکان و نوجوانان
4. توجه به این نکته که رشد انسان با همدیگر تفاوت دارد.
5. آگاهی به والدین دانش آموزان استثنایی
6. آگاهی معلمان در خصوص نوع برخورد با دانش آموزان بدو ورود به هر مفطع
7. توجه معلمان به استعدادهای خاص دانش آموزان
8. توجه معلمان به ظهور استعداد دانش آموزان در زمانهای خاص
9. توجه به تفاوتهای افراد در چگونگی و سرعت سازگاری
10. شناخت تفاوتهای بین دو جنس
11. استفاده از شیوه های مختلف تربیت فرزند و یا مدیریت کلاس

3) تاریخچه
انسانها از بدو خلقت به موضوع وجود تفاوتهای فردی توجه داشته است. این تفاوت چه از لحاظ ظاهری (مانند جنسیت و یا رنگ پوست ، شکل و قیافه) و چه از لحاظ نوع رفتار و سرعت یادگیری مورد توجه بوده است.اما دانشمنمدان به امر وجود تفاوتهای فردی نگاه ویژه ای داشتند. اگر چه ذکر همه دانشمندانی که در زمینه تفاوتهای فردی کار کردند و نظریه ارائه کردند و همچنینن توضیح نظریه آنها با اهداف این دوره مناسب نمی باشد اما ذکر نام تعدادی از این دانشمندان جهت آشنایی سیر تغییر نگاه به امر تفاوتهای فردی خالی از فایده نخواهد بود.
1. بقراط: این دانشمند و حکیم یونانی که در فرون 4 و 5 فبل از میلاد زندگی می کرد انسانها را به چهار گروه سودایی ( افسرده ، غیر اجتماعی ، از کار و کوشش گریزان ) ، صفرایی ( تند خو ، زود خشم ، جاه طلب ، خود بزرگ بین ، ثابت قدم ) ، دموی ( خوش گذران ، خوش بین ، جدی و فعال ) و بلغمی مزاج ( اجتماعی ، کم فعالیت ، کند ذهن ) تقسیم بندی نمودند.
2. افلاطون: این فیلسوف یونانی نیز افراد را از لحاظ استعدا به سه دسته زیر تقسیم بندی نموده است:
الف) طلا : این گروه کسانی هستند که می توانند زمام امور کشور را به دست بگیرند.
ب) نقره: این گروه افرادی هستند که باید دستیاران گروه رهبری باشند.
پ) ترکیبی از مس و آهن : این گروه توده عادی مردم هستند که باد فر مانبردار گروه رهبری باشند.
3. روسو: این نویسنده مشهور فرانسوی اعتقاد داشتند که آموزش و پرورش باید بر استعداد و علائق کودک بنا شود. بر اساس نظرات وی آموزش و پرورش از معلم محوری به دانش آموز محوری تغییر یافت.
4. بسل: این ستاره شناس آلمانی بر اساس بررسی های خود به این نتیجه رسید که هیچ دو نفری را نمی یافت که برآورد یکسانی داشته باشند ، لذا هر انسانی معادله شخصی خود را دارد.
5. چارلز داروین: داروین که یک زیست شناس مشهور بود بر اساس مشاهدات و تحقیقات خود به این نتیجه رسید که افراد یک نوع جاندار دارای خصوصیات متفاوت هستند. ایشان صراحتا اعلام کرد که خصوصیات مساعد باعث بقاء می گردد. این نطر را ما با عنوان انتخاب طبیعی می شناسیم.
6. فرانسیس گالتون: به اعتقاد بسیاری از روان شناسان موثرترین راه را در مطالعات تفاوتهای فردی را فرانسیس گالتون برداشته است.و بر همین اساس او را پدر مطالعات تفاوتهای فردی معرفی کردند. این دانشمند ونابغه انگلیسی که پسر عموی ناتنی داروین نیز بود بر اساس مطالعات متعدد به نتایج جالب توجهی در زمینه تفاوتهای فردی از جمله توصیف ریاضی منحنی زنگوله ای رسیده است. همچنین ایشان در نوشته هایش پیشنهاد می کند برای اصلاح انحطاط تواناییهای انسان باید از ازدواج عقب مانده ها و بیماران روانی جلوگیری شود بنابر این باید از طریق انتخاب هوشی نژاد انسان اصلاح گردد.
7. آلفرد بینه: این دانشمند و روان شناس فرانسوی در سال 1905 با همکاری سیمون اولین آزمون هوشی را تهیه نمود. ایشان این آزمون را برای تشخیص دانش آموزان عقب مانده از کودکان عادی ساخت.
4) عوامل موثر در تفاوتهای فردی
تحقیقات روان شناسان نشان داده است که وراثت ( آمادگیهای ارثی که از طریق ژن به فرزندان انتقال می یابد ) و محیط ( فراهم بودن امکانات لازم جهت افزایش توانمندیهای کودک ) می تواند در ایجاد تفاوتهای افراد تاثیر داشته باشد .
محیط را می توان به طبقات زیر تقسیم کرد:
الف) محیط فرهنگی و اجتماعی: در هر جامعه ای سنت ها،باور ها نگرشهاو بطور کلی فرهنگ خاصی حاکم است. در آن فرهنگ برای اینکه فرد به عنوان عضو جامعه پذیرفته شود ،خانواده وسایر اعضای جامعه تلاش می کنند در پرورش وی ارزشها و باورهای جامعه را لحاظ کنند و بر اساس فرهنگ حاکم بر جامعه ی خود به تربیت فرزندان بپردازند. بطور مثال در بعضی از جوامع توجه به فردیت باعث تربیت افراد مستقل می شود و یا در بعضی دیگر از فرهنگ ها روح همکاری و جمع گرایی به عنوان یک اصل پذیرفته شده و رفتارهای متناسب با آن مورد توجه و تشویق قرار می گیرد. به نظر بسیاری از روان شناسان ، فرهنگ و جامعه باعث نوعی نگرش در آموزش و پرورش شده ، واین خود نیز می تواند در ایجاد تفاوتهای اساسی در ابعاد مختلف نظیر بعد شناختی ، عاطفی ، و اجتماعی کودکان و نوجوانان شود . به عنوان نمونه انتظار پیشرفت در ریاضیات و مهندسی برای پسران و شغل های متناسب با آن و انتخاب اسباب بازیهای متناسب با جنسیت باعث نوعی نگرش سوگرانه شده و بالطبع در رشد توانمندیهای آنها تاثیر مستقیم می گذارد.
ب) محیط اقتصادی: کودکی که متولد می شود با توجه به وضع اقتصادی والدین از امکانات و محرکهایی برخوردار است . روشن است چنانچه وضعیت اقتصادی خانواده و جامعه در سطح بالایی باشد کودک و نوجوان از حداکثر امکانات محیطی ، چه در محیط خانواده و چه در مدرسه برخوردار خواهد بود.این افراد به لحاظ فضای زندگی،وسایل بازی و محرکهای مناسب جهت پرورش قوای حسی از تحریکات مناسبی برخوردار هستند.
پ) محیط خانوادگی: نوع ارتباط والدین با همدیگر و همچنین چگونگی تعامل آنها با فرزندان می تواند در چگونگی شکل گیری شخصیت تاثیر بسزایی داشته باشد.یکی از بحث های مهم در روان شناسی رشد کودک و نوجوان ، نحوه ارتباط والدین است . به طوری که در اکثر نظریه های رشد کودک و نوجوان ، به اهمیت رفتار والدین توجه شده است.رفتار والدین با فرزندان چه خشن و چه محبت آمیز ، چه منع کننده باشد و چه اورا آزاد بگذارند غالبا مطابق الگوی فرهنگی خاص که در آن جامعه قرار دارد انجام می گیرد.عواملی متعدد در محیط خانوادگی می تواند در ایجاد تفوتهای کودک و نوجوان تاثیر بسزایی داشته باشد که اهم آن عبارتند از :
* شیوه های تربیتی یا روشهای فرزندپروری
* وضع اقتصادی خانواده
* تعداد افراد خانواده
* وضع روان شناختی والدین
* تحصیلات والدین
* پذیرش فرزند
* نگاه والدینی
* روابط برادران و خواهران
عوامل اشاره شده در ایجاد تفاوتهای فردی در کودک و نوجوان بسیار با اهمیت می باشد. خانواده ای که از لحاظ اقتصادی در سطح مطلوبی باشد،والدینی که از تحصیلات بالایی برخوردار باشند،نگاه مسئولیت پذیر در والدینی،پذیرش بدون قید شرط بدون توجه به ناتوانیهای فرزند و… محیط مطلوبی را برای رشد همه جانبه کودک و نوجوان ایجاد می کند.
نوع ارتباط والدین با همدیگر و همچنین چگونگی تعامل آنها با فرزندان می تواند در چگونگی شکل گیری شخصیت تاثیر بسزایی داشته باشد . عمده مسائلی که در خصوص ارتباط والدین و فرزندان می توان مطرح کرد به قرار زیر است:
شیوه های تربیتی : روشهای مختلفی که برای تربیت فرزند یا فرزندان خود بکار می گیرند. مانند :قاطعانه – مستبدانه – سهل گیرانه – بی توجهی. این روش های فرزندپروری در قسمت بعدی توضیح داده می شود
پذیرش: یعنی خانواده تا چه اندازه فرزند خود را با ویژه گیهایی که دارد پذیرفته است. فرزندان ما ممکن است دارای بعضی ناتوانی باشند که با انتظارات ما مغایرت باشد. راه حل اساسی ، عاقلانه و انسانی آن است که ما آنها را بدون هیچ گونه قید و شرطی بپذیریم. انگاه با ایجاد محیطی مناسب (از لحاظ ارائه محرکهای مناسب برای رشد توانمندیها و همچنین ایجاد محیط عاطفی) که فرد در آن احساس امنیت و شادابی نماید.
کنترل: در بسیاری از موارد والدین وظیفه دارند در رفتار و عملکرد فرزندان خود کنتل داشته باشند. کنترل منطقی هیچ گونه مغایرتی با دادن آزادی به فرزندان ندارد. البته هر چه که به سن کودک اضافه می شود (علی الخصوص در سنین نوجوانی) باید میزان کنترل کمتر شده تا فرد به استقلال برسد.
توقع رفتار عاقلانه و رشد یافتگی: والدین و یا افرادی که از کودکان مراقبت می کنند باید متناسب بارشد آنها انتظار رفتار داشته باشند. کودکان در حال یادگیری هستند و در این میان احتمال خطا و رفتاری که که با معیارهای ما همخوانی نداشته باشد، زیاد است . پس باید متناسب با رشد فرد از او انتظار رفتاری متناسب با آن دوره سنی داشت.

شیوه های فرزند پروری
1.والدین قاطع واطمینان بخش : والدین این الگو معمولا با فرزندشان با محبت هستند و با آنها رابطه گرم و صمیمی برقرار می کنند این والدین ضمن کنترل منطقی فرزندشان از آنان توقعی رفتار عاقلانه و منطقی دارند
ماسن (1368 – 449 ) در این باره می نویسد : هر چند که به استقلال و تصمیمات فرزندان خود احترام می گذارند بطور کلی در موضع خود محکم هستند و دلایلی قاطعانه ای در مورد راهنماییهای خود ارائه می دهند …. والدین دمکرات و قاطع هم برای رفتار خودمختارانه و هم برای رفتارمنضبط اعتبار قائلند . آنان روابط کلامی را تشویق می کنند وقتی که ازاقتدارخود به عنوان والدین استفاده می کنند و کودک را از چیزی منع می کنند و از او انتظاری دارند برایش دلیلی دارند .
والدین این گروه ارتباط روشنی با فرزندان خود دارند . و برای جلب موافقت کودک دلیلی منطقی و عاقلانه می آورند . احساس و عقیده فرزندرا در امور مختلف جویا می شوند . آن ها نسبت به کار ها وفعالیت های کودک عکس العمل نشان می دهند و به تشویق کار های مثبت آن ها می پردازند . این گروه از والدین بعد از برقراری رابطه گرم و با محبت از فرزندانشان توقع رفتاری عاقلانه و متناسب با سن دارند .
به طور کلی می توان خصوصیات این گروه از والدین ( قاطع و اطمینان بخش ) را به صورت زیر برشمرد :
* همه افراد قابل احترام هستند .
* تمام افراد حق اظهار نظر در تصمیمات زندگی را دارند .
* روش عقلانی در کلیه شئون زنگی نفوذ دارد .
* والدین برای دستورات ، راهنمایی ها و نظرات خود دلایل منطقی و قانع کننده ای ارائه می دهند .
* والدین ضمن محبت به فرزندان ، با آن ها گرم و صمیمی هستند .
* والدین به تصمیمات و نظرات فرزندان احترام می گذارند .
* بین افراد خانواده همکاری و صمیمیت وجود دارد .
ماسن و همکاران (یاسایی1380-667) برای روشنترشدن موضوع، مطلب زیر را در مورد توضیحات یک دختر شانزده ساله در مورد والدینش ذکر نمودند: "وقتی که والدینم را با والدین بچه های دیگر مقایسه می کنم می بینم که یک خصوصیت خیلی خوب دارند. و آن اینکه واقعا به حرفهای من گوش می کنند. آنان تشخیص می دهند که بالاخره من باید برای خودم زندگی کنم . بسیاری از اوقات وقتی که توضیح می دهم که چه می خواهم بکنم ، به حرف های من خوب گوش می کنند. گاهی عواقب آن را به م هشدار می دهند و به من می گویند که اگر اشتباه کردم باید با آن روبرو شوم . گاهی هم مرا نصیحت می کنند. گاهی هم به من جواب منفی می دهند . ولی وقتی این کار را می کنند ، همیشه علتش را هم توضیح می دهند و به هنین دلیل راحتتر می توانم مخالفت آنان را می پذیرم."
فرزندانی که والدین دموکرات ، قاطع و اطمینان بخش دارند به احتمال زیاد دارای اعتماد به نفس و مستقل با احساس مسئولست هستند . شعاری نزاد ( 1373) ، شریعتمداری ( 1367 ) و عظیمی ( 1370) معتقدند این نوجوانان چون مورد مهر و محبت قرار گرفتند و به اندازه کافی از آزادی برحوردار بودند نسبت به والدین دید مثبت و منصفانه ای دارند ، در زندگی آینده مسئولیت را به راحتی بر عهده می گیرند و از انجام آن سربلند بیرون می آیند .
لورا ای برک (1994-443) ضمن بیان ارتباط بین شیوه های تربیت فرزند و عزت نفس می نویسد:"کودکانی که دارای والدین صمیمی و پاسخده هستند و انتظار معقول از کودکان خود دارند ، احساس خوبی نسبت به رفتارشان دارند و انسانی صالح و ارزشمند خواهند شد."
2.. والدین مستبد و دیکتاتور: در این الگو ، والدین بر اعمال قدرت و انضباط اجباری تاکید می کنند. ماسن و…(یاسایی1368)در باره والدین مستبد معتقد است:این والدین با فرزندان خود کمتر گرم وبا محبت هستند.فرزندان خود را بسیار کنترل می کنندواز قدرتشان استفاده افراطی می نمایند. آنان فرزندان خود را به مخالفت با قواعد و تصمیمات خود نمی کنند و کمتر با آنان گرم و مهربان هستند.
اهم خصوصیات والدین مستبد و دیکتاتور :
* برای دستوراتی که می دهند دلیلی نمی آورند.
* فرزندان باید بی چون و چرا از والدین اطاعت کنند.
* برای عقاید و نظرات فرزندان ارزش قائل نیستند.
* معمولا یک نفر (معمولا پدر) حاکم بر اعمال و رفتار دیگران است.
* با فرزندان گرم و صمیمی نیستند.
* بدون توجه به سن انتظار رفتار معقولانه از فرزندان دارند.
فرزندانی که والدین مستبد داشته اند،کمتر به خود متکی هستند و از اعتماد به نفس پایینی برخوردارند.آنها نمی توانند به تنهایی کارهایشان را انجام دهند ، یا از خود عقیده ای داشته باشند. شاید به این دلیل است که هیچ گونه فرصتی جهت اظهار نظر از طرف والدین به آنها داده نشد.ماسن و همکاران(یاسایی1368-553)در این باره می نویسد: "این فرزندان اعتماد به نفس کمتر و استقلال و خلاقیت کمتری دارند،ذهن کنجگاوی ندارند،از لحاظ اخلاقی کمتر رشد یافته اند، و در برخورد با مشکلات روزمره عملی،تحصیلی وذهنی انعطاف پذیری کمتری دارند. "
افرادی که در این خانواده ها بزرگ شده اند در ظاهر حالت تسلیم و اطاعت از خود نشان می دهند،ولی در واقع دچار هیجان و اضطراب هستند.این افراد اغلب در مقابل دیگران حالت خصومت به خود می گیرند،به افراد کوچکتر از خود آزار می رسانند. وچون عقاید و افکار را بدون چون و چرا پذیرفته اند ،افرادی متعصب خواهند شد.
خانواده ها ( والدین ) برای اینکه در محیط منزل و رفتار فرزندان خود نظم و انضباط را ایجاد کنند از روشهای مختلفی استفاده می کنند.
روشهای برقراری انضباط در خانواده از طرف والدین:
1. ابراز قدرت: والدین برای ایجاد نظم و انظباط در منزل از قدرت خود استفاده می کنند. که گرایش اخلاقی بر اساس معیارهای بیرونی پرورش می یابد. و معیارهای اخلاقی را درونی نمی کند
2. کناره گیری عاطفی: همانند ابراز قدرت حالت تنبیهی شدیدی دارد. تهدید به رها کردن و جدایی از نظر هیجانی برای فرد علی الخصوص کودک مشکل ایجاد می کند.
3. استدلال کردن: تلقیق کردن و یا استدلال کردن از طریق توضیح دادن پیامدهای زیانبخش رفتار و توجه به افتخارات کودک و نوجوان و اهمیتیش برای دیگران می تواند معیارهای درونی برای کنترل رفتار ایجاد کند.
به اعتقاد ما اکثر خانواده ها از انواع شیوه های ارائه شده استفاده می کنند . اما به توجه به رشد فرزند علی الخصوص در دوره نوجوانی شیوه استدلال کردن نتایجی بهتری به بار می آورد .

5) روشهای اندازه گیری تفاوتهای فردی
به طور کلی روشهایی که برای اندازه گیری تفاوتهای فردی مطرح می شوند را می توان در دو دسته کلی زیر طبقه بندی کرد:
1. روشهای غیر علمی
2. روشهای علمی
روشهای غیر علمی: بسیاری از مردم تصور می کنند که قدرت تشخیص تفاوتهای فردی را دارند . تعداد زیادی از معلمان بر این باورند که می توانند تفاوتهای هوشی ، شخصیتی دانش آموزان را به درستی تخمین بزنند. تعدادی از این گروه آنقدر بر اعتقاد خود راسخ هستند که اجرای هرگونه آزمونها و روش های علمی را برای تشخیص و اندازه گیری هوش دانش آموزان بی فایده می دانند. اگر چه همه با تا حدودی قادر به تشخیص و تخمین در زمینه های شاختی و شخصیتی دیگران هستیم . اما تحقیقات متعدد روا نشناسان نشان داده است که ما در تشخیص و تخمین ( اگر بدون استفاده از یک ابزار باشد ) خطاهای زیادی را مرتکب می شویم.تشخیص عقب مانده ها یا باهوش ها از روی قیافه و یا عکس آنها نمی تواند به اندازه تشخیص از روی آزمونهای عینی درست باشد ما در تشخیص صفات شخصیتی افراد ( بدون استفاده از آزمونهای عینی ) خطاهای بیشتری را مرتکب می شویم. بنابر این برای کاهش خطاها ناگزیر به استفاده از روشهای علمی هستیم. روشهایی که نگرش ، باور و حالات عاطفی ما در آن کمترین تاثیر را داشته باشد.
روش های علمی:
اگرچه شروع علمی اندازه گیری، سنجش ، آزمودن و ارزشیابی مسائل مربوط به رفتار و فرآیند ذهنی انسان، در قرن19 آغاز شده است . اما انسان ها در همه اعصار و دوران تاریخ زندگی با استفاده از روش های مختلف به ارزیابی و سنجش همدیگر می پرداختند. چنانچه به کتاب های قدیمی از جمله کتاب های ادبی کشور خودمان مراجعه نمائیم، می توانیم علاقمندی انسان ها را به ارزیابی و سنجش توانایی ها و استعدادها را مورد مشاهده قرار دهیم. گنجی (16-1370) در این خصوص می نویسد:
"اگر دیوان های شعرا، مخصوصاً شاهنامه فردوسی را مطالعه کنیم به کلمات آزمایش، آزمون، آزمودن و امتحان برمی خوریم که همه حاکی از این است که انسان ها همیسه در پی آزمودن یکدیگر بوده اند."
کنون من تو را آزمایش کنـم یکی سوی رزمت گرایش کنـــــم
" فردوسی "

همه ما در طول زندگی خود در آزمون های زیادی شرکت کردیم در بعضی از این امتحان موفق و در بعضی دیگر نیز شاید دچار ناکامی شده ایم. موفقیت ها عموماً باعث شعف و شادمانی و عدم موفقیت ما را دچار ناراحتی می کند. اگر چه موفقیت و یا عدم موفقیت در یک آزمون به عواملی چون تواناییها، انگیزه، تلاش وپشتکار، حالات روانی و جسمانی زمان اجرای آزمون، شرایط اجرای آزمون، علت یابی هایی موفقیت و شکست ها (نسبت دادن) و نوع آزمون وابسته است.
اما تحقیقات نشان داده اند آزمون شوندگان در یک آزمونی که براساس اصول علمی طراحی، اجرا و نمره گذاری می شوند در مقابل آزمون های غیر علمی عملکرد بهتری نشان می دهند.
" تعریف اصطلاحات "
"اندازه گیری"
عبارت است از فرایندی که تعیین می کند یک شخص یا یک شئ چه مقدار از یک ویژگی برخوردار است. مانند اندازه گیری قد، وزن، سرعت، هوش، پیشرفت تحصیلی و …
به عبارتی دیگر به عمل دادن عدد یا رقم به یک صفت و ویژگی ، اندازه گیری می گوییم .
" آزمودن "
• وقتی که برای اندازه گیری یکی از ویژگی های روانی یا تربیتی یک فرد یا گروهی از افراد از آزمون استفاده شود به این عمل یا فعالیت آزمودن می گویند
بطور مثال وقتی ما برای اندازه گیری میزان هوش کودکی 5 ساله از آزمون وکسلر کودکان استفاده می کنیم، یعنی فعالیت آزمودن را انجام می دهیم

" آزمون "
• از آنجایی که بعضی صفت یا ویژگی به صورت مستقیم قابل اندازه گیری نیست باید بطور غیر مستقیم به مشاهده ی فعالیت، عملکردها و یا رفتارهایی که نشانگر آن صفت یا ویژگی است پرداخته شود. در این روش بطور مثال برای اندازه گیری میزان هوش فرد چون نمی توان هوش را بطور مستقیم مورد مشاهده و اندازه گیری قرار داد به نمونه هایی از رفتارها یا عملکردهایی توجه می شود که نشانگر رفتار هوشمندانه است.
• لذا با توجه به این موضوع آزمون حاوی تعداد سئوال در ارتباط با صفت یا ویژگی مورد اندازه گیری است، که نمایانگرآن صفت یا ویژگی است.
• پس آزمون وسیله یا روشی نظامدار برای اندازه گیری نمونه ای از رفتار است.
" سنجش "
اگر در اندازه گیری، به جای آزمون یا علاوه بر آن، وسایل دیگراندازه گیری به کار روند، به آن سنجش می گویند. مانند: مصاحبه، مشاهده و ….
" ارزشیابی "
• ارزشیابی به یک فرایند نظامدار برای جمع آوری، تحلیل و تفسیر اطلاعات گفته می شود به این منظور که نعیین شود آیا هدف های مورد نظر تحقق یافته اند یا در حال تحقق یافتن هستند و به چه میزانی.
• در ارزشیابی ما بر اساس اطلاعاتی که از طریق روش های مختلف اندازه گیری جمع آوری کردیم به داوری و قضاوت می نشینیم . پس ارزشیابی یعنی قضاوت و داوری کردن بر اساس یک معیار یا معیارها
یک ازمون باید دارای ویژگیهای زیر باشد:
1. عینیت: منظور از عینی بودن آزمون این است که نظر آزمونگر در نمره گذاری ان تاثیر نداشته باشد.
2. اعتبار: یکی از ویژگیهای مهم آزمون اعتبار آن است . یعنی آزمون همان چیزی را بسنجد که برای آن ساخته شده است. به طور مثال وسیله ای به نام متر برای اندازه گیر ی فا صله بین درو نقطه ساخته شده است. لذا از آن نمی توان برای اندازه گیری جرم و یا چیز دیگری استفاده شود.
انواع اصلی اعتبار عبارتند از:
* اعتبار صوری: منظور از اعتبار صوری این است که سئوالات آن به گونه ای باشد که از لحاظ ظاهری به آن ویژگی مورد اندازه گیری مربوط باشد.
* اعتبار محتوا: در این نوع اعتبار باید به تحلیل خرده مهارتها یی پرداخته شود که مربوط به آن ویژگی مورد اندازه گیری است. به طور مثال آزمون هوشی باید اطلاعات عمومی ، حافظه عددی ، استدلال ونظایر آن را بسنجد
* اعتبار بیرونی: منظور از اعتبار بیرونی ، همبستگی بین نمرات آزمون و شاخص های بیرونی ویژگی مورد اندازه گری است . به طور مثال در آزمون هوشی دانش آموزان عقب مانده ذهنی که در مدارس استثنایی تحصیل می کنند باید نمرات کمتری نسبت به داش آموزان عادی و تیز هوش کسب کنند.
3. پایایی: منظور از پایایی آزمون ثبات نتایج در اندازه گری مختلف است . اگر یک ابزار اندازه گری در هر بار یک رقم متفاوت را اعلام کند این وسیله پایا نیست. بطور مثال یک ترازویی که در یک مغازه یک وسیله را یک بار یک کیلو و بار دوم یک کیلو و دویست گرم اندازه گیری کند پایا نیست.
" تقسیم بندی آزمون ها"
1 از نظر ماهیت : آزمون های کلامی- آزمون های غیر کلامی
2. نظر هدف : آزمون های تشخیصی – آزمون های پیش بینی
3. از نظر روش اجرا : اجرای فردی – اجرای گروهی
4. از نظر محتوا : آزمون های هوشی – آزمون های استعداد – آزمون های پیشرفت تحصیلی – آزمون های بالینی – آزمون های عینی شخصیت – آزمون های فراقکنی شخصیت
5. ا ز نظر چگونگی تهیه : هنجار شده – معلم ساخته
آزمون های هنجار شده یا استاندارد شده
• آزمون هایی هستند که با استفاده از نمونه های بزرگ آزمون شوندگان و غالباً توسط موسسات یا بنگاه های آزمون سازی دولتی یا خصوصی و یا مراکز آموزشی و علمی و برای اندازه گیری پیشرفت تحصیلی یا هوش و استعداد گروه های بزرگ دانش آموزان و با مقاصد ارزشیابی از دوره های تحصیلی تهیه و توزیع می شود. در این نوع آزمون ها، ملاک نسبی اندازه گیری مورد استفاده قرار می گیرد .
آزمون های معلم ساخته
• آزمون هایی هستند که معلمان برای سنجش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان خود تهیه می کنند و در طول دوره آموزش و یا در پایان دوره به اجرا در می آورند. این نوع آزمون ها غالباً برای تعیین میزان توفیق یادگیرندگان در رسیدن به هدف های دقیق آموزشی طرح ریزی می شوند. و از این جهت معمولاً در آنها ملاک مطلق اندازه گیری به کار گرفته می شود.
دسته بندی آزمون ها با توجه به ویژگی مورد اندازه گیری
آزمون های توانایی، آموخته ها، مهارتها و استعدادهای افراد را می سنجند.
آزمون های توانایی به دو دسته آزمون های استعداد و آزمون های پیشرفت تحصیلی تقسیم می شوند.
آزمون های عاطفی ویژگی های عاطفی و شخصیتی افراد و وضع موجود آزمون شونده را در موفقیت های طبیعی زندگی می سنجند.
آزمون های عاطفی دارای انواع مختلفی اند ،که مهمترین آنها آزمون های شخصیت، آزمون های نگرش و آزمون های علاقه هستند.
در این قسمت ما یکی از آزمون های هوشی (آزمون آدمک گودیناف) که روش اجرای ساده تری دارد معرفی می کنیم . لازم به ذکر است این آزمون به صورت مکمل آزمون های معتبرتر ودقیق تری مانند آزمو های هوشی وکسلر و استنفورد بینه به کار گرفته می شود . پس مجاز نیستیم بر اساس نتیجه تنها این آزمون در مورد تواناییهای دانش آموزان (کودکان) قضاوت و داوری کنیم .
" آزمون آدمک گودیناف "
استفاده از ترسیم برای نشان دادن عملکرد های هوشمندانه از آغاز قرن بیستم شروع شد. در همان موقع بود که نهضتی به نام روان سنجی پدید آمد. آلفرد بینه و تئودور سیمون (کسانی که اولین آزمون هوشی را ابداع کردند) اعتقاد داشتند که بین سن عقلی کودکان و رسد ترسیمی همبستگی بالایی وجود دارد. این نظر مورد استقبال روان شناسان آن زمان قرار گرفت، و از این شیوه برای ارزیابی توانایی های هوشی کودکان استفاده کردند. خانم فلورانس گودیناف نیز با تبعیت از همین الگو آزمون ترسیم یک آدم را برای سنجش هوش کودکان و نوجوانان زیر 16 سال ابداع کرد.
این آزمون مورد استقبال روان شناسان بالینی و روانپزشکان قرار گرفته به صورت گسترده در کلینیک های روان شناسی و روانپزشکی مورد استفاده قرار گرفت.
امروزه از این آزمون (آزمون آدمک) چه به صورت مستقل و چه به صورت مکمل آزمون های وکسلر و استنفردبینه بکار گرفته می شود. در کشور ما نیز از این آزمون به صورت مکمل آزمون های وکسلر (کودکان و نوجوانان) ولایتر در مراکز سنجش کودکان استفاده می شود.

وسایل مورد نیاز:
1- کاغذ بی خط A4
2- مداد سیاه خوب تراشیده
3- پاک کن
4- صندلی مناسب قد کودک
5- میز مناسب که کودک براحتی برآن مسلط باشد. (زاویه دید کودک 45 درجه باشد.)
6- محیط مناسب ( نور کافی و عاری از سرو صدای مزاحم )

اجراونمره گذاری آزمون آدمک :
از آنجایی که کودکان برای نقاشی آدمک رغبت و علاقه کافی را نشان می دهند، اجرای آن به آسانی صورت می گیرد. بعد از برقراری ارتباط و ایجاد آرامش در کودک از وی می خواهیم تا تصویر یک آدم را بر روی کاغذ سفیدی که در اختیارش گذاشته ایم نقاشی کند . بعد از اتمام نقاشی توسط کودک بر اساس موارد مطرح شده در جدول زیر به کودک امتیاز می دهیم .
هر یک امتیاز برابر با سه ماه عقلی خواهد بود . برای بدست آوردن سن عقلی کودک ، نمره کل (تعداد موارد ی که بر اساس جدول بصورت صحیح انجام داده است ) را ضربدر سه می کنیم سپس عدد بدست آمده را باضافه سی و شش ماه می کنیم . ( عدد سی و شش ماه را به همه کسانی که در این آزمون شرکت می کنند و سر را کشیدند اضافه می کنیم ، که سن پایه برای ترسیم دایره می باشد.) عدد بدست آمده سن عقلی کودک بر اساس ماه خواهد بود . سپس بر اساس فرمول زیر بهره هوشی کودک را محاسبه می کنیم .
سن عقلی به ماه
100( = بهره هوشی
سن شناسنامه ای به ماه
مثال : چنانچه دانش آموز ی با سن شناسنامه ای 6 سال و 8 ماه در این آزمون شرکت کرد ه است ، و پس بررسی نقاشی وی در 22 مورد امتیاز کسب کرد. محاسبه سن شناسنامه ای ، سن عقلی و بهره هوشی وی به قرار زیر خواهد بود:
به ماه 80 = 8 ( 12 ( 6= سن شناسنامه ای (1
به ماه 102 = 36 ( 3 (22= سن عقلی (2
5/127 = 100 ((80 ÷ 102 ) = بهره هوشی (3

جدول نمره گذاری آزمون نقاشی آدمک گودیناف

ردیف
موارد
نتیجه
ردیف
موارد
نتیجه
1
سر

27
کف دست

2
پا

28
محل های الحاق بازوها

3
دست

29
محل الحاق ران ها

4
تنه

30
تناسب اندازه سرنسبت به تنه1دوم تا1دهم

5
درازای تنه بلندترازپهنای آن باشد .

31
تناسب اندازه دست ها نسبت به تنه

6
شانه ها بوضوح دیده شوند .

32
نسبت اندازه پاها

7
دستها و پاها به نقطه ای از تنه چسبیده باشند .

33
اندازه کف پاها

8
دستها و پاها به محل مناسب تنه چسبیده باشند .

34
دست ها و پاها دو بعدی

9
گردن کشیده باشد .

35
پاشنه پا یا پاشنه کفش

10
حدود گردن

36
هکاهنگی حدود کلی

11
چشم ها کشیبده شده باشد .

37
هماهنگی حدود کلی و خطوط جزئی

12
بینی کشیبده شده باشد .

38
هماهنگی ، تناسب و تقارن خطوط دور سر

13
دهان کشیبده شده باشد .

39
هماهنگی ، تناسب و تقارن دو طرف تنه

14
بینی و دهان دو بعدی کشیبده شده باشد .

40
هماهنگی ، تناسب و تقارن دو طرف صورت

15
سوراخ های بینی کشیبده شده باشد .

41
تناسب اندازه دست ها با پاها

16
موها کشیبده شده باشد .

42
گوشها وجود داشته باشند .

17
موها سر جای خودشان باشند .

43
تناسب اندازه گوشها

18
لباسها کشیبده شده باشد .

44
اجزاء چشم ها ( ابروها یا مژه ها )

19
دو تکه از لباسها کشیبده شده باشد .

45
مردمک چشم ها

20
4 تکه از لباس بخوبی قابل تشخیص باشد .

46
نسبت اندازه چشم ها

21
لباسها کامل باشد .

47
نگاه(جهت نگاه به درستی ترسیم شده باشد(

22
لباس کار یا یونیفرم کامل و بی نقص باشد.

48
چا نه و پیشانی

23
انگشت ها

49
بر آمدگی چا نه

24
تعداد انگشت ها درست باشند .

50
نیمرخ با یک خطا

25
شکل و قواره انگشتان درست باشد .

51
نیمرخ بدون خطا

26
جای مناسب انگشت شست

نمره کل

اجرای آزمون ها:
1. صلاحیت اجرا کننده : هوش کافی ، حوصله زیاد ، توانایی درک احساسات ، تخصص ، و…
2. لحظه اجرا : آزمودنی در شرایط جسمی و روانی مساعد قرار گرفته باشد.
3. مدت اجرا : به علائم خستگی کودکان توجه کافی گردد.
4. محل اجرا : محل شناخته شده و در عین حال بر اساس بر خورد عوامل اجرایی آرامش در کودک ایجاد شود .
5. نگرش آزماینده : شیوه های اجرایی و چگونگی شروع آزمون از طرف آزماینده بسیار مهم است.سعی شود آزمون به صورت بازی آغاز شود . چرا که کودکان از هدف آزمون آگاهی چندانی ندارند.
6. تیپ های آزمودنی : انسان ها علی رغم زیاد بهم به هم شبیهند ، تفاوت های زیادی نیز با هم دارند.
7. نحوه برقراری ارتباط: برای ایجاد ارتباط خوب لازم است حداکثر تلاش انجام شود . چنانچه ارتباط خوب برقرار شود اجرای آزمون به درستی و به راحتی انجام می پذیرد .
8. دستورالعمل ها : عدول از دستورالعمل هرگز؟؟؟؟
9. کنترل کار آزمودنی : نظارت بر کار آزمودنی ودر صورت لزوم ایجاد اعتماد به نفس ودر آزمودنی از عهده یک آزمونگر توانمند بر خواهد آمد .
" عواملی که در نتیجه آزمون تاثیر می گذارد "
1. آزمونگر: تحصص ، تجربه ، شیوه ارتباط ، رعایت دستورالعمل ، مسائل عاطفی و…………
2. آزمون : هنجار شده ، اعتبار ، روایی ، وابسته به فرهنگ یا ناوابسته به فرهنگ ، تعداد سئوالات و……
3. آزمودنی : ابعاد مختلف کودک ( شناختی، عاطفی ، اجتماعی و ..) در نتیجه آزمون تاثیر گذار است
4. محل اجرای آزمون : محیط اجرای آزمون ، نحوه برقراری اولیه عوامل اجرایی

منابع

1- اتکینسون، و…..(1989) زمینه روان شناسی(براهنی و همکاران 1378) رشد
2- شعاری نژاد،علی اکبر(1373) روان شناسی رشد اطلاعات
3- شکلتون و فلچر تفاوتهای فردی ( کریمی و جمهری 1371 فاطمی
4- گنجی ، حمزه (1380) تفاوتهای فردی کودکان پیام نور
5- لطف آبادی،حسین (1378) روان شناسی رشد(2) سمت
6- ماسن و همکاران رشد و شخصیت کودک(یاسایی 1380) نشر مرکز