عوامل و نتایج تخریب محیط زیست
گردآورنده: محمد عرفان افشاری نیا
شماره دانشجویی: 980034146
استاد مربوطه: نسرین نیک اندیش
1- اهمیت موضوع
آلودگی محیط زیست یکی از مهمترین دل نگرانی های مسئولین در همه کشورها محسوب می شوند. آلودگی هوا، خاک و آب آن چنان عواقب نامطلوبی بر روی جانداران می گذارند، که کوشش های همه جانبه ای را برای چاره جویی می طلبد. به ویژه که پاره ای از این آلودگی ها ظاهرا قابل مشاهده نیستند، و تنها وقتی اثر نامطلوب خود را ظاهر کردند، پی به وجودشان می بریم.
خاک خواسته یا ناخواسته، دریافت کننده هزاران نوع زباله و مواد شیمیایی مصرف شده در جامعه امروزی می باشد. همیشه راحت تر این بوده است که "چیزها دور ریخته شوند" و خاک و آب، دریافت کننده این چیزها بوده اند. همه ساله میلیون ها تن از فرآورده ها یا بقایای مختلف صنعتی، کشاورزی و خانگی راه به درون خاک ها می یابند و به محض ورود، به بخشی از چرخه زیستی که در تمام اشکال حیات موثر است، تبدیل می شوند.
2- منابع آلاینده آب و خاک
* امروزه از میان منابع آلاینده، موارد زیر مهمترین عوامل آلودگی بیوسفر محسوب می شوند:
* آلودگی های صنعتی شامل دفع مواد آلاینده به سیستم جمع آوری زباله ها یا فاضلاب های شهری. این آلاینده ها طیف وسیعی را در بر می گیرند.
* فلزات سنگین
* مواد و ترکیبات آلی
* نفت و روغن و قیر
* مصرف سوخت های فسیلی
* کودها و سموم کشاورزی
* مواد فعال بیولوژیکی
* مواد سمی، منفجره و گازهای خفه کننده
* مواد رادیواکتیو
* سایر مواد خطرناک
3- آلودگی های محیط زیست
آلودگی های محیط زیست در دهه های اخیر آنقدر شدت یافته و اثرات نا مطلوب خود را به صورت غیر قابل انکاری ظاهر کرده است، که بسیج نیروها، سازمان ها و بودجه های سنگینی را برای مقابله با آن ضروری ساخته است. از آنجا که کنترل شبانه روزی همه سطح مملکت برای ممانعت از آلوده سازی خاک و آب و هوا به هیچ وجه مقدور نیست، باید وجدان پاک آدمیان به کمک طلبیده شود. انجام این مهم بدون همکاری و مشارکت تمام ارکان اجرایی و قانون گذاری مملکت ممکن نیست. افزایش سطح اطلاعات عمومی در مورد انواع آلاینده ها و خطرات ناشی از آنها و راه های آلایش محیط، بایستی در اواویت قرار گیرد و آموزش همگانی حتی از سطح کودکستان ها آغاز شود. در کنار این اقدامات، قوانین پیش گیرنده روشن و صریح که راه فرار برای متخلفان باقی نگذارد نیز اهمیت بسیار دارد. مدیریت نامطلوب و فشار زیاد جمعیت باعث تخریب گسترده محیط زیست می شود که از طریق شوری خاک، تخریب پوشش گیاهی، رسوب، جاده ها می تواند اثرگذار باشد. مطالعه در مورد علل بیابان زایی به ما امکان می دهد ارزیابی بهتری از تاثیر واقعی این مدیریت بر محیط زیست داشته باشیم.
4- بررسی اثرات زیست محیطی
در کشور ایران بنابر دلایل گوناگون از فاضلاب ها استفاده نمی گردد و نیز مطالعات صورت گرفته در این مبحث بسیار انگشت شمار می باشد. امروزه بحران کمبود آب از چالش های ضروری به حساب می آید و همین امر سبب شده است، سیاست مردان و مدیران به دنبال راه حل های مطلوب باشند. روند افزایش جمعیت خطرناک و هشدار دهنده است، میزان آبهای در اختیار محدود است و به هیچ وجه متناسب با افزایش جمعیت زیاد نمی گردد. پساب ایجاد شده از تصفیه خانه های فاضلاب شهری و صنعتی یک منبع عظیم آب است که می تواند در کشاورزی و نیز فضای سبز استفاده شود. اخیرا مشکل نبود آب و از بین رفتن محیط زیست به عنوان یکی از اساسی ترین مشکلات بشر و اجتماع است. فاضلاب ها یکی از عوامل آلاینده محیط زیست می باشند که لازم است آن ها را به طریق بهداشتی جمع آوری و تصفیه و نیز مجددا به گردش آب در طبیعت بازگرداند. کاربرد کودهای آلی نظیر فاضلاب به صورت منطقی می تواند سهم به سزایی در تامین نیازهای غذایی داشته باشد (ذوالفقاران و همکاران، 1398). با توجه به میزان روز افزون رشد جمعیت، لازم است که تولید غذای کشاورزی برای 50 سال آینده برای هر نفر حدود 50 درصد افزایش یابد، تا تراز فعلی تولیدات غذایی حفظ گردد. آبیاری باید نقش حیاتی و مهمز را در این افزایش ایفا کند. با توجه به اینکه هم اکنون در اغلب کشورهای در حال توسعه، تقریبا کل منابع آب مورد بهره برداری قرار می گیرد، کشاورزی فاریاب در آینده به ناچار باید آب را با راندمان بیشتری مصرف کند. همچنین با توجه به رقابتی شدن استفاده از منابع آب توسط بخش های گوناگون و با در نظر گرفتن این نکته که بخش کشاورزی به عنوان بزرگنرین مصرف کننده آب مطرح می باشد، این بخش باید راهکارهای مختلف افزایش بهره وری آب به ویژه راهکارهای مدیریتی، را مورد آزمایش قرار دهد، تا در آینده نه چندان دور برای تامین نیاز غذایی دچار بحران و مشکل نشود. یکی از مهمترین راهکارهای مدیریتی برنامه ریزی آبیاری می باشد (گیتی، 1390). در انتخاب روش های مناسب آبیاری باید به موارد زیر توجه نمود (جعفری و طویلی، 1392):
باید تحمل گیاهان به شوری را در نظر داشت. همچنین برگ بعضی از گونه های گیاهی به تجمع نمک حاصل از آبیاری حساس است و نیز زمان آبیاری از نظر کنترل شوری بسیار اهمیت دارد. با مدیریت صحیح زمان آبیاری می توان از تجمع نمک در خاک جلوگیری کرد. فاصله زمانی کم بین آبیاری ها سبب کاهش تنش آبی در گیاه می شود و در نتیجه اثر تنش اسمزی املاح بر گیاهان کاهش می یابد.
برنامه ریزی آبیاری شامل آن دسته از عملیات مدیریتی است که برای تعیین زمان آبیاری و مقدار آبی که در هر آبیاری باید به کار برده شود، مورد استفاده قرار می گیرد. به عبارت دیگر هدف برنامه ریزی آبیاری مشخص کردن مقدار دقیق آب مورد استفاده در مزرعه و زمان بندی دقیق کاربرد آن می باشد (گیتی، 1390). درک و سازگاری با تهدیدات آب و هوایی بخش مهمی از تصمیم گیری برای بهبود انعطاف پذیری در برابر آب، فاضلاب و آب های سطحی فاضلاب است. ممکن است وقایع شدید مانند سیل ها، خشکسالی، افزایش سطح دریا، آتش سوزی های گسترده و کاهش انباشت برف، بیشتر یا شدیدتر شود (افشاری نیا و شمس آبادی، 1398). جلبک ها در جریان های غنی از مواد مغذی از جمله فاضلاب رشد می کنند و می توانند بیشتر به سوخت های زیستی مانند (بیودیزل، اتانول) پردازش شوند، تحقیقات در مورد انتخاب گونه های جلبک و فن آوری های کشت برای کاهش اثر ردپا و افزایش عملکرد نویدبخش باشد (افشاری نیا و شمس آبادی، 1398). سلول های سوخنی میکروبی از ارگانیسم های موجود در فاضلاب برق و پراکسید هیدروژن تولید می کنند. استفاده از این فن آوری در مقیاس کامل هنوز عملی نشده است، اگرچه محققان هم چنان پیشرفت هایی را انجام می دهند که ممکن است در آینده نزدیک منجر به محصولات قابل فروش گردد (افشاری نیا و شمس آبادی، 1398). عوامل اصلی در انتخاب فن آوری های مناسب عبارتند از: نیازمندی های اجازه پساب، محل و اقلیم و اندازه نسبی امکانات، و در برخی موارد پتانسیل برای تجارت کیفیت آب ممکن است مهم باشد (افشاری نیا و شمس آبادی، 1398). طراحی سیستم پمپاژ آب یا فاضلاب تاثیر زیادی بر مصرف انرژی خواهد گذاشت (افشاری نیا و شمس آبادی، 1398).بدون شک تولید غذای کافی و مطلوب، از اهداف توسعه ملی و امنیتی هر کشور محسوب می شود. این امر میسر نمی شود مگر آن که: با استفاده بهتر از منابع آب موجود و با ایجاد شبکه های جدید آبیاری سطح زیرکشت افزایش یابد (گیتی، 1390). تصمیم برای انجام آبیاری به برآورد وضعیت رطوبتی خاک و گیاه و شاخص ها و استراتژی های مورد نظر بستگی دارد (گیتی، 1390). اگر اصول علمی در آبیاری رعایت نشود، ممکن است خواص خوب خاک از بین برود زیرا خود آب ها کم و بیش دارای املاح مختلفی هستند که اگر در استفاده از آن ها دقت نگردد باعث شور شدن خاک می شود (جعفری و طویلی، 1392). اگر در هر بار آبیاری، مقدار آب اضافی برای شست و شوی املاح خاک به آن داده نشود، در هر بار آبیاری مقداری املاح به خاک وارد می شود. اگر در مدت آبیاری مقدار بارندگی صفر بوده و بین املاح آب آبیاری و خاک رسوبی تبادل صورت نگیرد، می توان افزایش املاح را در خاک حساب نمود (جعفری و طویلی، 1392). ابراهیمی زاده و همکاران در سال ( 1385)، در تحقیقات خود بیان کردند در اثر آبیاری با فاضلاب، در مقایسه با آبیاری با آب متعارف، میزان شوری خاک و همچنین نسبت جذب سدیمی افزایش چشمگیری داشته است. نتایج پژوهش ذوالفقاران و همکاران در سال (1398)، نشان داد که اختلاف عملکرد دانه کلزا در تیمارهایی که با پساب بیشتری آبیاری شده بودند نسبت به تیمارهایی که با پساب کمتری آبیاری شده بودند به دلیل وجود مواد غذایی در آب آبیاری، عملکرد بیشتری نسبت به سایر تیمارها داشتند. میزان فلزات سنگین، شوری خاک، درصد ازت، فسفر قابل جذب و نیز مواد آلی در تیمارهایی که با پساب بیشتری آبیاری شده بودند افزایش جزئی نشان داد ولی در سطح 5 درصد معنی دار نبود. این افزایش تدریجی عناصر در خاک می تواند به عنوان یک چالش اساسی در استفاده از فاضلاب تصفیه شده در بلند مدت مطرح باشد. فرصت های حاصل از آبیاری با استفاده از پساب شامل: مقابله با مشکل کمبود آب، جلوگیری از آلودگی محیط زیست و منابع آب سطحی و زیرزمینی، دوام بیشتر منابع آب با کیفیت بالا، افزایش عملکرد محصول، صرفه جویی در هزینه مصرف کودهای شیمیایی و توسعه سطح زیر کشت آبی بود (ذوالفقاران و همکاران، 1398). ولی و همکاران در سال (1396)، با ارزیابی کارایی استفاده از پساب شهری در مدیریت مخاطره بیابان زایی، به بررسی کارایی کیفیت پساب و اثرات آن بر اکوسیستم منطقه، کیفیت پساب با مقادیر استاندارد در بخش های کشاورزی، تخلیه به آب های سطحی، تغذیه مصنوعی، الگوی کشت، چگونگی آبیاری، دام و طیور و حیات وحش پرداختند و نیز امکان سنجی بر اساس روش دلفی صورت پذیرفت و نتایج نشان داد قدرت سازگاری فراوان گونه های بیابانی کشت شده در منطقه مورد نظر از عوامل امکان استفاده پساب و احیای اکوسیستم بیابانی منطقه اند. نهایتا می توان به این رسید که، قرارگیری کشور ایران در ناحیه خشک و نیمه خشک و به طبع آن مشکل کم آبی و نیز بروز خشکسالی های پی در پی و پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی باعث شده است مسئله استفاده دوباره از پساب های تصفیه شده حائز اهمیت گردد. در شهرهای صنعتی این موضوع می تواند مهم تلقی گردد.
5- آلاینده های شیمیایی
آلاینده های شیمیایی بسیار متنوع هستند و طیف وسیعی از مواد را در برمی گیرند: انواع سموم گیاهی، جانوری، مواد شیمیایی بسیار مختلف و با منشاء های گوناگون، آلودگی های نفتی.
6- خطر آلودگی خاک
از آلودگی هوا بسیار سخن گفته می شود ولی خطر آلودگی خاک کمتر از آلودگی خطر هوا نیست. از آنجا که این آلودگی ملموس نیست، کمتر به آن توجه می شود. هر گونه تغییر در ترکیب و ویژگی اجزای تشکیل دهنده خاک به طوری که استفاده از خاک ناممکن یا خطرناک شود، آلودگی خاک نامیده می شود.اجزای تشکیل دهنده خاک به طوری که استفاده از خاک ناممکن یا خطرناک شود، آلودگی خاک نامیده می شود.
آلودگی خاک باعث موارد زیر می گردد:
* از بین رفتن پوشش گیاهی
* کاهش تولیدات
* فرسایش
* بیابان زایی
7- تغییرات اقلیمی ناشی از آلودگی ها
موضوع تغییرات اقلیمی و نیز اثرات احتمالی آن بر روی بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی به عنوان یکی از چالش های مهم بشر مطرح می باشد. به طوری که با افزایش فعالیت های صنعتی، روند طبیعی اصلاح و تنظیم آن کند شده است. هم چنین مدل های بسیاری برای پیش بینی تاثیرات احتمالی این پدیده وجود دارند که در هر مدل به تغییرات ناگهانی در شرایط آب و هوایی، خشکسالی شدید در بعضی مکان ها و نیز باران های شدید در بعضی نقاط دیگر اشاره شده است، و از نظر کمیت و کیفیت می توانند متفاوت باشند. این پدیده بدون شک اثرات بسیاری در پی خواهد داشت. کاهش در تولیدات غذایی باعث ظهور نا آرامی های اقتصادی به خصوص در کشورهای جهان سوم مانند هند خواهد شد. تغییرات آب و هوایی و اقلیمی می تواند درآمد حاصل از کشاورزی را 15 تا 18 درصد کاهش دهد که باید تمهیدات لازم برای اصلاح آن ها صورت گیرد. از جمله این تمهیدات اصلاحی: گسترش امکانات آبیاری به مناطق غیر مجاز، معرفی فن آوری های آبیاری کارآمد، الگو برداری مجدد از سیستم برداشت و مهندسی ژنتیک می باشد.
مهمترین پارامترهای تغییر اقلیم شامل موارد زیر است:
* سوراخ شدن لایه ازن
* گرم شدن زمین
* افزایش تصاعدی گازهای گلخانه ای
* افزایش خشکسالی
* کشاورزی هم نسبت به تغییرات اقلیم حساس است و در طولانی مدت بر کیفیت تولیدات اثر سوء خواهد داشت.
8- نتیجه گیری
هدف کاربردی در این پژوهش، دانستن مشکلات مربوطه و جمع آوری اطلاعات برای اخذ عمل ضروری با هدف جلوگیری از توزیع زمانی آن و هم چنین مدیریت و کنترل می باشد. بنابراین آلودگی اولین رتبه را در مشکلات زیست محیطی به خود اختصاص می دهد و مهمترین عامل آن در ایران شوری خاک و آب می باشد. در نتیجه اهمیت مطالعات مربوط به شوری خاک و آب در اراضی خشک و نیمه خشک ایران اهمیت فراوان دارد (نادری و کریمی، 1387). با توجه به واقعیات فوق ایجاد یک سیستم مدیریتی مناسب به نحوی که با شناخت دقیق از جنبه های مختلف زیستی، اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی کشور بتوان آلودگی ها را مدیریت نمود، با آن مقابله کرد و خسارات و تبعات آن را به حداقل رسانید، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.
9- منابع مورد استفاده
1- کتاب بیابان، بیابان زایی و بیابان زدایی، دکتر علیرضا گیتی، انتشارات علم کشاورزی ایران، 1390.
2- کتاب مقابله با بیابان زایی و تخریب سرزمین، مهدیه افشاری نیا، انتشارات دانشیاران ایران، 1399.
3- مقاله بررسی اثرات زیست محیطی استفاده دوباره از فاضلاب، مهدیه افشاری نیا، دانیال خلیق، فاطمه پناهی، سال 1399.
1399