فهرست مطالب :
عنوان
صفحه
مقدمه
1
زمینه های شکل گیری انقلاب
2
آغاز انقلاب و چگونگی مبارزات
4
صدور فرمان مشروطیت
7
حوادث پس از مشرئطیت
9
نظر کلی به ادوار اولیه مجلس
13
منابع
15
مقدمه :
نهضت مشروطیت ایران یکی از مهم ترین رویدادهایی است که در چرخه تاریخی میهنمان به وقوع پیوسته. با این انقلاب مردم ایران خواستار تغییر بنیادی در ساختار سیاسی و تغییرات اساسی در ساختار فرهنگی کشور گردیدند. در جریان این جنبش شاهد حضور گسترده مردم کوچه و بازار و همراهی آنان با روحانیون هستیم.
اکنون که حدود یک قرن از این واقعه می گذرد ضرورت توجه به انگیزه پیدایش این رخداد که موجب تحولات شگرف و بنیادی در جامعه شد و کاوش و تفسیر نقش و کارکرد گروههای مختلف همچنان تازه می نماید و قابل توجه می باشد.
در این تحقیق سعی شده که به اختصار به شرحی از علل پیدایش و شکل گیری این نهضت و اتفاقات پس از نهضت اشاره شود.
زمینه های شکل گیری انقلاب :
زمینه های شکل گیری انقلاب مشروطیت از ابتدای دوره قاجاریه آغاز شد. حوادثی همچون شکست ایران در دو جنگ با روسیه و انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمنچای ، برقراری کاپیتولاسیون به ضرر ملت ایران ، بی اعتباری دولت مردان در خارج از کشور به علت بی لیاقتی، توسعه ارتباط بین ایران و بعضی ممالک ارویایی و آگاهی جمعی از ایرانیان از وضع ممالک اروپا، امتیازهایی که دولت روس و انگلیس با رقابت در ایران به دست می آورند(از جمله امتیاز تنباکو و رویتر ) از دست رفتن قسمتی از خاک ایران در شمال شرق و ظلم و جور و تعدی عمال حکومت و شاهزادگان قاجار جزئی از عواملی بود که نفرت کلی مردم را از ترتیب اداره مملکت برانگیخت و مبارزات غیر فعال مردم ایران را به تدریج به مبارزه فعال تبدیل کرد. فریاد اعتراض نیرومند تر شد و کم کم شکل عصیان گرفت. در خواست های مردم برای عدالت ، آزادی و پیشرفت روزافزون بود و آنان خواهان اصلاحات سیاسی بودند.
دو خط فکری مقاصد سیاسی ـ اجتماعی را تغذیه می کردند : علما اصلاحات اجتماعی ـ مذهبی را تشویق می نمودند و روشنفکران تحصیل کرده یا متاثر از غرب الگوهای اجتماعی دموکراسی اروپایی را دنبال می کردند. مقابله بین ملت و دولت زمینه عمومی تخاصمات بود. نفوذ و اقتدار شاه به عنوان رئیس دولت در تضاد با اقتدار علما به عنوان رهبران مردم قرار گرفت. بعد از جنبش تنباکو (که مردم و علما به قدرت خویش در صحنه سیاست ملی پی بردند ) حکومت سعی نمود علما را به عنوان مهمترین مخالفان خویش در تصمیم گیریهای سیاسی بیش از پیش مداخله دهد، روحانیون نیز کاملاً با درگیر شدن در امور سیاسی موافق بودند. به علت بی ثباتی نظام سیاسی ، مظفرالدین شاه در طول 7 سال 5 مرتبه نخست وزیران خود را عوض کرد. در اولین سال سلطنت مظفرالدین شاه (1275 ه. ش) عبدالحسین میرزا فرمانفرما به جای امین السلطان نخست وزیر شد که سیاستهای نخست وزیر قبلی را ادامه داد . یک سال بعد امین الدوله به نخست وزیری منصوب شد. او با مداخله علما در امور سیاسی مخالف بوده وی دست به یک سری اصلاحات زد. از جمله اینکه مقرری محدودی برای شاه و دیگر اعضاء دربار تعیین کرد که همین کار باعث مخالفت درباریان با وی شد و در سال 1277 ه. ش مجبور به استعفاء شد و امین السلطان به جای او منصوب گردید. امین السلطان سوء مدیریتش در زمان ناصر الدین شاه تجربه شده بود و سیاست خارجی او در راستای منافع روسها بود.
زیر نظر او تسهیلات گمرک که توسط نوژ بلژیکی اداره می شد در خدمت منابع روسها قرار گرفت.
علماو تجار و برخی از مقامات سیاسی بر علیه امین السلطان با یکدیگر متحد شدند و بر اثر فشار آنان مظفرالدین شاه او را عزل کرد و به جای او در سال 1282 ه. ش عین الدوله را به عنوان نخست وزیر منصوب نمود. عین الدوله یک فرد مستبد بود . نفوذ نوز از طریق او به جا ماند و رفتار تند و بد حکمرانان با مردم ادامه یافت. علیرغم تغییر نخست وزیران در زمان مظفرالدین شاه تغییر عمده ای در سیاستها به وجود نیامد ونظام همچنان استبدادی و شاه ضعیف و خوشگذران بود.
مردم در همه جا توسط عوامل حکومتی سرکوب می شدند، هیچ گونه حق قانونی و سیاسی برای آنان در نظر گرفته نشده بود. حدود 8 درصد از جمعیت کشور در مناطق روستایی زندگی می کردند و نسبت مالیات به درآمدشان حدود 30تا40 درصد بود. علما در نزد مردم محترم شمرده می شدند و ارتباط نزدیکی با دیگر گروههای از همین قشر داشتند. ارتباط طبقات مذهبی با تجار نزدیک و متضمن منافع دو جانبه بود. به طور کلی سازمان مذهبی مانند زمان جنبش تنباکو بود اما برخی تفاوتها در آن بروز نموده بود ، از جمله اینکه سازمان مذهبی از همان درجه از وحدت در رهبری که در جنبش تنباکو داشت برخورد نبود، بعد از فوت میرزای بزرگ شیرازی ، مرجع عمده و عامی برای اجتماع شیعیان جهان وجود نداشت. در تهران شیخ فضل الله نوری، سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی از برجسته ترین مجتهدین بودند. همچنین نظام و سائل ارتباط جمعی (که مهمترین آنها مدارس و مساجد است ) که در جنبش تنباکو عمدتاً توسط علما اداره می شد. به علت انتشار چندین روزنامه ،کمی از کنترل علماخارج شده بود.پرقدرت ترین متحدین علمابازاریان بودند. در شرایط اقتصادی ـ سیاسی آن زمان که بستن بازار وسیله سیاسی پرقدرتی تلقی می گشت، یک فراخوان از جانب مذهبی می توانست منجر به بسته شدن بازار یا تحریم یک کالا شود. انقلاب مشروطه در چنین شرایط اجتماعی ، سیاسی ، و مذهبی ظهور نمود.
آغاز انقلاب و چگونگی مبارزات
در مهر ماه سال 1282 ه. ش عین الدوله در تهران دستور بازداشت 14 طلبه را صادر کرد. آنها را با چوب زدند و به هم زنجیر کرده و به اردبیل تعبید نمودند. علما و مردم انزجار خود را از این حرکت در سخنرانی ها و با بستن بازار در برخی شهرها نشان دادند. به دنبال آگاهی مردم در سال 1284 ه.ش در خیابان گمرک باغ میکده اجتماعی تشکیل شد و سوگند یاد کردند که در راه انقلاب مجاهدت نمایند. کمیته ای 9 نفری انتخاب کردند که از جمله سید جمال الدین واعظ اصفهانی ، ملک المتکلمین و دولت آبادی اعضای آن بودند و با نظر سه روحانی بزرگ و برجسته زمان، آیت الله بهبهانی، آیت الله طباطبایی و شیخ فضل الله نوری شب نامه های منتشر ساختند. جمعی از اعضای کمیته دستگیر شدند و اقدامات علاء الدوله (حاکم وقت تهران ) نفرت عمومی را افزایش داد. واقعه نوزدهم ابعاد مسئله را گسترش داد. نوزبلژیکی که برای اصلاح گمرک آمده بود، چنان بر اوضاع مسلط شده بود که به دستور کسی توجه نداشت و عامل اجرای مقاصد روسها بود و چون جنبه روحانیت نهضت مشروطه غلبه داشت و روسها مخالف آن بودند، نوز را در لباس روحانیت پوشاندند و از او در حالت مسخره ای عکس گرفتند . آشوبی ایجاد شد و مردم بانک استقراض روس را ویران کردند. از طرفی به علت جنگ روسیه و ژاپن صدور قند به ایران کم شد و قیمت ان بالا رفت. عین الدوله تصمیم گرفت بازور قیمت شکر را پایین بیاورد. به دستور او حکمران تهران (علاء الدوله ) یک تاجر محترم شکر و چند تن از دیگر تجار را فلک کرد. به محض اینکه خبر به چوب و فلک بسته شدن بازرگانان به گوش مردم رسید ، مردم تهران به رهبری علما در مسجد شاه برای اعتراض اجتماع کردند . میرزا ابوالقاسم امام جمعه پایتخت هم تنها به خاطر اینکه به آمال عین الدوله جامه عمل بپوشاند با مردم همرا شد و به سید جمال الدین واعظ اصرار نمود که باید شما بالای منبر رفته و مردم را از مقصود ما آگاه کنید.
اما در یک نقطه یعنی سخن سید را به بهانه اینکه به شاه توهین نموده قطع کرد و به مزدوران حکومتی که از قبل با چماق و هفت تیر آماده بودند و دستور داد که او را از منبر پایین آوردندو به مردم حمله کنند.
تصور می رفت که این سرکوب نقطه پایانی بر این جنبش باشد، اما بر عکس رهبران نهضت تصمیم گرفتند به انقلاب سرعت بخشند. علما و خانواده هایشان به پیشنهاد سید طباطبایی به حرم حضرت عبدالعظیم رفته و در آنجا پناهنده شدند.
در خواست آنان از شاه تاسیس عدالتخانه در همه نقاط کشور ، عزل علاء الدوله و نور بلژیکی و حاکم کردن قوانین اسلامی بر همه ملت ایران بود. طلاب و دیگر اقشار مردم به آنان پیوستند و هزینه آنان را بازار به عهده گرفت این جنبش به مهاجرت صغری مشهور شد که طی آن دو سید روحانی و شیخ فضل الله نوری یک ماه در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شدند.
درخواست پناهندگان از طریق سفیر کشور عثمانی به شاه رسید و او تقاضاهایشان را پذیرفت اما علما به بست خویش ادامه دادند زیرا نمی توانستند به عین الدوله وزیر اعتماد کنند. عین الدوله گماشته گانی را در خفا به حرم حضرت عبدالعظیم فرستاد به امید اینکه در رهبری علما تفرقه اندازند.
به پیشنهاد خواهرزاده نخست وزیر که حاکم عبدالعظیم بود متحصنین 4 نماینده برای صحبت با عین الدوله به تهران فرستاند.
نمایندگان متحصنین را در منزل نخست وزیر نگه داشتند و همین موجب شد تا بازار تهران و عبدالعظیم از مردم عصبانی پر شد. عین الدوله نمایندگان را آزاد نمود، برخی از تقاضاهای پناهندگان را پذیرفت و قول داد تا عدالتخانه دولتی در تمام کشور تاسیس کند شاه نوشته های نخست وزیر در پاسخ به انقلابیون را تاکید نمود و اضافه کرد باید قوانین اسلامی در تمام کشور حاکمیت یابد.
علاء الدوله عزل شد و بنا شد عدالتخانه تاسیس گردد ، اما عین الدوله در این مورد طفره می رفت. وی قبل از هر چیز اقدام به تبعید کارکنان حکومتی که موافق با اصلاحات نبودند ، نظیر سعدالدوله وزیر تجارت و دکتر محمد خان احیاء الملک یکی از پزشکان دربار نمود. اعتراض مردم زیاد و در شیراز و مشهد بلوا شد.
صدور فرمان مشروطیت
آیت الله طباطبایی دو نامه برای عین الدوله و شاه نوشت و از آنها اجرای اصلاحات را درخواست نمود ، اما نتیجه ای نگرفت. آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبهانی تصمیم گرفتند برای گرم نگه داشتن تنور انقلاب برای مردم سخنرانی کنند. هر یک از آنان اهداف انقلاب را در دو شب متفاوت در هفته و در دو مسجد برای مردم تشریح می نمودند. عین الدوله برای اعمال فشار در این مجالس عبور و مرور 3 ساعت از شب رفته تا سحر را ممنوع اعلام نمود.
عین الدوله دستور داد تا شیخ محمود واعظ که از روی منبر بر علیه او سخن می گفت را دستگیر کنند. طلاب مدرسه و مسجد حاج ابوالحسن معمار که از واقهه دستگیری اطلاع یافتند بر سر راه فوجی که او را دستگیر کرده بودند جمه آمدند و راه را بر آنان بستند. در این ماجرا طلبه ای به نام عبدالحمید با شلیک تیر یکی از سربازان که مورد اعتراض او واقع شده بود کشته شد. جسد او را به مسجد جمعه بردند و در آنجا به عزاداری پرداختند. به تدریج تقریباً تمام مجتهدین سرشناس پایتخت در آ"جا جمع شدند . عزاداران تصمیم گرفتند از مسجد خارج شوند در اطراف آن به عزاراداری بپردازند. در اثر شلیک سربازاران عده ای کشته شدند. آیت الله بهبهانی پناهندگان به مجلس را با قرآن قسم داد که آنجا را ترک گویند. و مغازه های خود را باز کنند تا از خونریزی و اتلاف مال بیشتر جلوگیری شود. روحانیون پیشتاز نهضت با پراکنده شدن دیگر اقشار با خانواده های خویش در مسجد ماندند و از دولت خواستند اصلاحاتی را که قول داده است به اجرا در آورد. در آخرین مرحله ، آنها گفتند یا اصلاحات را انجام دهید یا ما را بکشید و یا اجازه دهید ما به عراق برویم. شاه با درخواست سوم آنها موافقت کرد و تذکرهای آنان را امضاء نمود. چند روز بعد آنها به قصد عراق حرکت نمودند اما در بین راه تصمیم گرفتند به قم بروند و در راه یکی دیگر مجتهدین سرشناس از جمله شیخ فضل اله نوری که با آنان در مسجد جمعه نبودند به آنها پیوستند . تعداد افراد این کاروان وقتی به قم رسید حدود هزار نفر بود که شامل مجتهدین بنام تهران و خانواده هاو نزدیکان آنها می شد. این واقعه در تاریخ انقلاب مشروطه به مهاجرت کبری مشهور است.
برخی از تجار تصمیم گرفتند در سفارت انگلیس در تهران بست بنشینند. سیاستهای انگلیس در ایران با اهداف انقلابیون هم خوانی داشت. با این کار آنها هم می توانستند به مزایای دیپلماتیک در مقابل حکومت روسیه که دربار روز به روز به آن وابسته تر می شد دست یابند و هم جانب آزادی و دموکراسی را بگیرند که نظام بریتانیا را با آن معرفی می کردند. بعد از کسب اجازه از آیت الله بهبهانی دو روز بعد از مهاجرت علما به قم تجار در سفارت بست نشستند. در ابتدا حدود 50 نفر از تجار و طلاب به آنجا رفتند اما به تداریج ظرف 5 روز بیش از 14000 نفر در سفارت جمع شدند.
دولت پس از چند روز سفارت را محاصره کرد. شاه مطلع گردید که بعضی از سربازاران هم به انقلابیون می پیوندند ، نگران شد و درخواست متحصنین را از طریق وزیر امور خارجه دریافت نمود . تقاضای آنان شامل 5 بند زیر بود :
الف) عزل عین الدوله ب)بازگرداندن علما از قم
ج)تاسیس عدالتخانه د)مجازات قاتلین مردم ه)بازگرداندن تبعیدشدگان
برکناری عین الدوله ساده نبود ، وی سرسختانه مقاومت می کرد و استعفا نمی داد و سرانجام به عنوان اعتراض به مبارک آباد رفت و شاه دستور عزل وی را صادر کرد. شاه دو تن از شاهزادگان قاجار را به قم فرستاد تا علما را بازگرداند. مظفرالدین شاه در روز 13 خرداد 1285 فرمان مشروطه را امضاء نمود و حکومت استبداد به مشروطه تبدیل شد فرمان به امضاء محمد علی میرزا ولیعهد نیز رسید.
حوادث پس از مشروطیت
مشیرالدوله که به سمت نخست وزیری منصوب شده بود مامور انجام مقدمات انعقاد مجلس شورا بود مجلس موقتی برای تنظیم نظامنامه انتخابات تشکیل گردید. اولین نظامنامه انتخابات توسط انجمن مرکب از میرزا حسن خان مشیر الملمک، مرتضی قلی خان ، صنیع الدوله ، مخبر السلطنه و مخبر الملک و جمعی دیکر بر اساس انتخابات طبقاتی تنظیم گردیدو کار خود را در 17 شهریور 1285 شمسی تمام کرد. انتخابات تهران آغاز شد ، 60 نفر نماینده از تهران از گروههای روحانیون ، اعیان ، بازرگانان ، کشاورزران و پیشه وران انتخاب شدند . چون انتخاب نمایندگان شهرستان ها با وجود حکام مستبد ممکن نبود اولین جلسه مجلس شورای ملی تنها با حضور نمایندگان تهران در 14 مهر 1285 ه. ش در کاخ گلستان با حضور شاه که با صندلی چرخ در آورده شده بود تشکیل و با نطق یک جمله ای شاه افتتاح شد.
اولین دولت بعد از مشروطیت را مشیر الدوله تشکیل داد . نخستین دوره انتخابات ، صنفی بود. صنیع الدوله رئیس مجلس شد ، قانون اساسی را تدوین و به امضای مظفرالدین شاه رساندند.مظفرالدین شاه در همان شب درگذشت. ظرف یک سال متمم قانون اساسی هم تهیه گردید (مدتی بین دولت و دربار از یک طرف و نمایندگان ملت از طرف دیگر نسبت به متن قانون اساسی اختلاف نظر بود. بالاخره کمیسیونی از 5 نفر تشکیل و اختلافات برطرف شد و متن به امضاء محمد علیشاه رسید. ولی چون کافی نبود متمم قانون اساسی از ظرف 8 ماه نوشتند و آن همه بیشتر جنبه تقلید از غرب را داشت. در واقع مردم ایران در تهیه قانون اساسی نقشی نداشتند چرا که تنظیم آن به وسیله پرورش یافتگان غرب و تصویب آن با شاه بوئد، با این وصف هیچگاه قانون اساسی به طور کامل اجرا نشد) محمد علی میرزا مکلف شد قانون اساسی را امضاء نماید و تعهد کرد تا پایان دوره حق انحلال مجلس را نداشته باشد. وی سوگند خورد که مخالف اساس مشروطیت نباشد ولی پس از اینکه به سلطنت رسید تغییر رویه داد. طولی نکشید که میرزا نصراله خان مشیرالدوله از صدارت عزل کرد و میرزا علی اصغر خان اتابک را از اروپا فراخواند اما مجاهدین مشروطیت با این اقدام مخالف بودند و مانع پیاده شدن امین السلطان (اتابک ) از کشتی شدند ولی چون سوگند وفاداری به مشروطیت خورد در مقام صدارت نشست.
پس از مدتی مجلس شورای اسلامی که از ابتدا آن گونه شروع به فعالیت کرده بود که جنبه اسلامی آن کم رنگ و کم رنگ تر شد به همین دلیل بین روحانیون اختلاف فشار افتاد و شیخ فضل اله نوری با جمعی از هواخواهان خود به حضرت عبدالعظیم رفت و با مشروطه به مخالفت برخاست و مشروعه را طلب کرد.
وی در همین ایام تحصن نامه ای خطاب به علماء شهرستانها فرستاد و طی این نامه به علی یاد آور شد که طی دوران گذشته چه رنج هایی برای پاسداری از دین کامل و آخر، اسلام کشیده شده و اکنون علما هستند که باید حافظ دین اسلام باشند.
او یادآور شد که امروز دشمنان شما در این مملکت یا دستیاری منافقین وضعی فراهم آوردند که دین و دولت شما هر دو ضعیف شده ، چرا باید دستور عدل ما از پاریس بیاید و نسخه شورای ما از انگلیس و واجب است که پادشاه را از عاقبت این فتنه تحزیر کنیدو…
در نقاط مختلف کشور به تحریک امین السلطان اغتشاشاتی روی دارد وبنابراین یک فدائی بنام عباس آقا صراف تبریزی او را جلو مجلس شورا با گلوله به قتل رساند. مثل اتابک مقارت امضای قرارداد 1907 بین روس و انگلیس است ، در این وقت مشیرالسلطنه نخست وزیر شد و مشیر الدوله عنوان وزارت عدلیه را یافت.
مدتی بعد مردم عصبانی نارنجکی را به سوی کالسکه شاه پرت کردند که جان سالم به در برد. وی که جان خود را در خطر دید تصمیم گرفت با کمک مجلس را منحل کند. به همین منظور دولت پس از دو ماه عوض شد، ناصر الملک نخست وزیر و امیر بهادر جنگ فرمانده کل قوا شد.
ناصرالملک که تمایلات انگلیسی داشت با بحران اوضاع منصوب واقع شد و او و وزیرانش زندانی و بعد تبعید شدند. پنجمین کابینه مشروطیت با نخست وزیری همین علی خان مافی السلطنه تشکیل گردید و آشوب گسترش یافت. محمد علیشاه به توصیه امیر بهادر جنگ و لیاخوف به بهانه گرمی هوا به باغ شاه رفت و چند هنگ قزاق را آماده سرکوبی ملیون کرد. آزادی خواهان از مجلس مراقبت می کردند. مخالفین مشروطه در توپخانه جمع شدند و شاه قرآن را برای پنجمین بار امضاء کرد و به مجلس فرستاد تا بازهم اغفال نماید.
کابینه ما فی پس از یک ماه سقوط کرد و کابینه احمد خان شیر السلطنه روی کار آمد. این آخرین دولت مشروطیت بود که به مجلس اول معرفی گردید. روز سه شنبه 23 جمادی الاول 1326 ه. ق (1286 ه. ش ) که نمایندگان به مجلس آمده بودند تا راه سازش را پیدا کنند ، سربازان لیاخوف مجلس را محاصره و آنرا به توپ بستند. جمعی از سربازان به مردم پیوستند و چهار واحد قزاق را از کار انداختند. بنای بهارستان و مسجد سپهسالار ویران شد. جمعی از آزادی خواهان از جمله میرزا جهانگیرخان شیرازی مدیر روزنامه صور اسرافیل و ملک المتکلمین دستگیر شدند و در باغ شاه اعدام شدند. سید جمال الدین واعظ اصفهانی نزدیک بروجرد دستگیر و شرش را زیر ارسی درب طاق گذاشتند و خفه کردند.
مردم در تبریز ، رشت ، اصفهان و نقاط دیگر مبارزه را آغاز کردند و بالاخره در 23 تیر 1288 ه. ش با تصرف تهران محمد علیشاه به سفارت روس پنانده شد و سران مشروطیت او را از سلطنت عزل کردند و احمد شاه 12 ساله به سلطنت رسید و عضد الملک مسن ترین فرد قاجار به سمت نایب السلطنه انتخاب و کابینه ای تشکیل شد که در ابتدا نخست وزیر نداشت. محمد علیشاه در 18 مهر شهریور 1288 ه. ش از سفارت روس به سوی روسیه حرکت کرد و با وساطت سفارت روس حقوق سالیانه برای او تعیین کردند و شرط کردند اگر به تحریک علیه ایران بپردازد حقوقش قطع شود. چندی بعد که محمد علیشاه اوضاع را آشفته یافت به حمایت روسیه با قوائی به سوی تهران حرکت کرد و کابینه جدید به ریاست صمصمام السلطنه بختیاری تشکیل شد و طرح مقاومت در مقابل محمد علیشاه و برادرش سالارالدوله که از جنوب حمله را آغاز کرده بود ریختند و در نهایت هر دو برادر مغلوب و به روسیه متواری شدند.
نظر کلی به ادوار اولیه مجلس
سه دوره اول مجلس مصادف با شدیدترین و بحرانی ترین تاریخ کشور است . دوره اول با وجود مقاومت مستبدین توانست متمم قانون اساسی را تدوین کند و اصول مهم مربوط به حقوق و آزادی های ملت و تفکیک قوا و مسئولیت های دولت را مشخص نماید. نمایندگان این مجلس برگزیده اصناف بودند و همین مجلس بودجه مملکت را تعدیل نمود. قرضه ای را که دولت ایران می خواست از دولتهای روس وانگلیس بگیرد رد کرد، به قرارداد 1907 آنها اعتراض نمود و در همین دوره بود که مجلس به توپ بسته شد.
مجلس دوم در سال 1289 ه.ش با سقوط استبداد صغیر و انجام انتخابات تشکیل شد و با اشکالات سیاست خارجی مواجه بود. این مجلس با استخدام شوستر آمریکایی برای اصلاح امور مالی ، یالمارسن سوئدی برای اصلاح ژاندرمری و پرنی فرانسوی برای اصلاح دادگستری موافقت کرد و قوانین بسیاری را تصویب کرد و نیز مواجه با التیماتوم روسیه تزاری راجع به اخراج شوستر شد، اولتیماتوم را در کرد ولی تحت فشار خارجی منحل گردید.
مجلس سوم با جنگ جهانی اول همراه بود . یک سال از تشکیل آن نگذشته بود که به علت فشار روسیه وا نگلیس و تنفر ملت از آنان گویشی به آلمان و متحدین آن پیدا کرد. مدرس که به عنوان روحانی مبارزی در مجلس دوم فعالیت داشت به دوره سوم هم راه یافت. مجلس سوم قبل از اتمام مدت متوقف شد و جمعی از اعضای آن به ترکیه مهاجرت کردند و چندین سال مشروطیت تعطیل بود و در همین زمان قرارداد معروف 1919 امضاء شد.
منابع :
1- تاریخ سیاسی معاصر ایران ، دکتر سید جلال الدین مدنی .
2- نهضت مشروطیت ایران ، مجموعه مقالات .
3- حیات یحیی ، یحیی دولت آبادی .
4- نقش روحانیت پیشبرو در جنش مشروطیت ، پروفسور حامد الگار، ترجمه دکتر ابوالقاسم سری.
تحقیق درس انقلاب اسلامی
1