جزوه بیماری شناسی گیاهی



مفاهیم بنیادی
بیماری شــــناسی گـیاهی

Basic Concepts of Plant Pathology

سلیمان جمشیدی
مهرماه 1380

( فهرست مطالب (

مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….. 1
تاریخچه بیماری های گیاهی …………………………………………………………………………………. 1
تعاریف اساسی ………………………………………………………………………………………………….. 
اهمیت بیماری های گیاهی ……………………………………………………………………………..…… 2
عوامل بیماریزا در گیاه………………………………………………………………………………………….. 1
اصول تشخیص بیماری های گیاهی………………………………………………………………………… 1
علایم بیماری………………………………………………………………………………………………………. 1
نشانه های عامل بیماریزا……………………………………………………………………………………….. 1
اصول کخ………………………………………………………………………………………………………….. 1
عوامل دخیل در وقوع بیماری ها (مثلث بیماری)………………………………………………………. 1
مراحل بوجود آمدن بیماری های گیاهی …………………………………………………………………. 1
روش های تهاجم عوامل بیماریزا به گیاه ………………………………………………………………… 1
روش های مقابله گیاه با عوامل بیماریزا …………………………………………………………………. 1
اصول مدیریت و کنترل بیماری های گیاهی ……………………………………………………………. 1

 مقدمه
انسان کنونی سخت درصدد تامین غذاست. نخستین حلقه از زنجیره غذایی را ماشینهایی سبزی تشکیل میدهد که تقریباً تنها تولید کنندگان مستقل غذا می باشند. بنابراین آدمی توجه خود را به این امر معطوف داشته است که حداکثر توان خود را در استفاده از این موجودات برای تامین بیشتر خود بکار گیرد. تدابیری که برای افزایش غذا اندیشیده شده است به اختصار شامل افزایش سطح زیر کشت محصولات، اقداماتی در جهت به نژادی و نیز به زراعی، استفاده از تکنولوژی و مکانیزاسیون در کشاورزی و در نهایت حفاظت گیاهان از آسیب آفات و بیماریهاست. این مقوله، یعنی حفاظت گیاهان (Crop protection) در کل، در حیطه رشته گیاه پزشکی قرار دارد. بیماری شناسی گیاهی (Plant pathology) شاخه ای از گیاهپزشکی است و هدف آن در نهایت جلوگیری از آسیب هایی است که توسط عوامل بیماریزا به گیاه وارد می شود.

 تاریخچه بیماریهای گیاهی
بیماریهای گیاهی از زمانهای بسیار دور توجه انسان را به خود معطوف داشته اند. قدما عقاید خرافی در این مورد داشتند و برخی آن را خشم خدا برای مجازات میدانستند و حتی در یونان قدیم به رب النوع زنگ Robigns معتقد بودند و برای آن هرساله مراسم مذهبی و قربانی بپا میکردند. نخستین کسی که در زمینه بیماریهای گیاهی مطالعه نمود، تئوفراستوس بود که حدود 300 سال قبل از میلاد می زیست. وی اعتقاد داشت که بیماریهای گیاهی در اثر عوامل جوی بوجود می آید. تا 2000 سال بعد از این تاریخ اطلاعات ناچیزی به این علم اضافه شد. تا اینکه ون لی ون هوک (van Leewenhoek) در سال 1675 میکروسکوپ را کشف کرد و دروازه ای به جهان عظیم میکروارگانیسم ها فراروی انسان گشوده شد. میشلی (Micheli) در سال 1729 با تردید به نظریه خودبخودی سقراط اسپور قارچها را مورد مطالعه قرار داد. در سال 1755 تیلت (Tillet) با توصیف اسپورهای سیاهک پنهان گندم و اثبات انتقال آن به گیاه سالم و نیز امکان کنترل با ضدعفونی کردن بذر، نظریه خودبخودی را که بعداً توسط پاستور (1860) کاملاً رد شد، زیر سئوال برد. نیدهام (Nidham) در سال 1743 اولین نماتد انگل گیاهی را از خوشه های گندم استخراج کرد. دباری (Debary) در 1861 قارچ عامل بلایت دیررس سیب زمینی (Phytophtora infestans) را شناسایی و از رشته پزشکی به بیماری شناسی گیاهی روی آورد و موفق شد علل بسیاری از بیماری ها و سیکل زندگی عامل آنها را کشف و توصیف کند. وی به عنوان پدر علم بیماری شناسی گیاهی نوین معروف می باشد. در سال 1886 مایر (Mayer) به بیماری موزاییک توتون پی برد که در نهایت در سال 1935 استانلی (Stanly) با کشف ویروس عامل این بیماری جایزه نوبل را دریافت کرد. بوریل Burill در سال 1878 عامل سرخشگیدگی گلابی را یک نوع باکتری اعلام کرد. در سال 1931 استاهل (Stahel) پروتوزوئرهای تاژکدار را از آوندهای آبکشی قهوه استخراج کرد. دینر (Diener) در سال 1971 ویروئیدها را کشف کرد و دوئی (Doi) در سال 1972 شبه مایکوپلاسماهایی را در بافت چند گیاه مشاهده نمود. امروزه تغییرات و پیشرفتهای شگرفی در این زمینه بوجود آمده است.

 تعاریف اساسی
تعریف بیماری های گیاهی : (Plant diseases)
تعاریف متعددی از بیماری های گیاهی ارایه شده است که در زیر تنها به یکی از کاملترین تعاریف بسنده می کنیم.
(( بیماری گیاهی اختلال در عملی از گیاه است که در اثر تحریک مداوم یک موجود زنده یا غیر زنده بوجود می آید که منجر به بروز حالت غیر طبیعی در مورفولوژی، فیزیولوژی و رفتار گیاه می شود ))

تعریف بیماری شناسی گیاهی :(Plant pathology)
علم مطالعه بیماری های گیاهی را بیماری شناسی گیاهی گویند. این علم، علم مطالعه عوامل بیماریزا، چگونگی بیماریزایی، ارتباط گیاه و عامل بیماریزا و بالاخره روشهای مبارزه با بیماریهای گیاهی است.

 اهمیت بیماری های گیاهی
آسیبی که بیماریهای گیاهی به گیاهان محصول ده وارد می آورند، باعث کاهش محصول، افزایش قیمت آن برای مصرف کننده و حتی در شرایط حاد، گرسنگی، بدبختی، آوارگی، قحطی و مرگ می گردد. مرگ 250 هزار ایرلندی در قحطی 1845 در اثر بیماری بلایت دیررس سیب زمینی نمونه ای از تاثیر مستقیم بیماری های گیاهی در حیات بشری است. بیماری های گیاهی ممکن است عاملی محدود کننده برای کاشت یک محصول در یک منطقه باشد و تمامی گیاهان یک گونه را که به یک بیماری خاص حساس می باشند، از بین ببرد. انقراض نسل بلوط امریکایی در اثر بیماری بلایت در امریکای شمالی یا نارون امریکایی در اثر بیماری مرگ هلندی نارون نمونه ای گویا از این مسئله است. علاوه براین خسارت ها، مخارج مبارزه (سم، ابزار و وسایل و کارگر و ….) را نیز بایستی به این هزینه های ناشی از بیماریها افزود. به عنوان مثال برابر تخمین وزارت کشاورزی امریکا سالانه 1/9 میلیارد دلار بیماریهای گیاهی، 7/7 میلیارد دلار آفات بندپای گیاهی و 2/6 میلیارد دلار علف های هرز فقط در این کشور خسارت وارد می کنند.
تغییراتی که در روش های کشاورزی در اثر پیشرفت سایر علوم در تمامی رشته ها و با ابداع روشهای نوین صورت گرفته است، اثراتی را در نوع بیماریها، شدت و میزان خسارت و سرعت انتشار آنها بدنبال داشته است. بطور مثال با پیشرفت علم اصلاح نباتات، ارقامی پرمحصول و پاکوتاه از گندم تولید و در دهه 1960 توزیع شد که با توجه به عملکرد بسیار بالای، رفته رفته جایگزین ارقام بومی و محلی گردید. این تغییرات که متعاقب آن تغییراتی را در روشهای زراعی مطالبه می کند، اپیدمی های ویرانگری از بیماریهایی نظیر بیماری سپتوریوز گندم را سبب گردید که در حال حاضر نیز به عنوان معضلی برای کاشت ارقام اصلاح شده گندم در سراسر دنیا به شمار می رود و گاه مثلاً در مناطق مدیترانه ای تا 81% به محصول خسارت وارد می کند. تاثیر روش های نوین آبیاری را نیز در اشاعه بیماریها نبایستی از نظر دور داشت. افزایش کاربرد کود، آفت کشهای مختلف و بروز مقاومت به آنها در بسیاری از نقاط دنیا و پیشرفت های تکنولوژی و افزایش آودگی ها در هوا و …. نیز از عواملی است که تاثیر زیادی در افزایش بیماریهای گیاهی داشته است.

جدول زیر برآورد های جهانی 1982 از خسارت بیماریها را به چند محصول مهم نشان میدهد.

درصد کل خسارت وارده از بیماریها، آفات بندپا وعلفهای هرز
درصد خسارت وارده به محصول از بیماریها
خسارت ناشی از بیماریها (میلیون تن)
محصول
5/34
2/9
238
غلات
3/32
8/21
82
سیب زمینی
5/24
4/10
44
چغندر
0/43
7/16
163
سایر گیاهان ریشه ای
0/55
2/19
346
نیشکر
3/33
3/11
8
حبوبات
7/27
1/10
51
سبزیجات
4/23
6/12
50
میوه ها
4/42
7/17
3
قهوه، چای، کاکائو
7/30
8/9
34
محصولات روغنی

 عوامل بیماریزا در گیاه (Plant pathogens)
عواملی که موجب ایجاد بیماری می شوند، به عوامل بیماریزا یا پاتوژن (‍Pathogen)معروفند. این عوامل ممکن است زنده و یا غیر زنده باشند. بیماریهای گیاهی براساس عامل بیماریزا در دو گروه قرار می گیرند :
1 – بیماری های ناشی از عوامل زنده (Biotic) :
این قبیل بیماری ها به لحاظ آنکه عامل بیماریزا در آنها زنده است، مسری یا واگیردار می باشند و با روش های طبیعی و مصنوعی از یک گیاه به گیاه دیگر قابل انتقال می باشند. پاتوژن های زنده ای که در گیاه ایجاد بیماری می کنند، عبارتند از :
قارچ ها، پروکاریوت ها (باکتری ها و مالیکوت ها)، ویروس ها، ویروئید ها، نماتدها، گیاهان انگل گلدار و برخی از جانوران تک سلولی (پروتوزوآ) و جلبکها.
2 – بیماری های ناشی از عوامل غیر زنده (Abiotic) :
این بیماری ها غیر مسری می باشند و به بیماری های فیزیولوژیک موسوم می باشند. این عوامل شامل شرایط نامساعد آب و هوایی، کمبود و بیشبود عناصر غذایی در خاک و نیز آلودگی هوا می باشند.

 تشخیص بیماری های گیاهی (Diagnosis of plant diseases)
تشخیص بیماری مقوله پیچیده و آمیزه ای از علم، فن، تجربه و هنر است. مهمترین مرحله تشخیص، شناسایی عامل بیماریزاست. در واقع، تشخیص نخستین و اساسی ترین گامی است که در جهت کنترل صحیح بیماری ها برداشته می شود. هرچه تشخیص با دقت کمتری انجام شود، روش های کنترلی توصیه شده نیز از دقت کمتری برخوردار خواهد بود.
در تشخیص اولیه بیماری ها از دو عنصر مهم کمک گرفته می شود.
1 – علایم بیماری (Symptom)
2 – نشانه ها و آثار انگل (Sign)
نکته قابل ذکر این است که فرد تشخیص دهنده بایستی اطلاعاتی را نیز در ارتباط با شرایط رشدی و کشت گیاه مثل آب و هوا، اطلاعات مربوط به ویژگی های خاک، روش آبیاری اعمال شده، محصول سالهای قبل و … کسب نماید. اینکار معمولاً با پر کردن فرم های اولیه ای انجام می شود که کمک بسیار زیادی در امر تشخیص می باشند. این فرم ها به کمک زارعین در محل مورد بازبینی نمونه بیمار گیاهی تکمیل می شوند. در مرحله بعدی فرد تشخیص دهنده با مشاهدات دقیق حدس هایی را در ذهن می پروراند (ارایه فرضیه). در این راستا، آشنایی با علایم مختلف بیماری ها و مهمتر از آن نشانه ها یا آثار انگل بسیار ضروری است. مرحله بعدی آزمایش فرضیه است که معمولاً در آزمایشگاه انجام می گیرد و ممکن است به رد و یا اثبات فرضیه ارایه شده منجر گردد. در این مرحله روش های بهره گیری از منابع معتبر علمی اساسی ترین مهارتی است که فرد بایستی از آن برخودار باشد.

 علایم بیماری های گیاهی
1 – زردی یا کلروز Yellowing, Chlorosis: عدم تشکیل یا از بین رفتن کلروفیل در کل یا قسمتی از گباه
2 – بافت مردگی یا نکروز (Necrosis) : مرگ و تغییر رنگ سلولها، بافت ها، اندام ها و کل گیاه طوریکه امکان برگشت بحالت اولیه از بین می رود.
3 -موزاییک (Musaic) : بوجود آمدن تلفیقی از رنگهای زرد، زرد روشن، سبز و سبز روشن در برگها و میوه ها
4 – گال، تومور، گره، زگیل (Gall- Tumor – Knot – Wart)
رشد بیش از حد موضعی در محل خاصی از گیاه که در اث هیپرتروفی (افزایش حجم سلولها) و هیپرتروفی (افزایش تعداد سلولها) بوجود می آید که بر اساس شکلی که در بافت گیاهی بوجود می آید به نامهای مختلفی موسوم می باشد.
5 – غول آسایی (Gigantism) : رشد بیش از حد کل گیاه
6 – لکه (Spot) : واژه ای است کلی که به ناحیه تغییر رنگ یافته در گیاه اطلاق می شود که در اندامهای مختلف گیاهی بوجود می آید.
7 – زخم (Lesion) : واژه ای است کلی شامل ناحیه ای موضعی در گیاه

 نشانه های عامل بیماریزا (Sign)
که شامل آثار و نشانه هایی که از عامل بیماریزا در محل آلوده مشاهده می شود. وجود یا عدم وجود این آثار که مستقیماً با نوع عامل بیماریزا ارتباط دارند در انواع مختلف عوامل بیماری در جدول زیر آمده است:

ویروئیدها
ویروس ها
گیاهان انگل گلدار
مالیکوتها
نماتدها
باکتری ها
قارچ ها
عامل بیماریزا
–
–
+
–
+/-
–
+/-
Sign

+ : به این معنی است که هیچ نشانه ای از انگل با چشم غیر مسلح در محل آودگی قابل مشاهده نیست.
– : به این معنی است که هیچ نشانه ای از انگل با چشم غیر مسلح در محل آودگی قابل مشاهده نیست.
توضیحات بیشتر در این ارتیاط در بخش های بعدی داده خواهد شد.

 اصول کخ
برای بیماری هایی که برای اولین بار شناخته می شوند، بایستی اصولی را جهت اطمینان از بیماریزایی عاملی که تصور می شود باعث بوجود آمدن بیماری شده است، رعایت نمود. این اصول که در کلیه علوم مریوط به بیماری شناسی همه موجودات (ار قبیل انسان، دام و گیاه) کاربرد دارند، به اصول کخ یا Koch' s rules معروفند.
این اصول عبارتند از:
1 – علایم بیماری و عامل همواره باید با گیاهان بیمار مورد مطالعه همراه هم باشند.
2 – جداسازی عامل از گیاه و خالص سازی آن در محیط کشت و ثبت مشخصات آن.
3 – تکثیر عامل و مایه زنی آن به گیاه سالم از همان گونه و رقم و بدست آوردن همان علایم قبلی.
4 – جداسازی مجدد عامل از گیاهان جدید و مقایسه مشخصات آن با مشخصات ثبت شده قبلی.
نکته :
این اصول در مورد بیماری های فیزیولوژیک و نیز بیماری هایی که عامل آنها انگل اجباری است (در محیط های مصنوعی قابل کشت نیست) بطور کامل قابل اجرا نیست. در مورد انگل های اجباری مرحله کشت انجام نمی شود و عامل، بلافاصله پس از خالص سازی، مایه کوبی شده و بقیه مراحل دنبال می شود.

 عوامل دخیل در وقوع بیماری ها (مثلث بیماری Disease triangle)
در بوجود آمدن یک بیماری سه جزء مهم یعنی عامل بیماریزا، گیاه میزبان و شرایط محیطی دخیل می باشند.
اگر هر یک از این سه عامل در یک ضلع مثلث قرار داده شوند، مساحت کلی مثلث مقدار بیماری را نشان می دهد.
در صورتیکه هر کدام از عوامل صفر فرض شوند، در این صورت مقدار بیماری نیز صفر خواهد بود (بیماری بوجود نخواهد آمد). در صورت کاهش یا افزایش هر یک از اضلاع، شاهد کاهش و افزایش مقدار بیماری خواهیم بود. این مثلث به مثلث بیماری معروف است.
 مراحل بوجود آمدن بیماری های گیاهی (چرخه بیماری)
چرخه بیماری (Disease cycle) در بیماری های عفونی (با عامل زنده) شامل روند بیماری از ظهور، توسعه و تداوم بیماری می باشد. این روند مجموعه مراحلی است که در کل به چرخه بیماری موسوم می باشند. نکته مهم این است که چرخه پاتوژن با چرخه بیماری متفاوت است ولی این دو در ارتباطی تنگاتنگ با هم قرار دارند.
مراحل چرخه بیماری عبارت است از:

1 – مرحله مایه زنی : Inoculation
تماسی که عامل بیماری به هر طریقی با میزبان خود برقرار می کند، مایه زنی یا تلقیح نامیده می شود. لازم به ذکر است که تنها تماس نمی تواند تضمینی برای ایجاد بیماری باشد. قسمتی از انگل که در تماس با میزبان قرار می گیرد مایه آلودگی یا مایه تلقیح Inoculum نامیده می شود. گاه کل یک موجود، خود مایه آلودگی است. مثل باکتری ها و ویروس ها. اینوکلوم ممکن است متشکل از واحد هایی باشد که به آنها پروپاگول Propagule گفته می شود. بنابراین اینوکلوم ممکن است یک یا چندین پروپاگول تشکیل شده باشد. مثل مجموعه اسپورها و یک اسپور. منبع آلودگی در بسیاری از موارد بیماری های گیاهی آب، هوا، خاک، گباهان آلوده، بقایای گیاهی آلوده، علف های هرز، حشرات ناقل، اندام های گیاهی مثل قلمه و بذر و… می باشد. دو نوع تلقیح وجود دارد. تلقیح فعال که با حرکت و رسیدن اینوکلوم به میزبان همراه است مثل اسپورهای تاژکدار (زئوسپورها)، باکتری های تاژکدار و نماتدها و تلقیح غیرفعال که حرکت بوسیله عامل دیگری مثل باد، حشرات و آب و … صورت می گیرد که غالباً اکثر مایه زنی ها به این ترتیب صورت می گیرد.

2 – مرحله رخنه : Penetration
این مرحله شامل نفوذ عامل بیماریزا در سلولهای گیاه میزبان می باشد. یک سری تغییرات برای آماده شدن اینوکلوم جهت رخنه در آن صورت می گیرد. مثل تندش اسپور، تفریخ (خروج لارو) تخم درنماتدها، جوانه زنی بذور گیاهان انگل گلدار. نفوذ در میزبان به دو شکل انجام می شود:
1 – نفوذ مستقیم : که بصورت مکانیکی و شیمیایی توام انجام می گیرد. مثل رخنه نماتدها (با نیش یاStylete )، تعدادی از قارچ ها (با چسبک یا Appresorium) و گیاهان انگل گلدار با Appresorium.
2 – نفوذ غیر مستقیم : که از منافذ طبیعی (روزنه ها، عدسکها، محل انشعاب ریشه های فرعی و …) یا مصنوعی (زخمها و شکاف ها) صورت می گیرد. اغلب پاتوژن ها به این طریق در گیاه رخنه می کنند.
ورود برخی از پاتوژنها مثل ویروس ها و مالیکوتها با نیش حشرات ناقل صورت می گیرد.
نکته مهم این است که هر نفوذی منجر به ایجاد بیماری نمی شود و گیاه فرصت دارد تا با اتخاذ شیوه های دفاعی مختلف بر عامل بیماریزا فائق آید.

3 – مرحله آلودگی : Infection
این مرحله شامل برقراری ارتباط غذایی توسط پاتوژن با میزبان می باشد و به مرحله استیلا، عفونت و غلبه نیز معروف می باشد. علایم بیماری در این مرحله قابل روئیت می باشد. از زمان تماس اینوکلوم تا بروزعلایم را دوره کمون یا نهفتگی (Incubation period) می گویند. آلودگی ممکن است سطحی، بین سلولی، داخل سلولی و داخل آوندی باشد. همچنین آلودگی به صورت موضعی (فقط در یک، چند سلول یا در ناحیه محدود) و یا سیستمیک (فراگیر در همه سلول ها و بافت ها حساس گیاه) دیده می شود.

4 – مرحله تکثیر Reproduction
در این مرحله عامل بیماریزا پس از تثیبت در محل شروع به تولید مثل کرده و جمعیت خود را افزایش می دهد. این تولید مثل بسته به نوع عامل بیماریزا به طرق مختلفی صورت می گیرد. مثلاً قارچ ها تولید اسپور کرده و باکتری ها با تقسیم دوتایی ازدیاد می یابند و نماتد ها شروع به تخم گذاری می کنند. تولید مثل ممکن است در سطح میزبان و یا در داخل صورت گیرد و یا ممکن است در داخل صورت گرفته و در نهایت به سطح آورده شود.

5 – مرحله انتشار Dissemination
این مرحله شامل پراکنده شدن اندام های تکثری عوامل بیماری به طرق مختلف است.
دو نوع انتشار وجود دارد :
1 – انتشار فعال : که با حرکت خود اندام تکثیری صورت می گیرد. مثل زیوسپورها، باکتریهای تاژکدار و نماتدها
2 – انتشار غیر فعال : که اندام تکثیری در جابجایی خود نقشی ندارد و عامل دیگری مثل باد، آب، حشرات، بذر، قلمه، وسایل و ادوات کشاورزی و … صورت می گیرد.

6 – مرحله پایداری : Survival
این مرحله شامل کلیه روش هایی است که عوامل بیماریزا جهت محافظت خود از شرایط نامساعد محیطی اتخاذ می کنند. در این زاستا دو نوع پایداری وجود دارد :
تابستان گذرانی Oversummering : تحمل دماهای بالا و سپری کردن دوره گرما
زمستان گذرانی Ovewintering : تحمل دماهای پایین و سپری کردن دوره سرما که بیشتر مطرح است و منظور از پایداری، در اغلب موارد زمستانگذرانی است.
قارچ ها به طرق مختلف و با تولید اندامهای پایداری متفاوتی مثل اسکلروت، هیف های ضخیم، اندام های جنسی و … زمستانگذرانی می کنند. باکتری ها در بقایای گیاهی و خاک و گیاهان دائمی، نماتد ها به صورت تخم، لارو و نماتد بالغ، و ویروس ها در میزبانان دایمی و حشرات ناقل شرایط نامساعد را سپری می کنند.

 روش های تهاجم عوامل بیماریزا به گیاه
گیاهان دژهای مستحکمی می باشند که فتح آنها نیازمند قدرتی فوق العاده در عوامل بیماریزاست. این عوامل برای عبور از استحکامات گیاه (لایه مومی، کوتیکول، دیواره ها و …) و غلبه بر روش های دفاعی ویژه گیاه، به ابزار و امکانات ویژه ای مجهزند و تنها در صورتی بر این موانع پیروز خواهند شد که چنین ابزار قوی و سدشکنی را در اختیار داشته باشند. بطور کلی عوامل بیماریزا به دو روش مکانیکی و شیمیایی وارد گیاه می شوند. روش های مکانیکی نیز غالباً با روش شیمیایی همراه می باشند.
4 سلاح شیمیایی عوامل بیماریزا برای غلبه بر گیاه عبارتند از :
1 – آنزیم ها 2 – توکسین ها (زهرابه ها) 3 – تنظیم کننده های رشد 4 – پلی ساکاریدها
خود گیاهان همه این مواد را دارا می باشند. و عوامل بیماریزا گاه گیاه را مجبور به تولید زیاده ز حد این مواد می کنند و یا اینکه خود با تولید آنها در گیاه اختلال بوجود می آورند.

1 – آنزیم ها
آنزیم ها بر بخش های برون سلولی و درون سلولی گیاه اثر می گذارند.
* تاثیر بر بخش های برون سلولی :
تا کنون هیچ پاتوژنی گزارش نشده است که از لایه مومی گیاه توسط آنزیم عبور نماید. لایه کوتیکول که از کوتین تشکیل شده است توسط برخی از قارچها و باکتری موسوم Streptomyces scabies (عمل جرب معمولی سیب زمینی) و با تولید آنزیم کوتیناز تحزیه می شود. دیواره سولی گیاه از ماده ای به نام پکتین تشکیل شده است که با تولید آنزیم پکتیناز توسط تعدادی از قارچ ها، باکتریها و نماتدها تجزیه می شود و پوسیدگی های آبکی Wet rot را بوجود می آورد. آنزیم سلولاز نیز که توسط برخی قارچها، نماتدها، باکتریها و گیاهان انگل گلدار تولید می شود، باعث تجزیه سلولز می شود. همی سلولازها نیز همی سلولز موجود در دیواره های سلولی را تجزیه می کنند که توسط برخی قارچ ها و باکتریها تولید می شود. لیگنین که در دیواره سلولی و سلولهای اطراف آوندها و غیره وجود دارد توسط تعدادی از قارچها و نیز باکتریها مورد تجزیه آنزیمی قرار می گیرند و بیماری به نام پوسیدگی سفید White rot بوجود می آید.
* تاثیر بر بخش های درون سلولی
برخی از مواد ساده داخل سلول به راحتی مورد تجزیه آنزیمی قرار می گیرند.در بسیاری از موارد نیز ماکرومولکولهای داخل سلول مخصوصاً پروتئین ها مورد تجزیه عوامل بیماریزا قرار گرفته و به مصرف می رسند. تقریباً تمامی این عوامل قادر تجریه پروتئین ها می باشند. نشاسته (به عنوان ماده ذخیره ای گیاه) نیز تقریباً توسط همه عوامل تجزیه می شود. چربی ها با ترشح آنزیم های لیپاز و فسفولیپاز که توسط برخی باکتریها، قارچ ها و نماتدها صورت می گیرند، تجزیه می شوند. ویروس ها و ویروئیدها خود توانایی تولید آنزیم را ندارند و ممکن است تغییراتی را در سیستم تولید آنزیم در گیاه شوند.
2 – توکسین ها
توکسین ها مستقیماً روی پروتوپلاسم تاثیر می گذارند و یا با تاثیر بر تراوایی غشای سلولی در تبادلت یونی و نقل و انتقال مواد از عشاء تاثیر می گذارند.

3 – تنظیم کننده های رشد
که شامل مواد افزاینده رشد مثل اُکسین ها، جیبرلین ها و مواد بازدارنده رشد مثل اتیلن و اسید آبسیسیک می باشند. این مواد روی توانایی تقسیم سلولی در گیاه تاثیر می گذارند. عوامل بیماریزا این مواد را تولید و یا روی تولید آنها توسط گیاه تاثیر می گذارند و علایمی از قییل کوتولگی، روزته شدن، تولید تومور و گال و گره و عدم تقارن و …. را موجب می شوند.

4 – پلی ساکاریدها
تعدادی از قارچها، باکتریها و نماتدها در سطح خود مواد را دارا می باشند که ماهیت پلی ساکاریدی داشته و در هنگام بروز بیماری آزاد شده و وارد عمل می شود. این مواد در انسداد آوندها و بروز پژمردگی ها نقش دارند. افزایش این مواد در گیاه، سمی خواهد بود.

 روش های مقابله گیاه با عوامل بیماریزا
گیاهان در طبیعت مورد هجوم انواع و اقسام عوامل بیماریزا می باشند، اما آیا هر هجومی، بوجود آمدن بیماری را در پی خواهد داشت. جواب این سئوال در این جمله نهفته است که ((بیماری یک استثنا، و مقاومت یک قاعده است)). در توضیح این جمله باید گفت که دفاع گیاه از خود و عدم ابتلا به بیماری (مقاومت) در طول حیات یک گیاه بارها و بارها توسط گیاه اعمال می شود و فقط در شرایط استثنایی و نادر است که گیاه به یک بیماری گیاهی مبتلا می شود. بنابراین گیاهان روش های بسیار قوی و متنوعی برای مقابله با عوامل بیماریزا بکار می گیرند.
در کل گیاهان به دو طریق در برابر عوامل بیماریزا از خود دفاع می کنند:
1 – دفاع ساختمانی یا فیزیکی: به عنوان سدها و موانع فیزیکی در برابر عامل بیماری
2 – دفاع بیوشیمیایی : شامل تولید مواد سمی علیه عامل بیماری
دفاع گیاهان در دو مقطع زمانی اعمال می شود:
* تدابیر ساحتمانی که قبل از آلودگی در گیاه اندیشیده شده است:
1 – لایه مومی، کرکها و کوتیکول که در سطح سلول های اپیدرمی موجودند.
موم و کرکها به لحاظ ماهیت لیپیدی، آبگریزند و در نتیحه مانع تجمع لایه نازکی از آب می شوند که برای عامل بیماریزا مساعد می باشد. ضخامت کوتیکول نیز تنها در برابر عوامل بیماریزایی که نفوذ مستقیم دارند، به عنوان سد دفاعی تلقی می شود.
2 – ضخامت و سختی دیواره سلولهای اپیدرم میزبان برای جلوگیری از نفوذ مستقیم عوامل
3 – وضعیت روزنه ها در برخی از ارقام میزبان برای عواملیکه از طریق روزنه وارد می شوند.
4 – دیواره سلولهای بافت مورد حمله مانند دستجات آوندی و سلولهای اسکلرانشیم
* تدابیر بیوشیمیایی که قبل از آلودگی در گیاه اندیشیده شده است :
1 – بازدارنده های آزاد شده توسط گیاه به محیط
این مواد که از بخشهای هوایی و زیر زمینی گیاه به محیط آزاد می شوند، ممکن است در برابر برخی از عوامل، ماهیت بازدارنده داشته باشند. به عنوان مثال ارقام پیاز مقاوم به بیماری قارچی آنتراکنوز پیاز (ناشی از Colletotrichum circinans) پوسته های قرمزی دارند که این پوسته علاوه بر رنگدانه، دارای ترکیبات فنلی خاصی (اسید پروتوکاتچوئیک و کاتیکل) می باشند که برای قارچ عامل بیماری سمی است که در پایز های حساس سفید وجود ندارد.
2 – فقدان فاکتورهای لازم برای ایجاد بیماری
1 – فقدان شناخت بین میزبان و عامل بیماری
گیاهان در سطوح خود دارای مولکولها و ساختارهای ویژه ای می باشند که عوامل شناسایی یا Recognition factors نامیده می شوند و در صورت عدم حضور این فاکتورها بیماری رخ نخواهد داد.
2 – فقدان گیرنده ها و مناطق حساس به توکسین ها
به نظر می رسد که توکسین ها به گیرنده های خاص در میزبان چسبیده و یا با محل های حساسی در گیاه واکنش نشان میدهند. گیاهان مقاوم فاقد این گیرنده ها یا محل ها میباشند.
3 – فقدان مواد غذایی مورد نیاز عامل بیماری
گاه گیاه برای ادامه و پیشرفت آلودگی مواد غذایی ضروری برای عامل را تولید نمی کند. این امر باعث مقاومت گیاه می گردد.
4 – مواد بازدارنده موجود در سلول های گیاهی (که به محیط آزاد نمی شوند)
موادی از جمله تانن ها و فنلها که ماهیت ضدمیکروبی دارند، در غلظتهای بالا ممکن است در اندام هایی از گیاه مثل میوه های جوان و برگها وجود داشته باشد که باعث ایجاد مقاومت می شود.
درصورتیکه علی رغم دفاع پیش از آلودگی، عامل بیماری قادر به نفوذ شده و بیماری در حال شکل گیری باشد، گیاه ابزاریهای دفاعی خاصی را اتخاذ می نماید:
* دفاع ساحتمانی که پس از تهاجم در گیاه بروز می کند:
1 – ساختارهای دفاعی بافتی
برخی از ساختارهای دفاعی گیاه بافتهایی هستند که در مقابل عوامل بیماری در عمق (داخل) گیاه بوجود می آیند.
– تشکیل لایه های چوب پنبه ای
تشکیل چند لایه چوب پنبه برای دور کردن بخش سالم گیاه از دسترس عامل بیماری صورت می گیرد که کمی دورتر از ناحیه آلوده صورت می گیرد.
– تشکیل لایه جدا شونده یا ریزشی:
گاه لایه هایی نواحی آلوده را همراه با عامل بیماریزا که روی آن حضور دارد، محاصره کرده و بخش آلوده کاملاً از گیاه جدا شده و می افتد. این پدیده در بیماری غربالی درختان هسته دار به وضوح قابل مشاهده است.
– تشکیل تایلوز (Tyloes)
گاه عامل بیماری به داخل آوندهای چوبی نفوذ و با شیره خام در کل گیاه منتشر می شود، گیاهان برای مقابله با این عمل از طریق تایلوزها جلوی پیشروی آن را میگیرند. تایلوزها در اثر رشد زیاده از حد پروتوپلاست سلولهای پارانشیم مجاور داخل آوندها بوجود می آیند که از طریق منافذ جانبی به داخل آوند رشد و جلوی انتقال شیره خام را می گیرند که این امر موجب پژمردگی ناحیه ای میگردد که توسط آوند مسدود تغذیه می شد.
– رسوب مواد صمغی
برخی گیاهان انواعی از مواد صمغی را پس از آلودگی تولید می کنند که در فضاهای بین سلولی و داخل سلولهای احاطه کننده نقطه آلودگی رسوب و عامل بیماری را محبوس می کند.
2 – ساختارهای دفاعی سلولی
که اغلب مربوط به تغییرات خاصی است که در دیواره سلولهای مورد هجوم شکل می گیرد
3 – دفاع سیتوپلاسمی سلولها
مانند غلیظ شدن سیتوپلاسم و بزرگ شدن هسته و ظهور انواع اندامکها و انهدام عامل بیماریزا در داخل سلول
4 – واکنش فوق حساسیت (Hypersensivity reaction)
عامل بیماریزا پس از عبور از دیواره و به محض رسیدن به سیتوپلاسم، هسته سلول میزبان به سمت عامل حرکت و بسرعت تجزیه می شود و مواد قهوه ای و صمغ مانندی را ابتدا اطراف عامل و سپس در کل سیتوپلاسم تولید می کند. سلول گیاه و عامل مهاجم هر دو از بین می روند.

* دفاع بیوشیمیایی که پس از تهاجم در گیاه بروز می کند:
طبق شواهد روز افزون، مقاومت گیاه در برابر عوامل بیشتر مربوط به موادی است که توسط گیاه قبل و پس از آلودگی مربوط می شود. مهمترین روشهای دفاع بیوشیمیایی گیاه پس از تهاجم عامل بیماریزا عبارت است از:
1 – واکنش حساسیت شدید.
این واکنش یکی از مهمترین روشهای دفاعی گیاهان است و در مواردی که سازگاری بین عامل بیماریزا و میزبان وجود نداشته باشد، بروز می کند. در ارقام مقاوم پس از آلودگی سلولهای مورد حمله به سرعت آب خود را از دست داده و قهوه ای شده و می میرند و بدین ترتیب جلوی پیشروی عامل بیماریزا گرفته می شود. در صورتیکه این پدیده در صورت وجود در ارقام حساس به کندی صورت می گیرد. برخی تغییرات فیزیولوژیک نیز در سلولها صورت می گیرد که عبارت است از: تغییرپذیری غشای سلولی، افزایش تنفس، تجمع ترکیبات فنلی و تولید فیتوآلکسین ها.
2 – افزایش ترکیبات فنلی
– ترکیبات فنلی عادی:
این ترکیبات از قبل نیز در سلولهای میزبان موجود بوده و پس از حمله نیز مقادیر آنها افزایش می یابد.
– فیتوآلکسین ها (Phytoalexins)
مواد فنلی که فقط پس از حمله و توسط سلولهای سالم اطراف سلولهای آلوده در واکنش به مواد مترشحه از سلولهای آلوده تولید می شود. مثالهایی از این مواد که در گیاهان مختلف شناخته شده است عبارت است از:
فازئولین در لوبیا، پیزاتین در نخود، گلایسئولین در سویا، یونجه و شبدر، ریشتین در سیب زمینی و گوسیپول در پنبه و کاپسیدیول در فلفل.
3 – تولید ترکیبات مقاوم در برابر آنزیم عوامل بیماریزا
این واکنش شامل ظهور ترکیباتی معمولاً پیچیده مثل پکتین ها، پروتئین ها و کاتیون های چند ظرفیتی مثل کلسیم و منیزیم است که نسبت به آنزیم های عامل بیماریزا مقاوم بوده و تجزیه نمی شوند.
4 – خنثی کردن آنزیم ها
5 – آزاد کردن سیانورهای ضد قارچی
6 – خنثی کردن توکسین ها
7 – مقاومت القایی یا اکتسابی (Induced resistance) :
مقاومت القایی در گیاهان مقاومتی است که گیاه در اثر تلقیح طبیعی یا مصنوعی با برخی از عوامل زنده و یا تیمار با بعضی از عوامل شیمیایی یا فیزیکی بوجود می آید. این نوع مقاومت غیر اختصاصی است (مقاومت به کلیه عوامل زیان آور). بطور مثال آلوده شدن توتون به ویروس موزائیک توتون (TMV)، موجب مقاومت آن به خود ویروس و چند ویروس دیگر، قارچها، باکتریها و شته ها می شود. ماهیت این نوع مقاومت دقیقاً شناخته نشده و ممکن است با واکنش حساسیت شدید ارتباط داشته باشد.

 اپیدمی شناسی بیماری های گیاهی
هنگامی می گوییم یک بیماری اپیدمی شده است که بیماری در مدت زمانی کوتاه در جمعیتی زیاد از میزبان بطور ناگهانی و سریع شایع شود. مطالعه اپیدمی و عوامل موثر برآن را همه گیری شناسی شناسی (Epidemiology) نامیده می شود. بیماری هایی که همه ساله کم و بیش در یک منطقه شایع باشد را بیماری های اندمیک (Endemic) می نامند. نمونه ای از اپیدمی شدن بیماری های گیاهی می توان به اپیدمی شدن بیماری بلایت دیررس سیب زمینی در ایرلند اشاره نمود که موجب قطحی وحشتناکی شد و موجب مهاجرت بیش از 2 میلیون ایرلندی گردید.
چهار عنصر در بروز اپیدمی دخالت دارند :
1 – عامل بیماریزای مهاجم 2 – میزبان حساس 3 – شرایط آب و هوایی مساعد 4 – زمان
منظور از زمان، زمان مساعدی است که برای بروز بیماری مناسب باشد. بعضی از صاحبنظران انسان را هم به عنوان عنصر پنجم در بروز اپیدمی معرفی کرده اند. برای کنترل بیماری های اپیدمیک معمولاً از روش هایی موسوم به پیش آگاهی (Forecasting) استفاده می شود. به این ترتیب که زمان و میزان اپیدمی شدن بیماری براساس اطلاعات مختلفی مثل داده های آب و هوایی، تعیین و اعلام و توصیه های لازم برای مقابله با آن ارایه می شود.

 اصول مدیریت و کنترل بیماری های گیاهی
روشهای مبارزه با بیماریهای گیاهی با توجه به نوع عامل بیماریزا، میزبان و واکنشهای بین این دو طراحی شده اند. نکته مهم این است که مبارزه روی جمعیتی از گیاهان اعمال می شود و اقدامات روی یک گیاه تنها به مواردی از بیماریهای درختان، گیاهان زینتی و گاه آلودگیهای ویروسی انجام می شود. با توجه به اینکه اغلب بیماریهای گیاهی همه ساله، بطور منظم ظاهر و به سرعت منتشر می شوند، تقریباً هدف تمامی روشهای مبارزه ای جلوگیری از بیمار نشدن گیاهان است تا معالجه آنها بعد از ابتلا.به عبارت دیگر معالجه رضایت بخش بیماریها با استفاذه از روشهای موجود بسیار محدود است.
روشهای مبارزه با هدف های مختلفی انجام می گیرد :
* دور نگهداشتن عامل بیماری از گیاه میزبان.
که شامل اقداماتی است که عبارتند از:
1 – قرنطینه و بازرسی:
به منظور دور نگهداشتن عوامل بیماریزای خارجی از محصولات داخل کشور که توسط دولت ها انجام می گیرد و بازرسی ها علاوه بر اینکه در مرزها انجام می گیرد، ممکن است در مراکز تولید محصولات کشاورزی داخل و خارج کشور نیز انجام می شود.
2 – گریز از عامل بیماری:
این اقدامات احتمال عاری ماندن میزبان از آلودگی و پشت سر گذاشتن مراحل حساس گیاه قبل از مواجه شدن با عامل بیماریزاست. و شامل استفاده از بذور و مواد تکثیری غیرجنسی سالم و عاری از بیماری، انتخاب تاریخ کاشت و محل مناسب، حفظ فاصله بین مزارع و ردیف ها و مبارزه با حشرات ناقل و علف های هرز است.

* کاهش یا ریشه کنی جمعیت عوامل بیماریزا
این اقدامات در یک منطقه، یک گیاه و یا اندامهای گیاهی (مانند بذور) صورت می گیرد که به قرار زیر تقسیم بندی می شوند:
1 – روشهای زراعی جهت کاهش و ریشه کنی عامل بیماریزا
– منهدم ساختن گیاه یا گیاهان آلوده : ریشه کنی و سوزاندن گیاهان در مورد بیماری هایی که در یک منطقه برای اولین بار دیده می شوند به از بین رفتن بیماری کمک زیادی خواهد نمود. در ایالات متحده سه میلیون اصله مرکبات به دلیل ابتلا به بیماری شانکر باکتریایی مرکبات . در سال 1915 و میلیئن ها نهال و درخت دیگر در سال 1984 (پس از طغیان مجدد) روی همین اصل ریشه کن شده و بیماری تحت کنترل در آمد. ریشه کنی گیاهانی که به عنوان میزبان دوم عوامل بیماریزا بوده و جایگاه زمستانگذرانی آنها به حساب می آیند نیز در کنترل بیماری ها موثر خواهد بود. همچنین ریشه کنی گیاهانی که به عنوان میزبان حدواسط برای عامل بیماریزا (مثل زنگها)ا بوده و عامل برای تکمیل چرخه زیستی خود به آنها نیازمند باشد نیز در کنترل بیماریها کاربرد دارد.
– تناوب زراعی : تناوب شامل کاشت محصولی دیگر در سال و سالهای بعد بوده و یکی از دلایل انجام آن مبارزه با برخی از بیماریهاست. تناوب در مورد عواملی که در خاک پایدار می مانند انجام می شود ولی در کنترل عواملی که مدت زیادی (حداقل 5 تا 6 سال) را در خاک باقی می مانند (Soil inhabitor)، غیر عملی و بی تاثیر خواهد بود و فقط در مورد عواملی مطرح است که حداکثر 3 تا 4 سال در خاک پایداری دارند (Soil invader).
– بهداشت زراعی : به معنای از بین بردن منابع شروع آلودگی در مزرعه و انبار است و اقداماتی نظیر شخم، سوزاندن، از ببن بردن و دفن و یا جمع آوری بقایای گیاهی بعد از برداشت، هرس شاخه های مرده و آلوده و انهدام آنها و اقدامات بهداشتی در هنگام کار مثل شستشوی ابزار آلات کشاورزی قبل از انتقال از محل آلوده به محل غیر آلوده، شستشوی جعبه ها و دیوارهای انبار و … را شامل می شود.
– ایجاد شرایط نامطلوب برای عامل بیماری : اقداماتی مثل بکارگیری سیستم های تهویه در انبار، تنظیم تراکم گیاهان در مزرعه جهت تهویه مطلوب، زهکشی خاک، انتخاب صحیح نوع و میزان کود مصرفی یا مصرف موادی برای تغییر PH خاک و استفاده از آیش شرایط را برای عامل بیماریزا برای فعالیت و رشد و ایجاد بیماری نامساعد خواهد کرد.
– استفاده از تله های پلی اتیلنی و مالچ ها :
به دو منظور :
نصب پلی اتیلن های زرد رنگ و چسبناک در حاشیه مزرعه برای جذب شته های ناقل ویروس و حفظ گیاهان از بیماری ویروسی
آفتابدهی خاک (Solarization) : کشیدن دستکم یک ماه پلی اتیلن در ماههای گرم سال روی خاکی که از قبل مسطح و مرطوب شده است، اینکار به از بین رفتن عوامل بیماریزا و افزایش موجودات مفید مبارزه کننده با عوامل بیماریزا در خاک خواهد انجامید.
2 – روشهای بیولوژیکی جهت کاهش و ریشه کنی عامل بیماریزا
مبارزه بیولوژیکی عبارت است از انهدام کامل یا قسمتی از جمعیت عامل بیماریزا توسط موجودات دیگر که در طبیعت بصورت یک روند وجود دارد. مبارزه بیولوژیکی بطور مصنوعی نیز انجام می شود. این روشها شامل موارد زیر می باشند:
– خاکهای بازدارنده (Suppressive soils) :
در مواردی کاشت پشت سرهم یک محصول طی سالهای متمادی در یک زرعه باعث زوال و از بین رفتن تدریجی بیماری می شود. این پدیده که به Disease decline نامیده می شود، در اثر افزایش سال به سال جمعیت ریزموجودات مبارزه کننده با عوامل بیماریزا (آنتاگونیست ها) است. چنین خاکهایی را که بیماری در آنها به سبب وجود این موجودات بوجود نمی آید، خاکهای بازدارنده گویند. این پدیده به وضوح در مورد بیماری پاخوره گندم که عامل آن قارچ Gaummanomyces graminis var. tritici است، دیده می شود.
– استفاده مستقیم از آنتاگونیست ها :
اینکار با تلقیح مصنوعی آنتاگونیست هایی مثل قارچ Trichoderma صورت می گیرد. مبارزه آنتاگونیست و عامل بیماریزا در صورتیکه به نفع آنتاگونیست تمام شود، به کنترل بیماری خواهد انجامید.
– استفاده از گیاهان تله :
این گیاهان که گیاهان بلند قدی می باشند، در حاشیه مزرعه کاشته شده و از ورود شته های حامل ویروس به مزرعه و تلقیح گیاهان داخل آن جلوگیری می کنند. در مورد نماتد ها، این گیاهان گیاهانی انتخاب می شوند که با ترشحات ریشه خود باعث تفریخ تخم نماتدها می شوند. این گیاهان چون میزبان لاروهای تفریخ شده نمی باشند، به آنها اجازه ورود نخواهند داد و به این ترتیب مرگ لاروها و کاهش جمعیت نماتدها اتفاق خواهد افتاد. این روش عملاً کنترل کافی را تاکنون نداشته و مورد استفاده زیادی قرار ندارد.
– استفاده از گیاهان ضد عوامل بیماریزا
تعدادی از گیاهان مثل گل جعفری و مارچوبه ترشحاتی دارند که خاصیت سمی برای نماتدها دارند و موجب کاهش جمعیت آنها می گردند. این مورد نیز استفاده عملی چندانی ندارد.
3 – روش های فیزیکی جهت کاهش و ریشه کنی عامل بیماریزا شامل
– استفاده از گرما
o ضدعفونی خاک با گرمادهی
اینکار در مورد خاک گلخانه ها
o ضدعفونی اندامهای تکثیری با آب داغ
o ضدعفونی اندامهای ذخیره ای با هوای گرم
– استفاده از اشعه نوری
– استفاده از هوادهی (خشک کردن) در میوه ها و غلات
– استفاده از سرما
– استفاده از اشعه های مغناطیسی
4 – روشهای شیمیایی برای کاهش یا ریشه کنی عامل بیماری
– ضدعفونی خاک: در مواردی خاص مثل محصولات گران قیمت باغی و زینتی و زراعی که صرفه اقتصادی داشته باشد، خاک آلوده لازم است با مواد شیمیایی ضدعفونی گردد. این عمل عمدتاً برای مبارزه با نماتدها و بعضاً قارچ های خاکزی، علف های هرز و باکتریها بکار می رود. اینکار با استفاده از مواد فرار یا تدخین شونده (Fumigation) مثل متیل بروماید و یا بصورت غیر فرار و بصورت محلول در آب داخل خاک قبل از کاشت پخش می شود. پس از مصرف مواد تدخین شونده پوشش پلاستیکی جهت عدم خروج مواد از خاک روی آن کشیده می شود. قارچکش ها بصورت گرد، گرانول یا محلول برای ایم منظور بکار می روند.
– ضدعفونی انبارها
پس از سپری شدن دوره انبارداری فرآورده های انباری بایستی علاوه بر تمیز کردن کامل محوطه انبار و سوزاندن بقایا و کاه و کلش موجود، دیوارها و کف انبار را بایستی با محلول سولفات مس (نیم کیلو در 20 لیتر آب) شستشو داده و با محلول 240 : 1 فرمالدئید سمپاشی کرد. پس از 24 ساعت بسته شدن در انبار، آن را برای تهویه باز می کنیم و بلافاصله قابل استفاده است.
– مبارزه شیمیایی با حشرات ناقل
در صورتیکه یک عامل بیماریزا توسط حشره ای منتقل شود، مبارزه با حشره در عین آسانی، به اندازه مبارزه با عامل بیماری اهمیت دارد. استفاده از حشره کش ها در مورد ویروسها، شبه مایکوپلاسماها و باکتریهای سخت کشت که غالباً توسط حشره ای منتقل می شوند، رایج است. در سالهای اخیر استفاده از روغن ها به صورت تنها و یا همراه با حشره کشها برای کم کردن کارآیی انتقال حشرات نیز موفقیت هایی بهمراه داشته است.

* ایمن سازی یا افزایش مقاومت میزبان
1 – حفاظت تقاطعی (cross protection) : در این روش که معادل واژه واکسیناسیون در عالم جانوری است، نژاد خفیفی از یک ویروس به گیاه تلقیح و از تهاجم نژاد مهاجم مصون می ماند. استفاده عملی از این روش مورد ویروس تریستزای مرکبات نتایج بسیار درخشانی را به همراه داشته است. خطرات جانبی استفاده از این روش مثل جهش نژاد خفیف و تبدیل آن به نژاد خطرناکتر، حساسیت سایر گیاهان و شیوع آلودگی در سایر گیاهان و وارد آمدن صدمات بیشتر را نیز نبایستی از نظر دور داشت.
2 – مقاومت القایی : به بخش مقالبه گیاه با عوامل بیماریزا مراجعه شود.
3 – اقدامات بهینه سازی شرایط رشدی گیاه : این اقدامات که در جهت تقویت گیاه انجام می شود عبارتند از بهینه سازی روشهای کود دهی، زهکشی، آبیاری، فواصل کاشت، مبارزه با علف های هرز.
4 – استفاده از ارقام مقاوم : این راه ارزانترین، آسانترین، بی خطرترین و موثرترین روش مقابله با بیماریهاست. ارقام مقاوم به بیماریها توسط مراکز دولتی و خصوصی تولید و در دسترس کشاورزان قرار می گیرند.

* حفاظت مستقیم گیاهان از عوامل بیماریزا
این روش شامل حفاظت مستقیم گیاه از ابتلا به بیماریهایی است که بومی منطقه ای خاص باشند و احتمال ورود و استقرار جمعیت زیادی از آنها در منطقه زیاد باشد.
1 – روشهای بیولوژیک
این روش ها قرار دادن و مستقر نمودن میکروارگانیسمهای آنتاگونیست (متناقض با عامل بیماریزا) در محل آلودگی قبل و یا بعد از بوجود آمدن آلودگی است.
2 – روشهای شیمیایی
این روش معمولترین روش مبارزه با بیماریهای گیاهی است. مواد شیمیایی بکار رفته ممکناست دارای طیف اثر وسیع بوده و یا انتخابی باشند (روی طیف محدودی از عوامل بیماریزا موثر باشند). مواد شیمیایی بیشتر روی اندامهای هوایی بکار می رود. استفاده از این مواد برای بذر، غده و نیز در ضدعفونی خاک و انبارها نیز معمول است. مواد شیمیایی ممکن است موضعی (Local) (تنها در ناحیه ای که بکار می روند، موثر باشند) و یا سیستمیک (Systemic) باشند یعنی در سرتاسر گیاه جابجا شده و در نقاط مختلف موثر می شوند.
مواد شیمیایی به صورت های زیر علیه بیماری های گیاهی بکار می روند:
1 – سمپاشی و گرد پاشی
2 – ضدعفونی بذر
3 – ضدعفونی خاک
4 – ضدعفونی زخم درختان
4 – ضدعفونی در انبار

انواع مواد شیمیایی که در مبارزه با بیماریهای گیاهی بکار می روند :
1 – مواد معدنی
– ترکیبات مسی :
– ترکیبات گوگردی :
– ترکیبات جیوه ای :
2 – مواد آلی
با ماهیت محافظتی (غیر سیستمیک)
– ترکیبات آلی گوگرد دار (دی تیوکارباماتها):
– کینون ها
– ترکیبات بنزنی
– ترکیبات هتروسیکلیک
با ماهیت معالجه ای (سیستمیک)
– آسیل آلانین ها
– بنزیمیدازول ها
– اُکساتئین ها
– مورفولین ها
– فسفاتهای آلی
– پیریمیدین ها
– تریازول ها
– ترکیبات سیستمیک متفرقه
3 – آنتی بیوتیک ها
4 – نماتد کش ها

* مدیریت تلفیقی آفات Integrated Pest Management (IPM)
موفق ترین و اقتصادی ترین روش مبارزه زمانی حاصل می شود که تمامی اطلاعات مربوط به گیاه، عامل بیماریزا و شرایط محیطی، موقعیت محلی، دسترسی به مواد، قیمت ها و غیره در طراحی برنامه کنترل بیماریهای گیاهی در نظر گرفته شود. در مبارزه تلفیقی معمولاً بیماریهای یک گیاه مورد هدف قرار می گیرند. گاه مبارزه تلفیقی با استفاده از انواع روشها فقط برای یک بیماری خاص بکار می رود.