تحلیل پیامد های زیست محیطی احداث سد شفارود در استان گیلان
با رویکرد توسعه پایدار
تیمور آمار1 ، میثم تحویلداری2
چکیده
در کشور ایران در دو دهه اخیر به دلیل خشکسالی ها و کمبود آب برای امور شهری ،صنعتی و کشاورزی و نیاز به تولید برق ، سد سازی افزایش یافته است و اهمیت آن را میتوان درآغاز احداث سد شفارود در استان گیلان نیز شناسایی نمود. در گذشته پروژه ها صرفا با توجه به هزینه ها و فایده های آن مورد ارزیابی قرار میگرفتند که در دراز مدت صدمات جبران ناپذیری وارد می آمد. در حالی که برای رسیدن به توسعه پایدار باید امنیت انسانی ، امنیت اجتماعی و امنیت محیط زیستی را در نظر داشت. این پژوهش به تحلیل پیامدهای زیست محیطی احداث سد شفارود در استان گیلان با رویکرد توسعه پایدار پرداخته است و روش تحقیق آن توصیفی- تحلیلی میباشد. محدوده مطالعاتی این پژوهش حوزه آبخیز ، مخزن و حوزه آبیاری سد در حال احداث شفارود میباشد و در جمع آوری اطلاعات ضمن بهره گیری از مطالعات اسنادی، مصاحبه با مدیران محلی و بویژه مطالعات میدانی در قالب مشاهده و مصاحبه بوده که به بررسی شاخصهای توسعه پایداردر این سد پرداخته شده است نتایج این تحقیق نشان میدهد مهمترین هدف و اثر مثبت احداث سد شفارود تامین آب10 هزار هکتار از اراضی کشاورزی منطقه پیش بینی شده است و اثرات منفی آن شامل ترک محل زندگی 165 خانوار که در پشت سدو محدوده آب گیری دریاچه سد قرار دارند ، از بین رفتن معیشت متکی بر فعالیتهای خدمات گردشگری ، ازبین رفتن بهره برداری سنتی ،برهم خوردن روند تخم ریزی ماهیان گونه های مهاجر از جمله آزاد ماهیان و نابودی بیش از 300 هکتار جنگل میباشد. نتیجه گیری میشود که آیتم های توسعه پایدار در این پروژه تا حدودی نادیده گرفته شده است که توجه به آن ضروری بوده واگر بپذیریم که ارتباط مفهومی تمامی تعاریف ارائه شده از توسعه پایدار بر یکپارچگی نظام هستی، ارتباط سیستمی عوامل زیست محیطی و تاکید برتامین نیازهای نسل کنونی و پاسخگویی به نیازهای نسل های آینده می باشد. در نتیجه با پذیرش ظرفیت ها و محدودیت های محیط، تنها راه دستیابی به توسعه پایدار توجه کافی به تمامی اکوسیستم های پایین دست و بالادست سدهایی است که تصمیم به ساخت آنها داریم.
واژگان کلیدی : سد شفارود ، توسعه پایدار، امنیت محیط زیست، اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی
1.طرح مساله و ضرورت بررسی آن
متاثر از تحولات مدیریتی در بخش منابع آب طی دهه 1950 به بعد سدهای زیادی در دنیا ساخته شد. طبق اطلاعات موجود حدود 52000 سد بزرگ در دنیا احداث شده که تقریباً نیمی از رودخانه های دنیا حداقل دارای یک سد بزرگ هستند( رحمتی ، 1389صفحه 54) کشور چین با 19000 سد بزرگ و ایالات متحده آمریکا با 5500 در ردیف بزرگترین کشورهای سازنده سد بشمار می روند.سد سازی از جمله پروژه هایی است که در کنار تمامی فواید مثبتی که از خود بر جای می گذارد (عموماً در افق کوتاه مدت) پیامدهای منفی نیز بدنبال داشته و برخلاف پیامدهای مثبت این پروژه ها ، در یک پروسه بلند مدت مشکلاتی فراروی احداث سدها بروز می کند که اگر به درستی مدیریت نشود خسارتهای جبران ناپذیری به ساختار زیست محیطی یک ناحیه وارد می کنند.
اقلیم خشک ایران سبب شده است، سد سازی به عنوان شیوه ای مهندسی برای تنظیم و بهنگام سازی جریان آب جهت بهره برداری های زراعی، شرب و سایر مصارف از سابقه ایی تاریخی برخوردار باشد. در کشور ما 647 سد در حال بهره برداری وجود دارد و عملیات ساخت 146 سد نیز در حال انجام است و 537 سد نیز در حال مطالعه می باشد که با اتمام مراحل ساخت همگی آنها ، تعداد سدهای کشور به 1330 مورد خواهد رسید (پورتال وزارت نیرو،1393)در واقع ما در 25 سال گذشته توانسته ایم مقام سوم سدسازی در جهان را به دست. استان گیلان هم 2 سد دایر ، 3 سد در مرحله اجرایی و 8 سد در مرحله مطالعاتی دارد که در مجموع با اتمام مراحل مطالعه و ساخت آنها تعداد سدها در این استان به 13 مورد می رسد (پورتال سازمان آب منطقه ایی گیلان،1393)
یکی از پروژه های عمرانی چند سال اخیر استان گیلان که محل تبادل نظر و ارائه نظرات موافق و مخالف زیادی بوده است ، ساخت سد بر روی رودخانه شفارود ( شهرستان رضوانشهر ) است . جدای از جهت گیری معنادار برخی از مدیران یا مسئولین(بعنوان موافق) و کارشناسان، دانشگاهیان و فعالان زیست محیطی(بعنوان مخالف)که در دو طرف این تنش قرار دارند ، این مقاله به دنبال بررسی عمیق تر این موضوع از جنبه های زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی با ملاحظات استراتژیک و نگرش بلند مدت و رویکرد توسعه پایدار است . بر این اساس این مقاله تلاش دارد تا با تحلیل ابعاد مثبت و منفی حاصل از استقرار این پروژه بر ناحیه مطالعاتی؛خود را از قضاوت یکسویه یا نقد یکجانبه دور کرده و قضاوت در خصوص آنرا نیز به خوانندگان واگذار می نماید . بدیهی است نخستین پرسشی که در خصوص این پروژه به ذهن می رسد این است که آیا احداث سدی با ارتفاع 137 متر و طول مخزن 7 کیلومتر که باعث نابودی بیش از 300 هکتار جنگل می شود در این منطقه ضرورت دارد؟
2. پیشینه تحقیق
طراحی هر سد به صورت سنتی با مطالعات فنی مهندسی و مطالعات اقتصادی که به آن توجیهات فنی و اقتصادی اطلاق می شود آغاز می گردد. این مطالعات در وهله اول نشان دهنده مکانیابی مناسب برای احداث سد و سپس برتری سود حاصل از اجرای طرح نسبت به هزینه های احداث آن است. اگر سدی دارای توجیه مناسب فنی و اقتصادی بوده تصویب و مطالعات اجرایی آن صورت می پذیرد. فعالیتهای مختلف اقتصادی، صنعتی و به کارگیری تکنولوژیهای پیشرفته همراه با رشد فزاینده جمعیت موجب به هم خوردن تعادل محیط زیست گردیده است. ارزیابی آثار توسعه بر محیط زیست تکنیک مهمی است برای اطمینان یافتن از اینکه اثرات احتمالی پروژه های توسعه در محیط زیست کاملا مورد شناسایی و محاسبه قرار گرفته اند (شریعت و منوری، 1374،ص164) پس از چندین دهه تحسین سدسازی به عنوان شاهکارهای مهندسی، اکنون نگاه انتقادآمیزتری نسبت به این سازه ها ظهور کرده است طبق آمار موجود، در ۱۰ سال گذشته 248 سد در دنیا با مطالعه و آگاهی به دلایل مختلف در کشورهای گوناگون تخریب شده است(فکری،1392) امروزه برچیدن سدها، برای مدیریت پایدار رودخانه و حفاظت از زیست بوم های رودخانه ای اهمیت فراوانی یافته است. تنها پس از سپری شدن عمر یک سد است که مردم به برچیدن آن سد فکر می کنند و تا فرارسیدن این زمان ممکن است خسارات اجتماعی و زیست محیطی بیشتری پدید آمده باشد. هزینه های اقتصادی خسارات اجتماعی و زیست محیطی تنها در درازمدت آشکار خواهد شد. برچیدن سد توازنی است میان منافع و هزینه های سد (اجتماعی و زیست محیطی) که کمّی کردن شان دشوار است. تنها قضاوت هوشمندانه و خردمندانه سیاستگذاران و برنامه ریزان و ذی نفعان است که می تواند برچیدن سد را به ابزاری مهم برای توسعه پایدار تبدیل کند. در دو دهه گذشته طرفداران محیط زیست با استناد به عوارضی چون جابجایی چشمگیر جمعیت، انهدام جنگلها و حیات وحش، اختلال در ماهیگیری، تخریب کیفیت آب و خاک،گسترش بیماریها و مشکلات بهداشتی و وقوع زلزله های القایی خواهان توقف رشد سدسازی در دنیا بوده اند سازمانهای سرمایه گذار نیز چون بانک جهانی در تخصیص بودجه خود به توسعه نیروگاههای برقابی و سد سازی با احتیاط عمل کرده و گاه نیز از سرمایه گذاری خودداری کرده اند(مشاورین مهاب قدس، 1375،ص5)تجربه نشان داده که مداخلات مدیریتی برای مهار و توسعه منابع آب بویژه سدسازی به لحاظ عوارض اجتماعی و زیست محیطی که بر جای می گذارد همواره محل مناقشه و اختلاف نظر بوده است.بر این اساس عملاً شاهد شکل گیری دو طیف فکری جهت توجیه این پیامدها(از زاویه مثبت و منفی) و انعکاس آنها در قالب کتب، مقالات، طرحهای پژوهشی و مطالعاتی، و همچنین فعالیتهای ژورنالیستی بوده است.که در زیر به برخی از انها اشاره شده است. عمده تمرکز منتقدین سدسازی بر روی مولفه های زیست محیطی و بخشی از این انتقادات نیز متوجه عوارض اقتصادی-اجتماعی است.
جدول1.برخی تحقیقات انجام شده در خصوص موضوع مورد مطالعه
نویسنده
سال
عنوان
موضوع
حامد حسن پور و دیگران
1391
ارزیابی اثرات زیست محیطی سد شفارود در فاز ساختمانی و بهره برداری
نشان داد که با احداث سد عوارض زیست محیطی آن در هر دو فاز ساختمانی و بهره برداری، منفی بوده است.
جعفر مهدوی نیا و دیگران
1392
ارزیابی خطر پذیری سد شفارود با رویکرد مدیریت ریسک و حفظ محیط زیست
مقاله با بررسی سابقه سوانح طبیعی در منطقه،برنامه هایی را جهت مدیریت بر بحرانهای احتمالی ارائه داده است
نوشین خزایی و فرود آذری
1386
بازگردانی جنگل های آبخیز شفا رود با استفاده از رهیافت اکولوژی سیمای سرزمین
ارایه روش مناسب برای بازگردانی اکولوژیک مناطق مستعد جنگلی بر پایه مفهوم های اکولوژی سیمای سرزمین می باشد.
محمدرضا پیرستانی ، مهدی شفقتی
1388
بررسی اثرات زیست محیطی احداث سد
مقاله ارزیابی اثرات زیست محیطی احداث سدها و راه کار های آن را ارائه نموده است
احمد خدادادی و دیگران
1387
بررسی اثرات محیط زیستی طرح احداث سد شفارود در استان گیلان و روشهای کنترل ، پایش و کاهش اثرات محیط زیستی
ابعاد اثرات زیست محیطی پروزه برساختار اکولوژیک، بیولوژیک،فرهنگی-اجتماعی و اقتصادی و راهکارهای کاهش آن را بررسی نموده است
حامد آقاجانی و دیگران
1388
تحلیل پایداری شیروانی تکیه گاه سمت چپ در سد شفا رود
بررسی پایداری شیروانی تکیه گاه سد شفارود با برنامه PLAXIS و استفاده از مدل رفتاری موهر-کولمب
حامد حسن پور و دیگران
1391
مطالعات مدیریت جامع منابع آب در سامانه های حوضه آبخیز سد شفارود در مدیریت سیلاب با تاکید بر حفظ محیط زیست
راهکارهای مدیریت سیلاب و به کنترل در آوردن این رخداد طبیعی با استفاده ار تجربیات گذشته روشهای کنترل سیلاب در جهت حفظ محیط زیست
علیرضارحمتی و اصغرنظریان
1389
آثار اقتصادی-اجتماعی و محیط زیستی سکونتگاههای مشمول جابجایی ناشی از ایجادسدها
تحلیل پیامدهای ناشی از اسکان مجدد سکنه روستاهای پشت دریاچه سدها بر اساس مدل سوات
سید علی جوزی و دیگران
1389
ارزیابی ریسک محیط زیستی سد بالارود خوزستان در مرحله ساخت
تحلیل عوارض زیست محیطی ساخت سد با لارود با فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)
مصطفی پناهی و دیگران
1386
برآورد ارزش اقتصادی کارکرد حفاظت خاک جنگل های خزری مطالعات موردی طرحهای
تحلیل ارزش اقتصادی جنگل و بررسی تطبیقی آن در سه قلمرو جنگلداری خیرودکنار چوب و کاغذ مازندران و شفارود
فرود آذری و دیگران
1386
تغییر مقیاس در ارزیابی پیامد فعالیتها بر محیط زیست
تحلیل پیامدهای زیست محیطی سدهابا بررسی تطبیقی سدسفیدرود و سد هایزوکای ژاپن
تلخیص و تلفیق:نگارندگان
3.محدوده مورد مطالعه
سد شفارود بر روی رودخانه ایی به همین نام در استان گیلان ، شهرستان رضوانشهر ساخته می شود. رودخانه شفارود از ارتفاعات 2580 متری سرچشمه گرفته و بخش مهمی از آن در منطقه کوهستانی است و در حد واسط حوزه ایی به مساحت 350 کیلومتر مربع و ارتفاع متوسط 1557 متر و شیب متوسط این حوزه 7/7 درصد و طول رودخانه 5/34 کیلومتر است (مشاورین مهاب قدس)
جدول2 : برخی مشخصات سد مخزنی شفارود
شرح
نوع سد
بتنی وزنی
طول تاج
394 متر
عرض تاج
6 متر
ارتفاع از کف
137 متر
حجم کل مخزن
108 میلیون متر مکعب
حجم مفید مخزن
98 میلیون متر مکعب
میانگین آب قابل تنظیم
121 میلیون متر مکعب
طول مخزن
7 کیلومتر
ماخذ: وب سایت سازمان آب منطقه ایی گیلان
نقشه 1.حوزه آبخیز شفارود
ماخذ:حسن پور و دیگران،1391
تصویر سه بعدی حوزه سد شفارود
ماخذ: مهدوی نیا و دیگران،1392
4.اهداف احداث سد شفارود
تامین آب شرب شهرهای رضوانشهر و پره سر به میزان 5/7 میلیون متر مکعب در سال،تامین آب کشاورزی قریب 10830 هکتار از اراضی منطقه طرح ( 6900 هکتار اراضی بهبود و 3930 هکتار اراضی توسعه) به میزان 98 میلیون متر مکعب درسال،تامین آب صنعتی ( صنایع چوکا ) به میزان 12 میلیون متر مکعب در سال، تولید انرژی برق آبی (به توان 16.6 مگاوات ساعت)،کنترل سیلاب های فصلی و توسعه آبزی پروری می باشد(سایت آب منطقه ای استان گیلان).
5. پیامدهای زیست محیطی احداث سد شفارود
سدسازی چه در مرحله ساخت و چه در مرحله بهره برداری دارای عوارض زیست محیطی متعددی است که ابعاد آنرا می توان در مواردی چون اقلیم،آلودگی صوتی،کمیت و کیفیت آبهای سطحی و زیرزمینی،خاک و پوشش گیاهی و حیات جانوری برشمرد(حسن پور و دیگران،1391)با علم باینکه این عوارض قابل پیش بینی است بنابراین مدیریت زیست محیطی بر آن غیر قابل انکار و اجتناب ناپذیر است.بخشی از این کنترل و نظارت توسط دستگاه متولی(سازمان محیط زیست)انجام می شود و با آینده نگری در خصوص عوارض حین اجرا یا پس از اجرا نیز (که در جداول زیر مشخص است) می بایست تمهیدات لازم برای مهار عوارض آن اندیشیده شود.
جدول3.عوارض زیست محیطی احداث سد شفارود به تفکیک مرحله ساخت و بهره برداری
شرح
مرحله ساخت سد
مرحله بهره برداری و پس از آن
اثرات بر هوا و اقلیم
انتشار گرد و غبار و افزایش ذرات موجود در هوا
افزایش تبخیر ، تغییرات دما و بارندگی تا شعاع 10 کیلومتری دریاچه، در شب سبب گرم شدن محیط و در روز سبب سرد شدن نواحی اطراف می گردد.
آلودگی صوتی
تولید سر و صدا ماشین آلات و تجهیزات ساخت سد تراز سرو صدا را به شدت در منطقه بالا می برد.
صدای حاصل از ریزش آب ، توربین ها در محدوده کاری محبوس هستند و جزء برنامه بهداشت و محافظت شغلی برنامه ریزی می شوند
کمیت و کیفیت آبهای سطحی( آب رودخانه)
تغییرات عمده در کیفیت آب رودخانه در پایین دست، افزایش فرسایش و رسوب گذاری در پایین دست، حذف مواد غذایی تعدادی از گونه های آبزی و برهم خوردن تعادل سیستم اکولوژیک
کاهش دبی رودخانه در پایین دست و ثابت بودن آلاینده های ورودی باعث افزایش آلودگی رودخانه در پایین دست وتغییراکوسیستمی می شود.
کمیت و کیفیت آب های زیر زمینی
تغییر مشهودی نخواهد کرد
با رشد کشاورزی مصرف کود و سموم کشاورزی به طرز چشمگیری افزایش می یابد این مسئله موجب آزاد شدن یون های نیترات و فسفات و نفوذ آن ها به منابع آب زیر زمینی می شود و افت کیفیت آب برای مصارف مختلف را به همرا دارد.
منابع خاک
به دلیل دستکاری منطقه و خصوصاً عملیات خاک برداری فرسایش افزایش خواهد یافت و افزایش ذرات ریز معلق بار آلودگی آب را افزایش داده و گونه های بی مهرگان و ماهیان را به دلیل کمبود اکسیژن در معرض نابودی قرار
مواد رسوبی در مخزن ترسیب می شود که باعث کاهش مواد مغذی در پایین دست و کاهش حاصل خیز بودن اراضی شده و مصرف کود را افزایش می دهد و همچنین آب زلالی که از سد خارج می شود که بار معلق آن بسیار کم است و آب در این حالت توانایی زیادی را برای فرسایش و حمل رسوب دارد و این حالت فرسایش دیوار های ساحلی رودخانه را بیشتر می کند
حیات گیاهی و جانوری
از بین رفتن290 تا 320 هکتار جنگل ، بهره برداری از معادن ، احداث راه های دسترسی ، ایجاد کارگاه های مختلف و … همگی بر جانوران آثار سوء مختلفی دارند
انتقال بذر علف ها و گیاهان آبزی و پخش آن در پایین دست و افزایش احتمال برخی گونه های پرندگان و پستانداران و ایجاد یک زیستگاه آبی قابل توجه
ماخذ: حسن پور و دیگران،1391
جدول4 چک لیست روش های تقلیل اثرات نا مطلوب طرح سد شفارود
محیط فیزیکی
( فاز ساختمانی)
اثرات سوء بالقوه
روش های تقلیل اثرات
آلودگی هوا
متمرکز کردن عملیات ساختمانی، استفاده از سوخت های مناسب، مدیریت وسایل نقلیه
آلودگی صوتی
ایجاد موانع صوتی ، عایق کاری موتور ها ، انتخاب زمان مناسب عملیات، تعمیر و تنظیم وسایل مورد استفاده ، تامین وسائل حفاظت شخصی
اثرات سوء بر
کیفیت آب
جلوگیری از ورود فاضلاب به منابع آب، جلوگیری از گندیدگی آب، جلوگیری از روان آب سطحی سایت کارگاه به داخل رودخانه
اثرات سوء برداشت منابع قرصه
اجرای دقیق دستورالعمل های سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه،خارج بودن محل های برداشت شن و ماسه از دشت های سیلابی فعال، صاف نکردن بستر رودخانه ها
اثرات سوء فرسایش
به حداقل رساندن میزان سطوح دستکاری شده ، جلوگیری از عبور سیلاب از مناطق دستکاری شده دارای شیب زیاد، کنترل سیلاب در سایت، استفاده از حوضچه های رسوب گیری، جلوگیری از تمرکز روان آب
محیط فیزیکی
( فاز بهره برداری)
افزایش املاح در آب مخزن
ساخت دریچه های خروج آب در ارتفاعات مختلف دیواره سد، جلوگیری از ورود آّب چشمه ها به مخزن
لایه بندی حرارتی در مخزن سد
ساخت دریچه های خروج آب در ارتفاعات مختلف دیواره سد، مدیریت بهینه بهره برداری از آب مخزن
اثر فرسایش و رسوب
تراس بندی برای حفظ شیب ها ، درخت کاری روی تراس ها ، انجام عملیات های آبخیز داری در حوزه آبریز هر دو رودخانه دیناچال و شفارود
اثرات سوء بر آلودگی و کیفیت آب
ساخت سیستم تصفیه فاضلاب برای شهر های منطقه، استفاده از چاه های جاذب در مناطق مناسب و سپتینک تانک، استفاده از روش های مبارزه بیولوژیک با آفات در بخش کشاورزی، دفع مناسب ضایعات و پساب های صنعتی، زهکشی نامناسب در اراضی کشاورزی، استفاده از نوارهای حایل یا نوارهای سبز در اراضی کشاورزی، جلوگیری از ماند زیادآب در مخزن سد، استفاده ازدریچه های خروجی آب در سطوح مختلف دیواره سد
محیط بیولوژیک
(فاز ساختمانی)
جنگل تراشی
نصب آشیانه مصنوعی برای پرندگان، تعبیه دیواره ها و موانع صوتی در اطراف سایت، شروع فعالیت های ساختمانی در زمان مناسب( بعد از فصل تابستان) جنگل تراشی بعد از فصل تابستان ، خوراک دادن به پستانداران و کنترل شکار غیر مجاز
محیط بیولوژیک
(بهره برداری)
مغذی شدن آب مخزن سد
جمع آوری مواد آلی قبل از آبگیری مخزن سد، جلوگیری از ورود فاضلاب، کنترل زمان ماند آب در مخزن سد
تخریب زیستگاه رودخانه ای
اجرای طرح های آبخیزداری جهت احیای مجدد زیستگاه رودخانه ای ، احیای ساختار فیزیکی کانال رودخانه و زیستگاه های بستر رودخانه و زون های حاشیه ای
تغییر رژیم آب دهی رودخانه های شفارود و دیناچال
رهاسازی آب در ماه های مختلف سال بر اساس روش مونتانا
اثر بر محیط زیست ماهیان
جلوگیری از ورود مواد آلاینده به رودخانه ها، جلوگیری از پدیده اترو فیکاسیون در مخزن سد، کنترل و کاهش ذرات معلق آب رودخانه ها، جلوگیری از لایه بندی حرارتی آب مخزن سد، استفاده از گذرگاه ماهی روی بند انحرافی دیناچال، توسعه آبزی پروری
محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
( فاز ساختمانی )
اثر برجمعیت
طراحی برنامه مدون جهت جمعیت و اجرای مناسب آن، توجه به مسائل فرهنگی حاصل از طراحی و احداث راه های دسترسی ( جایگزین راه های از بین رفته)، محاسبه دقیق و عادلانه ارزش روز اراضی کشاورزی محدوده مخزن سد، در نظر گرفتن محل مناسبی برای اسکان اهالی روستاهای دوران و شالم، ایجاد فرصتهای شغلی ، ارائه خدمات بهداشتی
محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
( فاز بهره برداری )
اثر بر رفتارهای اجتماعی و فرهنگی مردم منطقه و
امکانات رفاهی
ساخت امکانات تفریحی ، ساخت دیواره های کنترل صوت، ایجاد پایگاه های آتش نشانی و انتظامی، تامین آب شرب و در نظر گرفتن روش های مناسب دفع فاضلاب و زباله های شهری و روستایی ، جلوگیری از مهاجرت بیش از حد افراد به منطقه
افزایش بیمار های مربوط به آب
تغییر سطح آب مخزن سد برای کاهش زیستگاه حشرات ، کنترل حشرات ، پیشگیری و مبارزه با بیماری های منتقل شونده از آب ، سم پاشی
ماخذ: خدادادی و دیگران، 1378
طبق گزارش سازمان آب منطقه ایی استان ، مطالعات ارزیابی زیست محیطی سد شفارود توسط مشاور ذیصلاح (شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس) انجام و گزارشات در سال 1385 برای اداره محیط زیست استان ارسال شد. متعاقب آن بررسی های کارشناسی از طریق مبادی ذیربط آن سازمان محترم انجام و تصمیمات متخذه ناشی از بررسی گزارش زیست محیطی سد شفارود طی نامه شماره 57405/5518/100/87 مورخ 9/9/87 معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست به محیط زیست گیلان ابلاغ و سپس تفاهم نامه مابین معاون وقت ریاست جمهور و ریاست وقت سازمان حفاظت محیط زیست و وزیر وقت نیرو و وزیر وقت جهاد کشاورزی تنظیم و طی نامه شماره 4253/20مورخ 7/2/88 از سوی وزیر جهاد کشاورزی به مبادی ذیربط از جمله وزیر محترم نیرو و ریاست محترم سازمان حفاظت محیط زیست و استاندار گیلان ابلاغ شد و در نتیجه آن تفاهم نامه استانی نیز بر اساس مفاد تفاهم نامه مورد اشاره، مابین مدیرکل محیط زیست استان و مدیر عامل آب منطقه ای گیلان و مدیر کل منابع طبیعی استان گیلان منعقد و در نهایت منجر به صدور مجوز ارزیابی زیست محیطی به شماره 3767 مورخ 13/2/88 برای اجرای سد شفارود و انجام فاینانس خارجی آن گردید(پورتال سازمان آب منطقه ایی گیلان،1393)
6.بحث و نتیجه گیری
محتوای مطالب این مقاله این مسئله را به ذهن متبادر می کند که در شرایط کنونی احداث سدها باید با توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست سازگار باشد. اما در عمل مشکلات بسیار زیادی وجود دارد که این روند منطقی را به روندی متفاوت بدل می سازد. روند تحولات اقتصادی-اجتماعی جامعه نشان می دهد که بدلیل فقدان دید جامع و استراتژیک مدیریتی بر عوارض فعالیتهایی که امور توسعه را دنبال می کند بدرستی انجام نشده و ارکان برنامه ریزی و اجرا دید کوتاه مدت را جایگزین نتایج بلندمدت می کنند.سد بعنوان یک شیوه مدیریت بر منابع آب علاوه بر منافع کوتاه مدت،پیامدهای بلندمدتی نیز دارد که در صورت عدم پیش بینی این عوارض و عدم ارائه راهکارهای مناسب برای کاهش منفی آنها،نتایج حاصل از برپایی سدها آسیبهای جدی اقتصادی-اجتماعی و بویژه زیست محیطی بوجود می آورد که نیازمند داشتن استراتژیهای مناسب برای مقابله با آنهاست.این خلاء فکری و فقدان نگرش بلندمدت بدلایل زیر بوجود آمده است:
الف)عدم وجود مطالعات آمایش سرزمین و مطالعات ارزیابی راهبردی به عنوان اسناد فرادست و راهنمای کلان و جامع نگر برای برنامه ریزی های محلی و منطقه ای: تجربه نشان داده است که بدون مطالعات فرادست، جامع نگر و ضروری مانند مطالعات آمایش سرزمین نمی توان در خصوص اجرا و یا عدم اجرای یک سد اظهارنظر قطعی نمود در آمایش سرزمین با مطالعه توانمندی ها و حساسیت های هر بخش، توان کاربری و یا استفاده متناسب برای آن منطقه مشخص می شود. این مطالعات از آن جهت ضروری است که استفاده ناصحیح از توان یک محیط و یا عدم شناخت از توانایی های محیط هر دو می تواند منجر به نابودی منابع و سرمایه های ذاتی محیط شود. وجود این مطالعات درخصوص رودخانه های کشور و حوزه های آبریز از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا در هر بخش از رودخانه تمایل به بهره برداری از آب برای گسترش کشاورزی و یا دسترسی به آب شرب وجود دارد. اگر این تمایل بدون توجه به ظرفیت رودخانه، سدهاو طرح های بالادست، نیازهای پایین دست، تنوع زیستی رودخانه، بار رسوبی و کیفیت شیمیایی آب و سایر مسائل به اجرا درآید نتیجه ای جز توسعه ناپایدار و اتلاف سرمایه های ملی نخواهد داشت.در کشور ما متاسفانه مطالعات جامع و کشوری آمایش سرزمین و ارزیابی راهبردی صورت نپذیرفته است و همین امر موجب اتخاذ تصمیم های بخشی و منطقه ای و محلی می شود که با توسعه پایدار فاصله بسیار دارد.
ب) فقدان مطالعات تحلیلی مستقل اجتماعی-اقتصادی و زیست محیطی:مطالعات ارزیابی پیامدهای سد بویژه اثرات زیست محیطی آن توسط متولی سدسازی انجام می شود و هزینه های آنرا نیز دستگاه ذینفع در ساخت سدمی پردازد.در این صورت اگر نتیجه مطالعات ارزیابی یک سدتوسط مهندسین مشاور، گزینه عدم اجرای سد باشد، کارفرما-که سازمان دولتی متولی ساخت سد است- به اشکال متفاوت و به صورت ضمنی، مشاور را برای تغییر نتیجه گیری تحت فشار قرارداده و درصورت عدم تبعیت، از انعقاد قرارداد در سایر مطالعات با آن مشاور اجتناب می کند. سدهای بسیاری که پس از ساخت با عوارض شدید مواجه شده اند ولی نتایج مطالعات ارزیابی اثرات آنها مثبت بوده است و تعداد بسیار اندکی مطالعات ارزیابی اثرات سدها و سایر طرح ها هستند که به نتیجه عدم اجرا رسیده اند که گواه روشنی بر این امر است لذا نظارت یک تیم متخصص مستقل برگزیده شده از یکی از دانشگاه های برتر کشور بر ارزیابی ها و مطالعات مشاوران طرح های سد سازی به عنوان عامل سوم ضروری می باشد.
ج) فقدان نگرش مبتنی بر ارزیابی مشارکتی اثرات اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی سدها:در حال حاضر در تمام منابع معتبر بین المللی بر ارزیابی اثرات احداث سدها با روش مشارکتی تاکید می شود. در این روش تمامی ارکان درگیر با موضوع سد اعم از سازمان های دولتی که در احداث سد ذی نفع هستند و تمامی جوامع محلی متاثر از احداث سد باید در ارزیابی اثرات و ارائه راهکارهای کاهش اثرات مشارکت داشته باشند. اما متاسفانه درکشور ما به این امر کمتر توجه می شود . به همین دلیل پیش بینی اثرات و راه حل های کاهش اثرات می تواند نادرست و ناکارآمد باشد. به عنوان مثال سد شفارود که منجر به تخریب وسیع عرصه های جنگلی خواهد شد از سوی منابع طبیعی و سازمان حفاظت محیط زیست مورد انتقادات شدید قرار گرفته است. این درحالی است که این سازمان ها در مراحل ارزیابی اثرات هیچگونه مداخله ای در این مطالعات نداشته اند.همین امر منجر به توقف طولانی مدت و بلاتکلیفی این طرح طی چندسال گذشته شده است. این موضوع در مورد روستاییانی که در اثر احداث سد باید جابه جا شوند، به صورتی بارز بوده و در کلیه برنامه های سدسازی نمایانگر شده است.
د)تعریف قواعد اجتماعی-اقتصادی و زیست محیطی مناسب برای احداث سد:این قواعد شامل خطوط قرمز برای محدودساختن ساخت سدهادر مناطقی است که آسیب پذیری آنها بالامی باشد.برخی از قوانین موجود نقش بازدارنده در تایید ساخت یک سد ایفا می کنند. به عنوان مثال تهدید گونه های در معرض خطر و حفاظت شده یا حضور مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست از جمله این موارد هستند. ولی متاسفانه مشاهده می شود که روی رودخانه های حفاظت شده یا با قطع گونه های موجود در فهرست ذخیره گاه های جنگلی، حفاظت شده و یا Red List باز هم سدها مجوز ساخت دریافت می کنند.
ه)عدم گرایش به مطالعات گزینه یابی و بررسی دیگر راهکارهای تامین آب و برق: بنظر می رسد در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های کلان مدیریت منابع آب کشور، از این حقیقت غفلت شده است که شرایط اقلیمی و زیست محیطی، رفتاری مشابه یک موجود زنده دارد و چنانچه کوچک ترین عامل بیرونی تعادل پیرامونی و مکانیسم رفتاری آن را به هم بزند، تداوم حیاتش به مخاطره می افتد؛ "سدسازی" هم در حکم آن عامل بیرونی است که می تواند این تعادل و مکانیسم را با اشکال مواجه کند. اگرچه ساخت یک سد ، در مواردی اجتناب ناپذیر است، اما همانند یک عمل جراحی، باید به عنوان آخرین گزینه ممکن به آن نگاه شود و پس از مطالعات همه جانبه و ارزیابی سود و زیان احتمالی، نسبت به احداث آن اقدام شود. تنها در این صورت است که می توان به توسعه پایدار در بحث مدیریت منابع آب امیدوار بود و از بحران های زیست محیطی در آینده پیش گیری کرد.
ی)عدم اجرای راهکارهای کاهش اثرات و دستورالعمل های مدیریتی ارائه شده در گزارش های ارزیابی:در گزارش های ارزیابی اثرات اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی سدها برنامه هایی برای کاهش اثرات سوء فعالیت ها بر محیط ارائه می شود. اصولا برخی از سدها درصورت اجرای برنامه های اصلاحی مجاز به ساخت تشخیص داده می شوند. ولی متاسفانه بعد از اینکه سدها مجوز احداث خود را از سازمانهای مربوطه دریافت می کنند، هیچگونه نظارتی بر اجرای برنامه های اصلاحی و راهکارهای کاهش اثرات از سوی هیچ سازمان دولتی و یا غیردولتی تعریف و یا مشخص نمی شود. همین امر منجر به عدم اجرای این برنامه ها می شود. با توجه به موارد فوق و روند تهیه طرح مطالعاتی و آغاز عملیات اجرایی سد شفارود مواردی از تناقض بین اهداف و فعالیتهای مربوط به این پروژه جهت تامل بیشتر ارائه می گردد:
1. وسعت اراضی زراعی در این منطقه به شدت درحال کاهش هستند و با وجود رودها، چشمه های متعدد و میزان رطوبت قابل توجه سالانه منطقه،ضرورت احداث چنین سدی بر نگارندگان مشخص نشد.طبق اطلاعات مستخرج از سرشماریهای کشاورزی بین سالهای 1365 تا 1392 حدود 14 درصد از اراضی زراعی ناحیه کاسته شده است ( مرکز آمار ایران).
2. محور سد دارای خطر خرد شدگی شدیدی به ویژه در دامنه چپ خود است، به نحوی که خطر زمین لغزش به داخل دریاچه سد را ایجاد کرده است(آقاجانی و دیگران،1388)
3. با احداث سد و ایجاد یک مخزن بزرگ آب، بار زیادی بر کف مخزن وارد می آید. شواهد زیادی وجود دارد که نمایانگر وقوع زمین لرزه به علت آبگیری سد می باشد و در این حالت بویژه در مورد سدهای با ارتفاع زیاد و مخزن بزرگ صادق است. احتمال وقوع زمین لرزه ها با فعالیت های تکتونیکی در محل گسل ها، دوری یا نزدیکی مراکز زلزله های قبلی، سابقه زمین لرزه در محل و هم چنین ارتفاع آب در مخزن بستگی دارد. بارگذاری متمرکز به بخشی از پوسته که دارای طبیعتی بسیار فعال از نظر لرزه خیزی می باشد، پتانسیل وقوع زمین لرزه را افزایش خواهد داد. وجود گسل سراسری آستارا- شالم در فاصله 1.5 کیلومتری ساختگاه سد در تماس با آبهای نفوذی، خطرات بالقوه زلزله های شدیدرا افزایش می دهد (مهدوی نیا و دیگران،1392)
4. رودخانه ی شفارود دارای دبی مناسب ، شفافیت و دمای آب ، بستر سنگی ، وجود گودال هل در مسیر رودخانه و غیره که جزء ویژگیهای مطلوب رودخانه بمنظور تخم ریزی ماهیان لیتو فیلوس نظیر ماهی آزاد ، ماهی سفید ، سیاه کولی و سس ماهی دریایی بوده و نشان می دهد شفارود قابلیت بالقوه زیادی در جذب گله های ماهیان مهاجر و در نتیجه بازسازی ذخایر آنها دارد( کیوان عباسی ، 1385 ) که با احداث سد شفارود روند تخم ریزی این ماهیان بر هم می خورد و روند باز سازی ذخایر آنها نیز کاهش می یابد.
5. دیواره های دوجانب دریاچه سد نیز دارای شیب بسیارتندی است یعنی 70 تا 90 درجه که با قطع درختان در این عرصه، ریزش شدیدی رخ خواهد داد که حجم آن به میلیون ها تن خواهد رسید و ناگزیر باید آن را تخلیه کرد.
6. ساخت این سد حدود سیصد هکتار از جنگلهای منطقه که جز جنگل های هیرکانی در شمال ایران می باشند و از کهن ترین ذخیره گاه های جنگلی در جهان به شمار می آیند و یادگارهای دوران سوم زمین شناسی هستند که از این مناطق به عنوان موزه های جنگلی یاد می شود را تخریب خواهد کرد. علاوه بر این بخشی از مسیر جاده عبوری از پونل به خلخال نیز با آب گیری سد زیر آب خواهد رفت. از این گذشته قسمتی از جنگل های این منطقه نیز برای ساخت جاده ای جایگزین به طول 12 کیلومتر نیز در معرض تخریب قرار خواهد گرفت(http://www.salamatnews.com).
7. سه روستا با نام های شالم، دوران و سرک با بیش از 160خانوار که دارای 165 واحد مسکونی، 45واحد تجاری (که به فعالیت های خدمات گردشگری مشغول هستند) و 52 واحد دامداری سنتی می باشند و در مسیر رودخانه شفارود و محدوده سد قرار دارند،که با آغاز آبگیری سد باید از منطقه سکونت خود کوچانده شوند. با توجه به تجربه دردناک بیشتر چنین کوچ هایی در کشور، مردم منطقه نگرانیهایی دارند که می بایست به آنها توجه کرد. و غیر از راضی نگهداشتن مردم بومی(بصورت کوتاه مدت)باشد عوارض بلندمدت ناشی از این جابجایی نیز می بایست مدنظر قرار گیرد.
نتیجه گیری
اگر بپذیریم که ارتباط مفهومی تمامی تعاریف ارائه شده از توسعه پایدار بر یکپارچگی نظام هستی، ارتباط سیستمی عوامل اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی و تاکید بر پاسخگویی به نیازهای نسل کنونی و نسل های آینده و پذیرش ظرفیت ها و محدودیت های محیط استوار است، پس تنها راه دستیابی به توسعه پایدار توجه کافی به تمامی اکوسیستم های پایین دست و بالادست سدهایی است که تصمیم به ساخت آنها داریم.به نظر می رسد که مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی سدها در کشور ما ، دارای نواقص متعدد قانونی، شکلی، محتوایی است. به همین جهت نمی توان با استناد به این امر که سدهای در دست احداث دارای گزارش ارزیابی اثرات هستند نسبت به هم راستا بودن آنها با توسعه پایدار اطمینان پیدا کرد. این در حالی است که گزارش ها و اخبار موجود حاکی از سیاسی و مالی بودن بسیاری از طرح های احداث سدها به جای توسعه ای بودن آنهاست. این امر نیاز به توجه بیشتر متخصصان برای رفع این نواقص را نشان می دهد.
در پاسخ به سوال ضرورت احداث سدی به این بزرگی در منطقه باید گفت با توجه به این که مطالعات ساخت سد شفارود در سال 1353 آغاز شده و تا سال 1393 تنها 17درصد پیشرفت فیزیکی داشته و از سال 1393 تا کنون روند احداث این سد با دریافت اعتبار فاینانس از سرعت بالایی برخوردار بوده است. لذا با گذشت 40 سال از مطالعاتی که این سد را با این حجم و ارتفاع پیش بینی و طراحی نمود و با کاهش اراضی زراعی منطقه در این مدت و به استناد تحقیقات انجام شده در خصوص مورد مطالعه توسط پژوهشگران مختلف که در این مقاله به آنها اشاره شد و همچنین یافته های این تحقیق که نشان داد با احداث این سد عوارض زیست محیطی آن در هر دو فاز ساختمانی و بهره برداری منفی بوده و همچنین کتاب فیتز شوماخرکه گفته کوچک زیباست و مصرف منابع باید در راستای یک تعادل پایدار و تاب آورندگی محیط راهنمایی شود. در نتیجه نگارندگان این مقاله پیشنهاد می کنند برای ادامه روند ساخت و ساز این سد باید اصلاحاتی در جهت بروز رسانی ساختار این پروژه در راستای اتخاذ تصمیمات مرتبط با ریسک های موجود در این پروژه بوجود آید که کم کردن ارتفاع 137 متری سد در حال ساخت شفارود در جهت تاب آورندگی محیط و کاهش عوارض زیست محیطی آن ضروری می باشد. به این منظور باید تیم متخصص و مستقلی از یکی از دانشگاه های برتر کشور جهت محاسبه و مشخص کردن دقیق میزان کاهش ارتفاع سد در راستای تامین نیاز های نسل حاضر و پاسخگویی به نیاز های نسل آینده تشکیل شود. ضمن آنکه با جدی گرفتن نتایج ارزیابی زیست محیطی و روش های تقلیل اثرات نامطلوب احداث سد که در این مقاله به آنها اشاره شد و عمل به آنها می توان بخش دیگری از اثرات مخرب را کاهش داد.
منابع و مآخذ
1. آذری، فرود و دیگران(1386) تغییر مقیاس در ارزیابی پیامد فعالیتها بر محیط زیست مطالعه موردی:سدسفیدرود و سدهایزوکاژاپن،فصلنامه محیط شناسی شماره 45
2. آقاجانی،حامد و دیگران(1388) تحلیل پایداری شیروانی تکیه گاه سمت چپ در سد شفا رود،هشتمین کنگره بین المللی مهندسی عمران
3. پناهی، مصطفی و دیگران(1386) برآورد ارزش اقتصادی کارکرد حفاظت خاک جنگل های خزری،فصلنامه پژوهش و سازندگی
4. پورتال وزارت نیرو(1393)آمار تعداد سدهای ایران به تفکیک اتمام یافته،درحال ساخت و در مرحله مطالعه
5. پیرستانی، محمدرضا ، مهدی شفقتی(1388) بررسی اثرات زیست محیطی احداث سد،فصلنامه جغرافیای انسانی
6. حسن پور حامد و دیگران(1391) ارزیابی اثرات زیست محیطی سد شفارود در فاز ساختمانی و بهره برداری،اولین همایش ملی حفاظت و برنامه ریزی محیط زیست
7. حسن پور حامد و دیگران(1391) مطالعات مدیریت جامع منابع آب در سامانه های حوضه آنجیز سد شفارود در مدیریت سیلاب با تاکید بر حفظ محیط زیست،کنفرانس ملی مدیریت سیلاب
8. خدادادی، احمد و دیگران(1378) بررسی اثرات محیط زیستی طرح احداث سد شفارود در استان گیلان و روشهای کنترل ، پایش و کاهش اثرات محیط زیستی،فصلنامه محیط و توسعه
9. خزایی نوشین و فرود آذری(1386) بازگردانی جنگل های آنجز شفا رود با استفاده از رهیافت اکولوژی سیمای سرزمین،فصلنامه علوم محیطی
10. جوزی،سید علی ودیگران(1389) ارزیابی ریسک محیط زیستی سد بالارود خوزستان در مرحله ساخت،پژوهش های علوم و فنون دریایی
11. رحمتی، علیرضاو اصغرنظریان(1389) آثار اقتصادی-اجتماعی و محیط زیستی سکونتگاههای مشمول جابجایی ناشی از ایجادسدها،فصلنامه پژوهش های محیط
12. سازمان آب منطقه ایی گیلان،اطلاعات مربوط به سد شفارود،پورتال سازمان
13. فکری،مجید(1392) وقتی که "سد" از مشکل گشا به مشکل ساز تبدیل می شود،روزنامه خراسان – مورخ چهارشنبه شماره انتشار 18573
14. مهدوی نیا جعفر و دیگران(1392) ارزیابی خطر پذیری سد شفارود با رویکرد مدیریت ریسک و حفظ محیط زیست،کنفرانس ملی مهندسی عمران
15. منوری مسعود(1381)راهنمای ارزیابی اثرات زیستمحیطی سدها چاپ اول تهران نشر فرزانه
16. مهندسین مشاور مهاب قدس(1375)طرح سد مخزنی شفارود مطالعات مرحله دوم گزارش هیدرولوژی
17. مهندسین مشاور مهاب قدس(1379) بررسی شرایط موجود محیط زیست شفارود جلد اول
18. مهندسین مشاور مهاب قدس(1386) مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح سد وشبکه آبیاری و زهکشی شفارود جلد دوم
19. سایت http://www.salamatnews.com
20. کیوان عباسی ( 1385) شناسایی و پراکنش ماهیان شفارود ، مجله علمی شیلات ایران
21. فیتز شوماخر ، کتاب کوچک زیباست با زیرعنوان اقتصاد با ابعاد انسانی ، ترجمه علی رامین ، انتشارات سروش
1 دکترای جغرافیا و برنامه ریزی روستایی و دانشیار گروه جغرافیای دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت Amar@iaurasht.ac.ir
2 کارشناس عمران و دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت Meysam.tahvildari@gmail.com
—————
————————————————————
—————
————————————————————
11