موضوع:
نقش رسانه در تبلیغات جامعه
فهرست
نقش رسانه ها در تبلیغات 1
مقدمه 1
رسانه از دیروز تا امروز 2
نگرشی متفاوت به رسانه در تبلیغات و بازاریابی 3
مرگ رسانه 5
ویژگی رسانه ها در تبلیغات پست مدرنیسم 6
رسانه ها و مطبوعات و نقش آنها در اجتماع 9
نتیجه گیری 16
منابع: 17
نقش رسانه ها در تبلیغات
مقدمه
پستمدرنیسم و یا به عبارتی پسانوگرایی، اصطلاحی برای توصیف گرایشهای پس از دهه 1960 در عرصه معماری، هنر، ادبیات، فلسفه، فرهنگ و جامعهشناسی است. برخی نظریهپردازان نیز آن را به جنبش ضدنوگرایی تعبیرکردهاند. یکی از عواملی که پست مدرنیسم در جهان تبلیغات، ارتباطات و بازاریابی، بویژه در مقوله دهکده جهانی با پیشرفت تکنولوژی کامپیوتر، وب و اینترنت، بر آن تاثیر گذاشته است و بحثهای بسیار زیادی درباره آن وجود دارد، رسانهها هستند. این سبک یا جنبش، تمامی تفاوتهای اصطلاحات، نمادها و فرهنگهای سرزمینهای مختلف را در عصر اطلاعات، یکپارچه و متحد میگرداند. در عرصه بازاریابی و تبلیغات سخن پستمدرنیسم به طور خلاصه این است که نباید خود را محدود به استفاده از ابزارها و امکانات و رسانه های رایج بازاریابی و تبلیغات مدرن کرد، بلکه از تمامی ابزارها، امکانات و رسانه های سنتی و غیر سنتی میتوان بهره برد. در این مطلب به طور خلاصه مطالبی درباره دگرگونی رسانه ها ارائه میشود تا متخصصان، مدیران بازاریابی و تبلیغات و علاقه مندان با توجه و تاکید بیشتر بر این مقوله و پژوهشهای گسترده، درمورد بهبود هر چه بیشتر استراتژیها و تاکتیکهای بازاریابی و تبلیغاتی خود موفقتر عمل کنند.
رسانه از دیروز تا امروز
برای درک رسانه باید به هنر و شیوه های ارتباطی پیش از تاریخ و آشنایی با نحوه ظهور و منشا هنر در دوران اولیه پیدایش بشر، یعنی دوره "پارینه سنگی " (10000تا 40000 ق .م ) باز گردیم . بشر نخستین آنچه را در اطراف خود می دید به صورت نقشهای انتزاعی و شکلهای مجرد بر روی دیواره غارها ثبت می کرد. از آن زمان تا زمان حاضر که جهان وب و اینترنت بر عرصههایی از روزگار ما حکومت میکنند، هنر و تبلیغات نقش خود را به عنوان رسانه و انتقال دهنده پیامها در زندگی بشری و علم ارتباطات ایفا می کنند و در علوم دیگر مانند روانشناسی، جامعه شناسی، اقتصاد و مدیریت نیز همچنان ردپایی از انواع رسانهها را مشاهده می کنیم . تاریخ حکومت رسانه ها از دوران پارینه سنگی و نوسنگی و آغاز زندگی بشر که انسان به تعقل رسیده و توانسته دوران پیرامونش را با تصویر بنمایاند و به صورت انتزاعی درآورد، شروع می شود و با ایجاد سبکها و مکتبهای هنری به صورت متمادی ادامه پیدا می کند و به دوره معاصر که مربوط به بشر قرن بیست و یکم و دوران پستمدرنیته است ، می رسد. در طی این دورانها هنر ویا به نوعی تبلیغات به صورت کلی در نقاشی ، معماری ، موسیقی ، مجسمه سازی ، سینما، وب و … خلاصه می شود که همواره نقش مهم خود را بخوبی در آن عصر ایفا کرده و با ایجاد مکتب ها و ایسم ها به عنوان رسانهها یی قوی موجب تحول در نگرش دوره خود و حتی دوره های بعدی شده اند. به نظر مک لوهان تمامی رسانهها بخصوص رسانههای جدید، شکلهای هنری هستند که دنیای تازهای دارند و به چیزی وابسته نیستند.
نگرشی متفاوت به رسانه در تبلیغات و بازاریابی
به رسانهها در طول تاریخ ، همیشه با جنبه ارتباطی و زیبایی شناسی نگاه نشده ، بلکه در هر دوره و هر مکان ، دیدی خاص و متفاوت را دنبال کرده است . مکلوهان در جمله مشهوری اشاره میکند که "رسانه تداوم جسم و تواناییهای ماست" این عبارت بیانگر این باور است که "ابزار ادامه نیروهای جسمانی ماست"؛ همانطور که دوچرخه تداوم پا و کامپیوتر و اینترنت تدوام مغز آدمی است. رسانهها محتوای اصلی ادراک و توان فهم معنایی ما و در یک کلام پیام اصلی را تعیین کردهاند. از این روست که مکلوهان میگفت "رسانه پیام است" یعنی رسانه ها تداوم پیامهای ارتباطی و تبلیغاتی در دنیای بازاریابی هستند.
یک از وظایف مهم رسانه، ارتباط است که نقش مهمی در تبلیغات و بازاریابی دارد. برای تجزیه و تحلیل نقش ارتباطی رسانه میتوان به نمودار ارتباطی که یاکوبسن زبانشناس برجسته روسی پیش کشیده، مراجعه کرد:
یک فرستنده(شرکت، سازمان یا شخص) پیامی(تبلیغاتی و غیرتبلیغاتی) را برای گیرنده پیام(مخاطب یا مشتری) میفرستد. این پیام، زمینهای(اجتماعی، تاریخی، فرهنگی، روانشناسی، فلسفی یا بازاریابی) دارد که به این زمینه ارجاع می کند. رسانه وسیله و ابزار انتقال پیام است. ولی این مفهوم در دوران مدرنیسم با پیشرفت تکنولوژی، اطلاعات و فرهنگهای جهانی و …به انحطاط کشیده میشود و در پستمدرنیسم، برای آنکه بتواند به مسیر اصلی خود بازگردد، دگرگون میشود. پست مدرنیته اساساً همان دورانِ انحطاط دنیای مدرن است . در دنیای پست مدرن این قالبها شکسته می شود و از هر وسیله و ابزاری چه سنتی و چه مدرن به عنوان پیام و رسانه استفاده می شود. در بازاریابی پست مدرنیسم هیچ مرزی بین پیام و رسانه وجود ندارد و گاهی پیام جای رسانه و رسانه جای پیام استفاده می شود؛ به همین دلیل برخی نظریه پردازان اشاره می کنند که رسانه پیام است و برخی دیگر معکوس آن را می گویند؛ یعنی پیام رسانه است. در یکی از برنامه های بازاریابی یکی از شرکتهای بزرگ، خود پیام تبلیغات شرکت به صورتی طراحی و ساخته شده بود که بیانگر رسانه شرکت بود برای نمونه پیام تبلیغاتی شرکت در قالب بسته بندی محصول ساخته شده بود و در همین قالب پشت کامیون هایی که این محصولات را انتقال می دادند، ارائه می شد.
مرگ رسانه
"ژان بودریار"، یکی از نظریهپردازن اصلی رسانه پست مدرن، می گوید: "بشر، امروز قطعاً در وضعیت پسامدرن به سر می برد." بودریار مشخصه دوران پسامدرن را گسستگی میان تصویری که رسانه ها و علوم از جهان ارائه می دهند، می داند. او به همین دلایل مرگ رسانهها را اعلام میکند. رسانههایی که در پوست مغز و استخوان مخاطبان بویژه با پیشرفت تکنولوژی اینترنت و وب، به طرز ناگواری جا گرفته و از اصل و ماهیت خود دور افتادهاند. به همین علت بازاریابی و تبلیغات که وابسته به همین رسانههاست، دگرگون می شود. در برنامه تبلیغاتی(5M) که کاتلر به آن اشاره میکند، یکی از تصمیمهای مهم هر برنامه تبلیغاتی، رسانه است. در تبلیغات پستمدرن همانطور که پیام واژگون میشود و ساختارشکنی بر پیکره آن وارد میآید، رسانه نیز که در ارتباط بسیار نزدیکی با پیام است نیز شالودهشکنی میشود. به گفته بودریار: "رسانه پیام است، این هم به معنای مرگ پیام است و هم به معنای مرگ رسانه، چون دیگر رساننده نیست."
وقتی که بودریار نظریه مرگ رسانه را اعلام میکند، رسانههای تبلیغاتی نیز کارکرد تکراری و خستهکننده دوران مدرن خود را از دست میدهند. در تبلیغات پست مدرن هم نوع رسانه و هم کیفیت و کمیت و هم کارکرد آن دگرگون میشود. در حقیقت یک نوع استفاده دادائیستی در رسانههای تبلیغاتی به وجود میآید تا رسانهها معنای واقعی خود را پیدا کنند. برای نمونه بسیاری از شرکتهای اروپایی به جای ساخت بیلبورد تبلیغاتی برای رساندن پیام خود از ساختمانها، درختان و کف خیابانها به عنوان رسانه تبلیغاتی محصول خود استفاده می کنند و یا نمونه تبلیغات شگفت انگیز دیگری که یکی از شرکتهای تولید کننده کفش انجام داده بود و مفهوم دگرگونی رسانه ها را تایید می کند به این صورت بود که برای رساندن پیام نرمی کفش های خود از تبلیغات آدامس و از بسته های آدامس به عنوان رسانه، استفاده می کرد و حتی برای مشتریان خود آدامس هدیه می داد و به جای تبلیغ کفشهای خود بیشتر به تبلیغ آدامس پرداخته است.
ویژگی رسانه ها در تبلیغات پست مدرنیسم
در کل میتوان ویژگیهای رسانههای تبلیغاتی را در دوران پستمدرن همانند ویژگیهای آثار پست مدرن در قالبهای زیر بررسی کرد:
1-عدم قطعیت: در رسانههای پست مدرن نیز همه چیز نسبی است، چون رسانه ها به عامل بیرونی چون مخاطب وابستهاند. به طور یقین نمیتوان از آن به خاطر ذات خود استفاده کرد. برای نمونه حتما نباید تیزری که در تلویزیون پخش میشوند، صدا تصویر و حرکت داشته باشد. در تیزرهای پست مدرنی که در تلویزیون ها پخش می شوند گاهی هیچ صدا و حرکتی وجود ندارد. نمونه آن تیزر بی صدای یک شرکت تولید کننده ماشین لباسشویی است که برای یک لحظه مخاطب احساس می کند مشکلی برای تلویزیون پیش آمده ،ولی هدف این شرکت از ساخت این تیزر بی صدایی ماشین لباسشویی خود است.
2-پراکندگی: پراکندگی رسانهها در تبلیغات پستمدرن ظاهراً مشهود است. در تبلیغات پستمدرن از رسانههای مختلفی که ظاهرا بیربط به بازاریابی محصول است استفاده میکنند. برای نمونه تبلیغ یک کالای تخصصی پزشکی در تلویزیون. بویژه این مسئله در سایتهای اینترنتی بسیار مشهود است و پراکندگی سایت و در هم برهم بودن چندین سایت در یکدیگر از ویژگیهای این رسانههای پست مدرن است که البته در پس این تفکر، فلسفه ظریفی وجود دارد که توضیح آن خارج از حوصله مقاله است.
3- عدم مرکزیت: رسانهها در تبلیغات پستمدرن مرکزیت و محوریت ندارند و از هر دری تبلیغی را نشان میدهند. برای نمونه در میان اخبار تبلیغ بازرگانی پخش میشود یا در میان تبلیغات بازرگانی ناگهان فیلم پخش می شود.
4- شیرتوشیر: استفاده از رسانههای عجیب و غریب و یا استفاده از چیزهای خندهدار و طنزآلود در کنار رسانههای تبلیغاتی از دیگر ویژگیهای این سبک است. در این سبک با یک استراتژی بازاریابی خاص تهاجمی ناگهان رسانهها شیرتوشیر میشوند. برای نمونه اینترنت، تلویزیون میشود. یا از تلویزیون به جای روزنامه استفاده میکنند.(زیرنویسهای تلویزیونی) برای نمونه در سایتهای اینترنتی، کنار هر سایت، محلی برای تبلیغ کالاهای دیگر دیده میشود یا از صفحههای وب برای مکالمه و کنفرانس استفاده میشود.
5-مشارکت: در رسانههای پستمدرن از مخاطبان به عنوان رسانه استفاده میشود و آنها را در امر رسانهای مشارکت میدهند. برای مثال از سایتهای شخصی افراد و از وبلاگ آنها برای تبلیغ استفاده میکنند و یا مخاطبان را در رسانهها مشارکت میدهند یا از مخاطب به جای رسانه استفاده میکنند. نمونه دیگر آن استفاده از افراد و مخاطبان در مسابقه های مرتبط با روابط عمومی و تبلیغات یک محصول است.
6- ترکیب: پستمدرنیسم ،اعتقاد به استفاده از هر چیزی و ترکیب آنهادارد. هر چند ناسازگار و بیربط باشند. به همین علت در این سبک از ترکیب چندین رسانه با یکدیگر استفاده می شود. برای نمونه بیلورد تلویزیونی ترکیب دو رسانه بیلبورد و تلویزیون با یکدیگر است.
رسانه ها و مطبوعات و نقش آنها در اجتماع
گوناگونی مطبوعات و گسترش انتشار نشریات متنوع و متفاوت و به طور کلی جایگاه شایستهء رسانه ها در تنویر افکار و ایجاد فضای مناسب برای گفت و گو و برخورد سالم و سازندهء نظرات و همچنین اهمیتی که رسانه های گروهی در ارتقاء سطح آگاهی و تعالی فرهنگ و دانش عمومی دارند، بی گُمان یکی از مهمترین عوامل توسعهء فرهنگی و از نشانه های پویایی و تحرک هر جامعه است. بدیهی است که توسعهء فرهنگی – به معنای گستردهء آن که در برگیرندهء گشایش و گسترش گفت و گو های فلسفی و فرهنگی و ادبی و هنری است – نه تنها عامل اصلی رشد خودآگاهی جمعی، بلکه زمینه ساز توسعهء سیاسی و اقتصادی و پیشرفت علوم و در واقع نخستین پیش شرط حل بنیادی مسایل و رفع مشکلات فراگیر جامعه است. البته این همه زمانی میسر و محقق می گردد که از یک سو صاحبان قدرت و دولت، با قانون گرایی و قانون گذاری و سعه صدر به رسانه های گوناگون و نقش آنان در جامعه بنگرند و به ویژه، رسانه های گروهی را به عنوان رکنی اساسی در جامعه باور کنند و به رسمیت بشناسند. از سوی دیگر اما ارباب جراید و اهالی قلم نیز باید که به رسالت فرهنگی و مسئولیت خود در اطلاع رسانیِ درست و ترویج تفاهم و تبلیغ و تقویت حس همبستگی ملی و همزیستی مسالمت آمیز آگاه باشند و جداً از هتک حرمت اشخاص و دروغ پردازی و شایعه پراکنی، و از همه مهمتر، از تبلیغ خشونت بپرهیزند و در جهت تثبیت پایه های نظام اسلامی و حکومت مردمی و دولت خدمتگذار تلاش نمایند .
این هشدار بی شک در وهلهء اول متوجه رسانه های تصویری فراگیر (صدا و سیما و سینما) و روزنامه ها و نشریه های سرتاسری و با نفوذ است که تاثیر آنی و گستردهء خبرها و گزارش ها و تجزیه و تحلیل ها و پیام های آنان قابل کتمان نیست؛ تاثیری که بنا بر احساس مسئولیت، می تواند سودمند و سازنده باشد و در صورت بی مسئولیتی گردانندگان آن، لاجرم مضّر و مخرّب خواهد بود.
یکی از کارکردهای اساسی رسانه ها اطلاع رسانی از وقایع است که در محیط اجتماعی واقع می شود. پیشرفت بهت انگیز وسائل ارتباط جمعی درقرن حاضر جهان را به دهکده کوچکی تبدیل کرده است که انسان ها امکان اطلاع یابی از همه وقایع و حوادث جهان را به طور سریع و جامع دارند. در عصر ارتباطات هیچ حادثه ای هر چند در دورترین مناطق جهانی باشد- منحصر به یک منطقه جغرافیایی نیست و از این رو سه ویژگی ، فرا زمانی، فرا مکانی و سرعت فوق العاده از خصیصه های وسائل ارتباط جمعی است. امروزه تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان ها در رسانه ها رسوخ کرده و از خصوصی ترین رفتار انسان ها تا بزرگترین تغییرات نهادهای اجتماعی وساختارهای فرهنگی و سیاسی از طریق رسانه ها ارائه می شود.
– رسانه های جمعی اعم از روزنامه ها، مجلات، رادیو و تلویزیون، گاه از انحرافات اجتماعی، نظیر تجاوز، خشونت، قتل و…پرده برمی دارند و با اطلاع رسانی به موقع و مناسب برای اعضای جامعه، در پیشگیری از انحرافات اجتماعی نقش موثری ایفا می کنند.
– وسائل ارتباط جمعی می توانند با بهره گیری از شگردهای تبلیغی و آفرینش های هنری، نفرت و زشتی تزلزل باورها و ارزش های ملی و دینی را به مخاطبان خود القا کنند. بر این اساس، یکی از وظایف و کارکردهای مهم رسانه ها ، آگاه سازی و اطلاع رسانی عمومی است.
– کارگزاران رسانه های جمعی می بایست با حساسیت ویژه ای، از ارزش های عام و هنجارهای نهادینه شده اجتماعی پاسداری نمایند و برای تحقق عینی آن با سیر نهادهای فرهنگی هماهنگی کرده و تمام امکانات را برای حفظ کرامت انسانی بکار گیرند.
طبیعی است، هر گاه که ارزش ها و باورهای جامعه مصون بماند، وفاق و همبستگی اجتماعی بیشتر تضمین خواهد شد، زیرا ارزش ها و باورها از مهم ترین عوامل همبستگی اجتماعی کنش گران اجتماعی محسوب می شوند و چنانچه هر روز، به بهانه ای خاص یکی از ارزش های عام به طور بی رحمانه از سوی خرده فرهنگ های کجرو مورد هجوم قرار گیرد، بنیان های وفاق و همبستگی اجتماعی تضعیف شده و جامعه تا هنگامه شکل گیری هنجارها و ارزش های نوین، آسیب های فراوانی خواهد دید.
– وسائل ارتباط جمعی می بایست با ارائه فوائد و منافع قانون، روحیه قانون گرایی را ترویج نمایند و نشان دهند که به عنوان ایدئولوژی توجیه گرا برای عملکرد قدرتمندان و حاکمان عمل نمی کنند، بلکه تذکرات قانونی را به عنوان مبنای نظم اجتماعی مطرح می نمایند.
– رسانه های جمعی از طریق تبیین قانون و مقررات می کوشند تا رفتارهای افراد را در مسیر هنجارهای تعریف شده جامعه رهبری نمایند و به افراد بیاموزند که هر گاه فرد رفتارهای خود را بر اساس هنجارها و قواعد اجتماعی تنظیم نماید، از طرف جامعه پاداش داده می شود؛ بالطبع کنش گران اجتماعی نیز در می یابند برای رسیدن به خواسته های خود می بایست به رفتارها و هنجارهایی روی بیاورند که قانون معین کرده است. رویه آموزش غیرمستقیم قانون، همچنین می تواند احترام درونی به قانون و احساس تقدس نسبت به قانون را در بین اعضای جامعه ایجاد کند، به طوری که قانون را به عنوان امری مقدس و غیرقابل تخلف تصور نمایند. به عبارت دیگر رسانه ها، ازطریق اقناع و رسوخ به ذهن انسان ها، به درونی سازی، جذب و پذیرش قلبی هنجارها می پردازند.
– امر به معروف و نهی از منکر در اسلام یکی از مهم ترین ابزارهای کنترل اجتماعی می باشد . با این نگاه جامعه شناختی، رسانه های همگانی از جمله مطبوعات نیز، دارای کارکرد کنترل اجتماعی هستند. رسانه ها با درج و انعکاس نابهنجارهای اجتماعی و عواقب شومی که در انتظار افراد کجرو قرار دارد، به طور غیرمحسوس، اقدام به کنترل و پیشگیری از نابهنجاری ها در جامعه می کنند . رسانه ها عمدتاً ازطریق اقناع پذیری بهتر می توانند در کنترل اجتماعی موثر باشند.
هم اکنون بخش عظیمی از حجم تبلیغات را رسانه های مختلف بر عهده دارند و غالبا مشاهده می شود که این رسانه ها از لابلای این تبلیغات به دنبال جهت دهی افکار عمومی به سمت و سوی خاصی هستند. با مراجعه به این وسایل ارتباط جمعی متوجه می شویم که تعداد فراوانی از آنها از ابزار اغراق، دروغ، ارائه تصویر غلط و … بهره می گیرند غالبا مشاهده می شود که این رسانه ها به دنبال ارائه چهره ای حق به جانب از خود و گروه های مورد حمایت و ارائه تصویری منفی از مخالفان هستند.
اما موضوع بسیار مهم در بحث رسانه ها، همان تحریف، بزرگ نمایی و یا کوچک نمایی اخبار است که با بهره گیری از ابزارهای ذکر شده صورت می گیرد و در این راه استخدام لغات و واژه هایی که هر کدام بار معنایی و ارزشی خاصی را به ذهن متبادر می سازند بسیار مرسوم و متداول شده است، برچسب زدن به مردم، گروه ها، نهادها و اغراق در مورد رفتار آنها، بهره گیری از نمادها یا واژگانی خاص، نماهنگ های تاثیرگذار، لغات جذاب و…. نیز بخش اعظمی از تلاش های رسانه ها برای انعکاس اخبار بر طبق جهت گیری های مورد توجه آنها می باشد.
بدون شک بسیاری از ما الفاظی مانند اسلام افراطی، خشونت طلبی، گروههای تروریسیتی، استعمار، استکبار، مظلوم، مترقی، عقب افتاده و… را بارها و بارها از اخبار مختلف شنیده ایم. که قطعا استخدام چنین الفاظ ارزشی که هر کدام بار معنای خاص خودش را دارد، در مورد کشورها، گروهها، افراد و… هر کدام با هدف خاصی وضع می شود. "آرون دیویچ" از دانشکده ارتباطات دانشگاه واشنگتن از این کار به نام بازی های کلامی نام می برد و این عمل را در سه جهت می داند:
اول: نامگذاری منفی (برچسب زدن به مردم، گروهها و نهادها و… به روش منفی)
دوم: نامگذاری مثبت (اسم گذاری روی مردم، گروه ها، نهادها و… به روشی مثبت).
سوم: حسن تعبیر (استفاده از واژه هایی که خیال مخاطب را راحت می کند!) (جنگ تبلیغات، 1382: 56).
نتیجه گیری
به کارگیری این تکنیک ها در میان بسیاری از رسانه های کنونی متداول شده است و دیگر علاوه بر الفاظ بهره گیری رسانه ها از نمادها و تصاویر خاص (که شاید اصلا هیچ ارتباطی با اصل موضوع نداشته باشد) مثل پخش صدای اذان بعد از نشان دادن تصاویر قتل و کشتار و یا نشان دادن صدای ناله ها و فریادهای یک کودک بعد از ورود نیروهای آمریکایی به عراق.
اما تکنیک دیگری که در رسانه ها به کار برده می شود، از آن به نام روش "شهادت گونه" نام برده می شود، نیز خود از روش های تاثیرگذار است که در رسانه ها مورد استفاده قرار می گیرد تا ذهن مخاطب را به آن سمت و سویی که خود می خواهند جهت دهند. خلاصه اینکه رسانه ها با توجه به کارکردهای ذکر شده و میزان تاثیرگذاری فراوانی که بر افکار عمومی دارند از سوی گروه ها و مراجع متعددی در راستای جریان سازی ها و یا ایجاد پیش زمینه و شکل دهی جنگ و صلح و … مورد استفاده قرار می گیرند و لذا برای تحقق این اهداف این مراجع ممکن است به فراخور نیاز از هر کدام از روشهای ذکر شده در فوق بهره ببرند. اما مسلما تحریف اخبار و انحراف افکار عمومی از کنه واقع از سوی رسانه ها، مساله ایست که هرگز نمی توان مورد غفلت واقع گردد.
منابع:
آگهی های تجاری و روش های آن، جلیل مسعودی
اهمیت و ضرورت تبلیغات، احمد رزاقی، سازمان تبلیغات اسلامی
تبلیغات و سینمای آلمان نازی، دیوید ویچ، نشر مرکز،
تبلیغات بازرگانی، محمد کیا،
شرایط موفقیت تبلیغ، محمدرضا ناجی، سازمان تبلیغات اسلامی
مبانی تبلیغ، محمدحسن زورق، سروش
رساله 943، دانشگاه تهران، دانشکده هنرهای زیبا
روزنامه ها:
جمهوری اسلامی
اطلاعات
20