Contents
مقدمه 2
تاریخچه 3
ناگفته های از مسجد جامع شوشتر 8
عناصر معماری : 13
شبستان : 13
مناره : 13
منبر : 13
کتیبه ها : 14
محراب : 15
حیاط : 15
منابع : 16
مقدمه
شاید شنیدن نام "مسجد جامع" برای هر فرد تداعی کننده حس قدمت و ویرانی باشد، شاید زمانی را به یاد آوریم که بر مناره این مساجد می ایستادند و برای شهر اذان می گفتند اما اکنون این مکان های استعداد معرفی یک شهر و یک معماری را به جهان پیرامون خود دارند، زیرا جهانی هستند.
ساخت مسجد جامع در شهر باستانی شوشتر بعد از فتح مسلمانان و اسلام آوردن مردم، در سال ۲۵۴ قمری در زمان سیزدهمین خلیفه عباسی "المعتز بالله المتوکل" که در زمان امام حسن عسکری (ع) خلافت می کرد، آغاز شد.
پس از وی خلفای دیگری در این باره کوشیدند تا این که خلیفه بیست و نهم "المسترشد بالله" آن را به پایان رساند.
قبل از پوشش کنونی، سقف مسجد به وسیله شاه چوب هندی مسقف شده بود و بر طبق کتیبه موجود در مسجد که دارای تاریخ سال ۱۲۱۳، ۱۱۷۵، ۹۳۳، ۶۸۳، ۴۴۵ هجری قمری است معلوم می شود که مسجد جامع شوشتر در قرون بعد به کرات تعمیر و مرمت شده است.
شبستان اصلی مسجد در طرف جنوب واقع شده، در شبستان منبر چوبی نفیسی قرار دارد که طبق کتیبه، نام "منصور ابو احارث" و صفر سال۴۴۵ هجری قمری بر روی آن حک شده است.
همچنین بر دیواره شبستان مسجد کتیبه گچبری با مضمون سوره یاسین حک شده است. هرکدام از خلفای عباسی که در مسجد کارهایی را انجام داده است، کتیبه ای از کار خود به یادگار گذاشته اند.
مسجد جامع شوشتر از مساجد صدر اسلام است و بنای آن در زمان سیزدهمین خلیفه عباسی(همزمان با امامت امام حسن عسکری ع) آغاز شده است. بنای این مسجد به شماره 286 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و مالکیت آن در اختیار اداره اوقاف است.
تاریخچه
در شهر باستانی شوشتر بعد از فتح مسلمانان و اسلام آوردن مردم واحد جدیدی به شهر افزوده شد که همان مسجد است، مهمترین آنها مسجد جامع است که در سال 254 قمری در زمان سیزدهمین خلیفه عباسی المعتزبالله المتوکل که در زمان امام حسن عسکری (ع) خلافت می کرد، کار ساختمان آن را آغاز کردند. پس از او خلفای دیگری در این باب کوشیدند تا این که در زمان خلیفه بیست و نهم المسترشد بالله آن را به پایان رساند این که می گویند: امام حسن (ع) و یا امام رضا(ع) در این مسجد نماز گزارده درست نیست، زیرا در آن زمان مسجد بنا نشده بود. قبل از پوشش کنونی، سقف مسجد به وسیله شاه چوب هندی مسقف شده بود و بر طبق کتیبه موجود در مسجد که دارای تاریخ سال 1213، 1175، 933، 683، 445 هجری قمری است معلوم می شود که مسجد جامع شوشتر در قرون بعد به کرات تعمیر و مرمت شده است. شبستان اصلی مسجد در طرف جنوب واقع شده، در شبستان منبر چوبی نفیسی قرار دارد که طبق کتیبه، نام (منصور ابواحارث) و تاریخ صفر سال445 هجری قمری بر روی آن حک گردیده است. بر دیواره شبستان مسجد کتیبه گچ بری با مضمون سوره یاسین حک شده.
هرکدام از خلفای عباسی که در مسجد کارهایی را انجام داده است کتیبه ای از کار خود به یادگار گذاشته است. مسجد در گذشته دارای تعداد بیشتری کتیبه گچی و سنگی بوده که متاسفانه در تعمیرات دهه چهل و بعد از آن از بین رفته است.
مسجد در طرف شمال دوازده ردیف ستون و در طرف جنوب هشت ستون دارد که بلندی هرکدام از ستونها در حدود پنج متر است. از مشاهده قوس طاق ها و ایوان رفیع و شبستان آن که به شیوه معماری دوره ساسانی ساخته شده است، قدمت بنا و تعلق آن به اوائل اسلام تا حدودی روشن می شود. مسجد دارای حیاط وسیع و ستونهای قطور و بسیار محکمی می باشد به طوری که قطر هر ستون بیش از یک و نیم متر است و بنای آن بیشتر از سنگ و آجر است و دارای منبری قدیمی است که قدمت آنرا 700 سال نوشته اند، در قسمت راست منبر نوشته هایی به خط کوفی از جنس تخته بریده شده است. ساختمان مناره مسجد را به دوران چوپانیان و شیخ اویس بن شیخ حسن چوپانی نسبت می دهند. 1
مسجد جامع در گذشته دارای یک حوض بزرگ بوده که توسط قناتی که از نهر داریون آب می گرفته پر می شد. شکل ستونهای جلوی مسجد در دهه 40 به بنا الحاق شده اند و در گذشته حمامی که در پشت مسجد قرار داشت در وقف مسجد بوده است.
این بنای تاریخی در سال 1315 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 286 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و مالکیت آن در اختیار اداره اوقاف گذاشته شد.
ساخت مسجد جامع شوشتر مربوط به صدر اسلام و دوره سیزدهمین خلیفه عباسی که در زمان امام حسن عسکری خلافت می کرده آغاز شده است. شبستان مسجد دارای ۴۸ ستون سنگی و سقف های گنبدی بین ستونهاست. در این شبستان یک منبر چوبی و کتیبه هایی به خطوط ثلث کوفی و نستعلیق وجود دارد. دیواره های خارجی مسجد نیز با ستون های سنگ تراشیده با طاق رومیبلند و بعضی نقش های لچکی در روی بعضی از ستونها است. مناره مسجد نیز۲۷متر بوده که اکنون فقط ۱۷ متر آن باقیست. در وصف این مسجدَ لغت نامه دهخدا نوشته است که پس از مسجد کوفه، قبله این مسجد از تمام مساجد دیگر در اعتدال است.
سید عبدالله جزایری در کتاب تذکره شوشتر صفحه 89 در مورد مسجد جامع شوشتر چنین نوشته :
در دارالمومنین شوشتر، مساجد و بقاع الخیر بسیار است و قدیمیترین مساجد، مسجد جامع است و آن در ایام خلفای بنی عباس بنا شده و بر دیوار قبلی سوره یس را یک سطر به خط کوفی گچبری کرده اند. و در آنجا کتابه ها به خطوط کوفی نوشتهاند مشتمل بر اسامی خلفا و غیره. و آنچه الی الان از آنها موجود استکتابه چوبین است که به طرف راست منبر، بالای سطر یس، نزدیک سقف هفت سطر منقوش است مورخ به تاریخ خمس و اربعین و اربعمائه. و کتابه چوبین ایضاً که بر محراب چوبین بالای منبر نوشته است و کتابه ای بر ضلع مغربی منبر وکتابه گچبری دور محراب پایین و کتابه گچبری ایضاً بالای محراب پنج سطر و کتابه های دیگر بوده که به مرور مندرس شده. و از مجموع اینها مفهوم می شود کهالمعتز بالله محمد بن جعفر المتوکل آغاز بنای آن نهاده و او خلیفه سیزدهمین بنی العباس است و در سال دویست و پنجاه و چهار در زمان حضرت امام حسن عسکری علیه السلام به خلافت نشسته و اسم او در چوبی که به زیر منظر بود و مدت خلافت او سه سال و شش ماه و سه روز بود. و بعد از او کسی متوجه اتمام آن نشده تا خلیفه بیست و پنجم القادر بالله احمد بن اسحق المقتدر و اسم او به چوب کتابه ای نوشته بود که کشیده بود تا منبر و این دو چوب الحال بر طرف شده اند و مدت خلافت او چهل و سه بود و او نیز تمام نکرد و در سال چهارصد و بیست و دو وفات نمود. و بعد از او، خلیفه بیست و هفتم مقتدی بامرالله ابوالقاسم عبدالله بن القائم بن القادر شروع به کار مسجد نمود و مدت خلافت او نونزده سال و پنج ماه بود و قبل از اتمام ایضاً وفات یافت و اسم او در محراب چوبین بالایمنبر نوشته است مورخ به تاریخ شهر رمضان و تخته چوبی که اسم سال بر آن مکتوب بود افتاده. و بعد از او خلیفه بیست و نهم المسترشد بالله ابو منصور فضل بن المستظهر بن المقتدی در آن باب کوشید و به اتمام رسانید و اسم او در گچکاری بالای محراب نوشته است و مدت خلافت او هفتده سال و شش ماه بود. و از این تواریخ ظاهر می شود که آنچه فیمابین عوام شوشتر مشهور است کهحضرت امام رضا علیه السلام در این مسجد نماز گذارده است از شهرتهای بی اصل است، زیرا که آغاز بنای مسجد مدتها بعد از زمان آن حضرت بوده، لیکن محتمل است که حضرت در آن حوالی که در آن زمان صحرا بود نزول و در آن مکان نماز گزارده باشد و بعد از آن به سبب این شرافت، بنای مسجد را در آنجا اختیار نموده باشند و منشاء شهرت این باشد.
و مسجد در اصل چوب پوش بود به همین شاه چوب هندی که منبر و منظر ساختهاند و چند اصله از آنها در صفوف پیشین مابین ستونها کشیده است و ستونهای قدیم آن باریکتر و مرتفعتر بود مساوی گلدسته و چون اکثر آن چوبها به مرور ایام بشکست و خرابی در آن غالب شد، جمعی از خیرمندان که سر خیل ایشان حاجی فتح الدین خیاط بود تجدید عمارت آن به هیئت که هست نمودند و خواجه طالب بن خواجه اسماعیل بن خواجه افضل صراف تاریخ آن را بدین وجه گفته :
شک نیست که بانی مسجد در هر دو جهان بود سرافراز
هرکس توفیق ساختن یافت گردد به جهان ز خلق ممتاز
فتحا بنمود افتتاحش بادا به رخُش در جنان باز
طالب تاریخ این بنا خواست از صاحب سَّر و محرم راز
برخاست یکی از این میانه گفتا مسجد شده خداساز
و مُنار گویند با اصل مسجد ساخته نشده و بانی آن سلطان اویس بن شیخ حسن یونانی است و اسم او به کتابه جلی بر سنگی که بالای در زیر گلدسته است منقوش است به تاریخ شهر ذیحجه اثنین و عشرین و ثمانمائه. و این منار از غرایب ابنیه است و منار به این ارتفاع کمتر دیده شده و چند سال قبل از این، قفسه آن شکستی خورده مشرف به انهدام بود و آن را تا حد مقرنس خراب نمودند.
و از جمعی ثقات که خود مشاهده نموده بودند استماع شده که در ایام واخشتو خان، پهلوانی بازیگر به شوشتر آمده بود که انواع هنرها از او به ظهور می رسید. از آن جمله کاکل بسیار درازی داشت که سنگ دستاسی سنگین به کاکل میبست و میخ آهنی که طول آن یک وجب و نیم بود به منار می کوفت که نیم وجب آن به منار می نشست و یک وجب بیرون می ماند و بالای آن می رفت و می ایستاد و میخی دیگر به همان قرار بالاتر می کوفت تا هرجا دست او میرسید و دست به آن می گرفت و بالای آن می رفت. آنگاه انگشتان پا را به آن بند می نمود و سرنگون آویزان می شد و با چکوش میخ اول را بیرون می آورد و راست می شد و آن را بالاتر می کوفت و بالای آن می رفت و آن سنگ به کاکل او بسته بود و به همین قسم تا قفسه منار بالا میرفت و از راه نردبانها پایین می آمد و از این مقوله کارها بسیار می کرد. و در خارج دروازه گرگر سر راه آسیاها به دست چپ، سنگ آسیای بزرگی افتاده است که می گویند آن پهلوان آورده و چون بسیاری از عوام الناس فریفته او شده بودند، خان او را اخراج البلد فرمود.
و قبله مسجد جامع را سخت درست ساخته اند و کمترین، به دایره هندی و سایراعمال ریاضی در کمال دقت احتیاط آن نموده، در نهایت استوا و استقامت یافته ومحاریب اکثر بلاد را که ملاحظه نموده، از خراسان و آذربایجان و بعض بلاد فارس و عراقین و قرای نجد و حجاز، به غیر از مسجد کوفه هیچ یک را به آن اعتدال ندیده.
و از بنای قدیم مسجد، الحال به غیر از دیوار قبلی و قطعه ای از دیوار شرقی، ما بین گلدسته و منار چیزی باقی نیست. و در مسجد سنگها منصوب است که بعض حکام و ارباب اختیار تاسیس بعض امور خیر یا رفع بعض بدع به صیغه " لعنت بود " نموده اند و به سنگها نقش نموده به دیوارها چسبانیده اند و اسامی ایشان همه مکتوب است.
ساخت این مسجد در شهر باستانی شوشتر بعد از فتح مسلمانان و اسلام آوردن مردم، در سال ۲۵۴ قمری در زمان سیزدهمین خلیفه عباسی "المعتزبالله المتوکل" که در زمان امام حسن عسکری (ع) خلافت می کرد، آغاز شد.
هرکدام از خلفای عباسی که در مسجد کارهایی را انجام داده است کتیبه ای از کار خود به یادگار گذاشته است. مسجد در گذشته دارای تعداد بیشتری کتیبه گچی و سنگی بوده اما در تعمیرات دهه 40 و بعد از آن از بین رفته است.
سمت شمال مسجد 12 ردیف ستون و سمت جنوب آن 8 ستون وجود دارد و بلندی آنها به 5 متر می رسد.
از مشاهده قوس طاق ها و ایوان رفیع و شبستان آن که به شیوه معماری دوره ساسانی ساخته شده است، قدمت بنا و تعلق آن به اوائل اسلام تا حدودی روشن می شود.
قبل از پوشش کنونی، سقف مسجد به وسیله شاه چوب هندی مسقف شده بود و بر طبق کتیبه موجود در مسجد که دارای تاریخ سال ۱۲۱۳، ۱۱۷۵، ۹۳۳، ۶۸۳، ۴۴۵ هجری قمری است معلوم می شود که مسجد جامع شوشتر در قرون بعد به کرات تعمیر و مرمت شده است.
ناگفته های از مسجد جامع شوشتر
به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا به نقل از شوشترروز، اگر به تصویر زیر توجه کنید می بینید که ستون ها دارای کجی هستند که صددرصد یه امر غیرقابل قبول بوده و ستون ها باید مستقیم و بدون زاویه باشند ؛ این مسئله رو در خیلی از سازه های با قدمت بالا میشه شاهد بود چون هم عامل زمان هم عامل های انسانی میتواند تاثیر گذار باشد.
عکس از کجی ستون ها و طاق زده شده بین دو ستون اول مسجد
طی تحقیقی که انجام دادم مشخص شد، این کجی در زمان زعامت آیت الله سید مهدی آل طیب ( استاد علامه و محقق بزرگ حاج شیخ محمد تقی شیخ شوشتری (ره) ) بروزرسانی شده و در دهه ی ۴۰ برای جلوگیری از رانش بیشتر ستون ها تدبیری اندیشیدند که همانطوری که در تصویر می بینید، بین دو ستون رو طاق زدند و همچنین در خارج از شبستان یعنی از بیرون و داخل حیاط جلوی ستون ها رو با اضافه کردن ستون های نیم دایره ای مهار کردند.
عکس قبل از اضافه نمودن ستون های نیم دایره
عکس مربوط به دهه ی ۴۰ شمسی و پس از اضافه نمودن ستون های نیم دایره
عکسی از سفرنامه دیولافوا
یک نگاه متفاوت دیگر این است که اگر در شبستان مسجد جامع کمی به زیر پایتان توجه کنید خواهید دید کف شبستان موزائیک شده که به شدت تخریب گر خواهد بود چراکه برعکس آجر که رطوبت را به پایین میفرستد ؛ موزائیک رطوبت را در سطوح بالایی نگه داشته و زمینه تخریب و خوردگی پی و شالوده ستون ها را فراهم می آورد.
گفتنی است مسجد جامع شوشتر پس از مسجد جامع یزد قدیمی ترین مسجد جامع ایران هست با قدمتی ۱۲۰۰ ساله ( از سال ۲۵۴ ه ق )، دارای کتیبه های بسیار و جالب همانند کتیبه ی دوره ای مسجد که سوره یاسین رو بر دورتادور دیوار قبله ی مسجد حک کرده اند یا منبر قدیمی که قدیمی ترین منبر ایران و دارای دو محراب خاص و جالب و پر نقش و نگار می باشد
محراب داخلی مسجد جامع شوشتر با ستون های پافیلی
عناصر معماری :
شبستان :
شبستان اصلی مسجد در طرف جنوب واقع شده، در شبستان منبر چوبی نفیسی قرار دارد که طبق کتیبه، نام (منصور ابو احارث) و تاریخ صفر سال۴۴۵ هجری قمری بر روی آن حک شده است.
همچنین بر دیواره شبستان مسجد کتیبه گچبری با مضمون سوره یاسین حک شده است. مسجد در گذشته دارای تعداد بیشتری کتیبه گچی و سنگی بوده که متاسفانه در تعمیرات دهه۴۰ و بعد از آن از بین رفته است.
مناره :
بنای مناره مسجد جامع در سال 822 هجری بوده است و چون کج شده بود در قرن دوازدهم قفسه اش را از ترس انهدام تا حد مقرنس برداشتند و در سنوات انقلاب مشروطیت که آن را در جنگ های محلی سنگر قرار داده بودند و قسمتی از طرف مشرق آن خراب گردید، در وسط آن میلی استوانه شکل از آجر ساخته شده که روی آن با کاشی زیبا مفروش است و بر تمامی آن کلمه الله اکبر نوشته شده است.
بلندی مناره ابتدا 26 متر بوده و قسمت بالای آن تخریب گردید، هم اکنون در حدود 18 متر است مسجد جامع روز جمعه میعادگاه عاشقان الله یعنی محل برگزاری نماز جمعه است. (عباس میریان، جغرافیای تاریخی خوزستان، چاپخامه بوذرجمهر، تهران، 1352
منبر :
این مسجد دارای منبری قدیمی است که قدمت آن را ۷۰۰ سال نوشته اند، در قسمت راست منبر نوشته هایی به خط کوفی از جنس تخته بریده شده است.
این منبر قدیمی 17 پله دارد که تعداد این پله ها به دلیل تعداد رکعت های نمازی است که هر مسلمان در روز اقامه می کند. چوب استفاده شده در این منبر از نوع آبنوس هندی است و در سال 1276 هجری قمری ساخته شده است.
مردم به دلیل اعتقاد زیادی که به این منبر داشته اند در روزهای خاصی در سال با روشن کردن شمع و بستن نیاز به این منبر دخیل می بسته اند که در یکی از این سال ها این منبر آتش می گیرد و قسمتی از آن طعمه حریق می شود.
کتیبه ها :
در مسجد جامع شوشتر دستورات حکومتی و احادیث زیادی در قالب کتیبه های خطی و سنگ نوشته بر دیوار حکاکی و یا نصب شده است.
تعداد این کتیبه ها به بیش از 40 عدد می رسید که در شرایط کنونی تنها 35 کتیبه از این تعداد باقی مانده است. برخی از این فرامین مانند دستور ممنوعیت شرب خمر و کبوتر بازی در شوشتر بوده که توسط خلیفه وقت صادر شده است.
برخی دیگر از این کتیبه ها در مسجد جامع شوشتر به دستوراتی حکومتی درباره قلعه سلاسل بر می گردد که با خط کوفی و زیبا بر سنگ حک شده است که در دهه 20 این کتیبه ها در مسجد جامع قاب گرفته شده است.
برخی از این فرامین مانند دستور ممنوعیت شرب خمر و کبوتر بازی در شوشتر بوده که توسط خلیفه وقت صادر شده است. برخی دیگر از این کتیبه ها در مسجد جامع شوشتر به دستوراتی حکومتی درباره قلعه سلاسل بر می گردد که با خط کوفی و زیبا بر سنگ حک شده است که در دهه 20 این کتیبه ها در مسجد جامع قاب گرفته شده است.
محراب :
مسجد جامع شوشتر دارای دو محراب است که یکی برای اقامه نماز جماعت در فصول سرد سال بوده که در داخل ساختمان مسجد تعبیه شده است و دیگری نیز برای فصول گرم سال در بیرون از ساختمان مسجد ساخته شده است.
این محراب دارای معماری پیش از اسلام بوده است و وجود پایه های پافیلی در کنار این محراب این مهم را تائید می کند.
وجود آجر چینی خاص در سقف این محراب باعث شده است که نقش 12 نام علی(ع) در این محراب چشم هر بیننده و اهل نظری را خیره کند. به عبارتی، معماری ویژه این مسجد باعث شده شوشتر در قرون ابتدایی اسلام مرکزیت خاصی داشته باشد.
حیاط :
مسجد دارای حیاط وسیع و ستون های قطور و بسیار محکمی می باشد به طوری که قطر هر ستون بیش از یک و نیم متر است و بنای آن بیشتر از سنگ و آجر است و دارای منبری قدیمی است که قدمت آن را 700 سال نوشته اند.
مسجد جامع در گذشته دارای یک حوض بزرگ بوده که توسط قناتی که از نهر داریون آب می گرفته پر می شد. شکل ستون های جلوی مسجد در دهه 40 به بنا الحاق شده اند و در گذشته حمامی که در پشت مسجد قرار داشت در وقف مسجد بوده است.
منابع :
1. https://fa. wikipedia. org/wiki
2. http://www. shushtarchtb. ir/farsi. php
3. http://hamshahrionline. ir/details/156695
4. http://ichtolibrary. ir/web/guest
5. تبیان خوزستان
1 (فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تالیف نصراله مشکوتی، نشیه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران1349)
—————
————————————————————
—————
————————————————————