فهرست مطالب
فهرست صفحه
چکیده
فصل اول
مقدمه
بیان مسئله
اهمیت وضرورت تحقیق
اهداف تحقیق
سوال پژوهشی
تعریف مغاهیم واصطلاحات
فصل دوم
چارچوب نظری ودیدگاهها
پیشینه تحقیق
تعاریف ومفاهیم
فصل سوم
روش تحقیق
ابزار تحقیق
جامعه ونمونه آماری
حجم نمونه
شیوه نمونه گیری
روش تجزیه وتحلیل
فصل چهارم
تجزیه وتحلیل دادها
فصل پنجم
ارائه یافته های تحقیق
پیشنهادات
منابع ومواخذ
فهرست نمودارها وجداول
بنام خدا
بررسی ساختار اجتماعی مناطق حاشیه نشین شهردزفول
چکیده: این بررسی به مطالعه و ارزیابی تطبیقی شاخصهای توسعه انسانی شهر- روستا در مناطق حاشیه نشین شهر در
مقایسه با میانگین این شاخصها در سطح استان و کشور در سال 1386 می پردازد.آمارهای پایه ای داده ها مربوط به سال
1385می باشد. جهت امکان مقایسه بهتر، آزمون بررسی ساختار اجتماعی- اقتصادی مناطق حاشیه نشین دزفول طراحی
وبین خانوارهای نمونه اجراء گردید. اعتبار آزمون با کمک فرمول آلفای کرونباخ 62/0: α بدست آمد. نتایج جمع آوری
اسنادی آمارهاومقایسه بانتایج آزمون حاشیه نشینی نشانگرتوسعه نیافتگی وتوزیع نابرابرهزینه- درآمد و دیگر شاخصهای
توسعه انسانی بویژه مولفه های بهداشت و درمان وآموزش است. این نتایج همسویی بالایی با چارچوب نظری پژوهش
(گیدنز، زیمل و مرتون) داشت. مهاجرت در این مناطق بیشتر در ساخت خویشاوندی وبر اثر دافعه اجتماعی- فرهنگی
روستایی بوده است نه دافعه اقتصادی روستایاجاذبه اقتصادی شهرهاآزمون فرضیات پژوهش ترسیم شیب بتای اثرگذاری
متغیرمستقل برمتغیرهای وابسته نمونه،نشانگر تاثیر بالای سواد سرپرست خانوار بیشتر بر سواد دختران و زنان این مناطق
بصورت مثبت و همسو می باشد. در مجموع این بررسی یافته های نوینی در خصوص وضعیت ساختاری مناطق حاشیه
نشین شهر دزفول ارائه داده که در پایان آن نیز نمودارها و پیشنهاداتی آمده است.
واژگان کلیدی: جامعه شناسی شهری،آسیب شناسی اجتماع شهری، مناطق حاشیه نشین دزفول، آمارها وشاخصهای توسعه
پژوهشگر: غلامرضا دانشیار
فصل اول
مقدمه وبیان مسئله وموضوع
مقدمه:
حاشیه نشینی از پیامدهای توسعه ناهمسو و بدریخت در نظام شهرنشینی است. بیش از 50 درصد از جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند، فضا هایی منطقه ای که بستری گسترده از ساختارهای خرد و کلان ارتباطی، تعارضات اجتماعی و خشونت های سازمان یافته را ترسیم می نماید. بسیاری از مسائل اجتماعی-اقتصادی و سیاسی در کشورهای در حال توسعه ناشی از رشد و گسترش بدریخت نظامها و فضاهای شهرنشینی بوده است.(Homer-Dixon, 1995) در روند توسعه شهرنشینی به ویژه بعد از انقلاب صنعتی و قرن نوزدهم با دگرگونی ساختار اجتماعی-اقتصادی سنتی، توزیع نابرابر منابع و تسهیلات در فضای منطقه ای توسعه یافته است که و با وضع مناسبات نوین اجتماعی، زمینه ساز شکل گیری ساختار از ریخت افتاده ای از توسعه بوده ایم. در این ساخت به نقل از چارلز آبرامز" محدوده های فاقد یا تقلیل یافته ای از تسهیلات و خدمات شهری به وجود آمد ند که حاشیه نشینان بوده و در چرخه شهرنشینی دروازه بانان اجتماعی (social gate Keepers) نامیده شدند. (زاهدی، 1382:25)زمانی که ساختار کلان در توزیع سرمایه با ایجاد نابرابری برخی از فضاهای منطقه ای مثل روستاها و شهرهای کوچک را محروم می نماید، به خلق پاره ای از نظامهای وابسته ، حاشیه ای ، عقب مانده ، سکونتگاه های غیرقانونی و مهاجر Marginal-Illegal دامن می زند. (حاشیه نشینی 2، شیخاوندی، 1382، 122-121) ساکنینی که با پذیرش یا رد اهداف ساختار کلان شهری از راه مناسبات غیرتعریف شده و وسایل غیرقانونی درصدد کسب امتیازات محروم شده اند.(ر.ک: نظریه مرتون، مناسبات اهداف- وسیله) این توزیع مناسبات و تسهیلات اثرات اقتصادی، اجتماعی و جنایی خواهد داشت. رشد جرائم در جامعه سیر فزاینده ای به خود گرفته وبا توجه به جوان بودن جمعیت، میزان بیکاری، مشکل مسکن و ازدواج این روند رو به گسترش است. روشن است که معضل بیکاری بیشتر گریبان مناطق پرجمعیت و فاقد رشد اقتصادی را می گیرد که در این میان روستاها به دلیل میزان زاد و ولد بالاتر و امکان اشتغال زایی کمتر در بخش کشاورزی بیشتر مهاجرفرست هستند. بخش اعظم مهاجران روستایی وشهرهای کوچک برای سکونت ناگزیر از انتخاب مناطق ارزان و فاقد امکانات رفاهی هستند که این شرایط در مناطق حاشیه نشین و فقیرنشین متمرکز است با این مقدمه ارائه تعریفی از حاشیه نشینی ضروری است. حاشیه نشینی، نوعی از سکونت است که در آن افراد در مناطق مجاور شهر اقامت دارند واز حداقل امکانات وخدمات بی بهره اند البته باید گفت قید مجاور شهر در مواردی نقض می شود به این دلیل که شهرکهای اقماری در نواحی مجاور شهر باعث می شود حاشیه نشین ها بین نواحی شهری جای گیرند به این ترتیب آنچه می ماند فقدان برخورداری از حداقل امکانات و خدمات شهری برای ساکنان این مناطق است این امر باعث می شود برخی مناطق درون محدوده جغرافیایی شهر جزئی از حاشیه نشین ها تلقی شود شاید چنین گفته ای در نظر اول نادرست و در تضاد با تعریف فوق قرار گیرد اما اگر خدمات و امکانات شهری را چیزی ورای جنبه های مادی (آب ، برق، جاده و …) بدانیم صحت این ادعا روشن می شود. براساس مقدمه فوق می توان گفت: حاشیه نشینی عمر چندانی ندارد. در واقع دیرزمانی از آن ایام نمی گذرد که فقرا و اغنیاء در منازلی چسبیده به هم سکونت داشتند و صرف زندگی در یک محله نشانه ای از ثروت ، پایگاه اجتماعی وسایر شاخص های برتری فرد نسبت به سایرین نبود آنچه حاشیه نشینی را به صورت یک مشکل اجتماعی شدید درآورد، اصلاحات ارضی ، اصلاحات ناشی از هراس امریکا از انقلابات دهقانی بود که بسیاری از کشورهای جهان سوم را فراگرفته بود مطابق این نظریه با اجرای اصلاحات ارضی چند هدف تامین می شد اولاً از میزان تجمع نیروهای بالقوه انقلابی و در مناطق روستایی کاسته می شد و بدین گونه خطر اعتراض و شورش رعایای فاقد زمین از بین می رفت در عین حال این نکته نیز اهمیت داشت که چهره حکومت دست نشانده تا حدی بزک شود واشکال شدید و خشن بهره کشی منافی این امر بود با توجه به اینکه دیرزمانی بود شیوه تولید ارباب و رعیتی به عنوان یک شیوه غیرانسانی در جوامع غربی محکوم شده بودلزوم اجرای چنین اصلاحات هدایت شده ای آشکارتر می شود ( اشرف 75: 1362). در این پژوهش به ترسیم و بیان تحلیلی این ساختارها و اثرات آن در مناطق حاشیه ای و پیرامونی شهر دزفول پرداخته می شود.
طرح مساله و بیان موضوع:
طبق آمار ارائه شده در برنامه اسکان بشری سازمان ملل (2003) از هر سه نفر در جهان یک نفر در خلال 30 سال آینده، زندگی خود را در مناطق حاشیه شهرها و سکونت گاههای غیرقانونی طی می کند.(گاردین 2003) در این گزارش آمده 940 میلیون نفر در جهان (6/1جمعیت دنیا) در مناطق غیربهداشتی، بدون سرپناه و بدور از خدمات عمومی- امنیتی، شهری زندگی می کنند؛ آفریقا با 20 درصد ، آمریکای لاتین با 14% و 550 میلیون نفر از جمعیت آسیا در مکانهایی زندگی می نمایند که در بیانیه سازمان مللUN,HSP مناطق حاشیه ای و غیر قابل پذیرش نامیده شده اند.
کنیا- نایروبی
منطقه ای حاشیه با 600 هزار نفر بزرگترین مرکز حاشیه نشینی جهان با نام Kibera
کامبوج، پنوم پن
جمعیت 230 هزار نفر حاشیه نشینی مهاجر
برزیل، ریودوژانیرو
منطقه حاشیه ایFavelas پایه ریزی شده در 1950 با 700 نفر با رشد بسیار سریع
سریلانکا،کلمبو
مرکز قدیمی شهر با صدها هزار نفر
مصر، قاهره
مناطق حاشیه ای در نواحی بیابانی اطراف شهر که از سوی دولت به مراکز نظامی و تخلیه زباله ها انتقال یافت.
هند، بمبئی
ده ها هزار حاشیه نشین کارگر در ایام فصل موسمی در مناطق dharavi و orangi
Source: UN. Habitat. Org. 2005
جمعیت شهری کشورهای در حال توسعه در 20 سال آینده (2025) با رشد بسیار انبوه با 70 میلیون نفر در سال به 4/4 میلیارد نفر خواهد رسید. در گزارش Habitate UN. آمده در 30 سال آینده دو میلیارد نفر درسکونت گاههای غیرقانونی ناسالم و شلوغ اطراف شهرها خواهند بود. افریقا با بالاترین نرخ رشد 9/71 % ، اقیانوسیه 1/24%، آسیای مرکزی و جنوبی 58% ، شرق آسیا 31% غرب آسیا، 1/33%، آمریکای لاتین و کارائیب 9/31% ، آسیای جنوب شرقی 28% دارای جمعیت ساکن غیررسمی و ناسالم از نظر بهداشت و خدمات شهری هستند. گام یازدهم در هدف هفتم برنامه جهانی توسعه هزاره سازمان سازمان ملل (MDP,UN) به اسکان 100 میلیون نفر در سکونتگاه های دارای امکانات بهداشتی و خدمات شهری اذعان دارد. (2005 اکتبر، UN. Habitat)
مهمترین سوال بعد از ارائه و دریافت این آمارهای شهرنشینی نزد پژوهشگران علم اجتماع این است که منبع اصلی این افزایش درصد عظیم جمعیت فضاهای شهری و اطراف آن چیست؟ پیتر گیزوسکی و توماس هومر دیکسون در پژوهش شهرنشینی و خشونت بستر مهمی از این افزایش جمعیت را عامل مهاجرت روستائیان و مناطق فاقد امکانات رفاهی به شهرهای بزرگ دارای توزیع بهینه تسهیلات و خدمات شهری می دانند(Cizewsky.Thomass,1996).
درصد بسیاری از نرخ رشد شهرنشینی در جهان را مهاجرت مناطق روستایی به شهرها و کلان شهرها می دانند، پدیده ای که در کشورهای درحال توسعه بسیار شدید می باشد؛ چیزی که آمارها نشان می دهد:
دلایل اصیل مهاجرت در نقاط مختلف جهان در پیوستار مهاجرتی شهر- روستا متفاوت است، (جاذبه شهری یا دافعه روستاها) مثلاً برعکس مناطق آسیای غربی و آمریکای لاتین در نواحی آسیای جنوبی و آفریقا دافعه روستاها بزرگترین عامل مهاجرت بوده است. با وجود این تمایزها در آینده (2015) سهم شهرنشینی و مهاجرت و سکونتگاه های غیررسمی همچنان روندی رو به رشد خواهد داشت. (ر.ک ج 3).در کشور ایران نیز همراه با سایر کشورهای جهان در حال توسعه شاهد رشد و گسترش شهرنشینی و متعاقب آن اسکان غیررسمی بوده ایم. نقش مهاجرت به ویژه جاذبه رو به رشد شهرهای کشور و تجمع تبعیض آمیز سرمایه در این فضاهای منطقه ای عامل مهمی در گسترش شهرنشینی در ایران بوده است.در این میان نقش مهاجران روستایی در مهاجرت به شهرهای بزرگ بیشتر بوده و در اکثر شهرها، مهاجرتها ساختی 70% با خاستگاه روستایی بدست آمده است.(زنجانی،1382،ص 233در سمینار حاشیه نشینی، جلد2) بطوری که در این سالها سهم مهاجرت نیز همسو با دیگر کشور های در حال توسعه در ایران و دزفول از سهم رشد طبیعی جمعیت شهری بالاتر رفته است. این پدیده انعکاسی گسترده داشته و در شهر دزفول و مناطق اطراف مشاهده میگردد.
به گزارش سازمان بهزیستی کشور پیش بینی می شود تا پایان دهه 1380 جمعیتی 15 میلیونی از روستائیان کشور به شهرها مهاجرت نموده و این امر بیش از دهه های 60-50 به صورت یک مساله اجتماعی در ایران خواهد بود. (میری آشتیانی، 1382)مهاجرت و هجوم از مناطق روستایی به شهرها بیشتر از همه در کشور ایران بر اثر جاذبه شهری بوده است. (Gizewsky,1995, on web:library.uttorento.ca) اختصاص درصد بالایی از درآمد و تسهیلات و خدمات بهینه انسانی در شهرها به ویژه در روند سی ساله 75-1345 نسبت به روستاها راهکار حل معضل عدم اشتغال، انبوهی و رشد جمعیت روستاها در ساخت مهاجرت به شهر جلوه نموده است؛ بطوریکه 5/48 درصد از جمعیت شهرنشین شمال خوزستان در شهردزفول ساکنند. این حجم بالای جمعیت در مقایسه با وجود 5 شهر در شمال خوزستان نشانگر هجوم انبوهه عظیمی از جمعیت شمال خوزستان به این شهر است. شهردزفول در مقایسه با سایر شهرهای استان یک استثناء شهرنشینی و همانند یک ابرشهر است.( استان ویژه)
توزیع ناعادلانه از ثروت بین نقاط شهری در روندی چند ساله با مناطق روستایی ایجاد شده است. اختصاص حجم بیشتری از تسهیلات و خدمات بهینه انسانی در شهرهای کشور و استان خوزستان وخصوصا شهر دزفول بدلیل داشتن زمینه های شغلی وامکانات رفاهی وآموزشی بیشتر وبهتر نسبت به سایر شهرهای استان وشهرهای شمالی زمینه ساز مهاجرت گسترده تر روستائیان بوده به صورتی که نسبت درآمدهای شهری به روستاها حدود 6 به یک بوده است. (میری آشتیانی ، 1382، ص 147) که در شهر دزفول به حدود 6 به سه می رسد. شکاف درآمدی میان نقاط شهری و روستایی در سال 1380 حدود 16 برابر می باشد و از نظر امکانات رفاهی- عمومی 98% از روستاها فاقد گاز لوله کشی، 20% آب شرب لوله کشی و 95% از وسیله نقلیه موتوری محروم بوده اند. از لحاظ آموزشی اختلاف روستاها و شهرها شدید است یک میلیون و 700 هزار نفر از دختران روستا از تحصیل بازمانده اند .(همان منبع، صص 152-147)
مهمترین اثر و بدترین پیامد ناگوار این مهاجرت عظیم به شهرها، شکل گیری و پیدایش بحران حاشیه نشینی است. مطالعات نشان می دهد که حدود 80 درصد حاشیه نشینان شهرها را مهاجران روستایی تشکیل می دهند.(همان منبع، ص 150) مسلم است که انگیزه اصلی این حاشیه نشینان از اقامت و مهاجرت دستیابی به اشتغال و استفاده از فرصت های شغلی بهتر شهرها می باشد. در تحقیق نعمت الله تقوی در مهاجرتهای روستا- شهری آمده که 55% از مهاجران روستایی علل مهاجرت راکار و دستیابی به شغل بهتر ذکر کرده اند.(تقوی، 1371، ص 44 به نقل از میری آشتیانی، 1382، ص 153)
پدیده حاشیه نشینی در شهر دزفول به صورت یک مساله حاد اجتماعی جلوه گر شده است. مناطق و فضای کالبدی اطراف شهر به صورت نواحی جرم خیز جلوه گر شده است، به طوری که شاهد توزیع نامناسب و نابرابری از شاخص های توسعه انسانی HDI مصوب سازمان ملل هستیم. پدیده ای که زمینه ایجاد پیوند و همزیستی بین جرم و حاشیه نشینی شده است بطور نمونه نتایج پژوهش براتوند و اسدالهی (1384) در مورد حاشیه نشینی سید خلف اهواز نشان داد؛ توزیع نسبی جرایم در این منطقه 1923 مجرم در یکصدهزار نفر می باشد که توزیعی آسیب زا و بحرانی را نشان می دهد، در حالی که این توزیع در منطقه مرفه نشین کیانپارس 101 به صد هزار نفر بوده است.(حاشیه نشینی و جرم، 1384، ص 12)
اهداف پژوهش
این پژوهش اهدافی چند را پی می گیرد و سعی در تحقق آنها می رود:
1- توصیفی آماری از ساخت مهاجرت یعنی خاستگاه اولیه، زمان مهاجرت و علت اصلی آن در مورد مناطق حاشیه نشین ترسیم گردد.
2- توصیفی آماری- اکتشافی از سطح سواد سرپرست و اعضاء خانواده، اشتغال و بیکاری و بعد خانوار و ازدواج حاشیه نشینان ارائه گردد.
3- بافت ساختمان سازی خاص حاشیه نشینان، خدمات شهری دریافتی، موقعیت مکانی- منطقه ای فضاهای حاشیه نشین ها بررسی و تحلیل شود.
سوالات تحقیق
این تحقیق سعی در پاسخگویی به سوالات زیر دارد:
1- ساختار مهاجرت مناطق حاشیه نشین دزفول و علت حاشیه نشینی آنها چیست؟
2- توصیف مفهومی آموزش، سواد، بعد خانوار و میانگین سنی حاشیه نشینان چگونه است؟
3- ساخت شاخص های اقتصادی، بهداشتی و خدمات شهری و بافت معماری ساختمان مناطق حاشیه نشینی به چه صورتی می باشد و آیا نسبت به متوسط جامعه ایرانی ، شهر دزفول بهینه و هم عرض است؟
4- ساخت جمعیتی خانواده چگونه است و آیا با متوسط جامعه شهری ایران و دزفول متفاوت است؟
فصل دوم
ادبیات موضوع ودیدگاههای نظری
تعریف مفاهیم:
پژوهشگران و متخصصان تعاریف نظری عملیاتی بسیاری را برای حاشیه نشینی ذکر کرده اند و برای آن معادلهای فارسی زاغه نشینی، کپرنشینی، اسکان غیررسمی- غیرقانونی، کانونهای زیستی خودانگیخته (حبیبی،1380ص37 به نقل از حاتمی نژاد 1382، ص149)، آلونک نشینی، زورآباد، حلبی آباد، حصیرآباد برای واژه های تخصصی:Slum, shanti town, Illegal-squotter settlements, Bidonville, Marginal ,Ghetto ذکر کرده اند. هر یک از مفاهیم فوق دارای بار معنایی و مفهومی خاصی مستتر در دیدگاهی دارد که آن واژه را به کار می برد. در این پژوهش معادل حاشیه نشینی مفید و کاربری می یابد در تعریف آن آورده اند:
" حاشیه نشینی در تقابل کشورهای پیشرفته و توسعه یابنده و به علت بروز نابرابری و تبعیضات اقتصادی- اجتماعی در اطراف شهرهای کلان شکل می گیرد" (سمینار حاشیه نشینی ج 2 مقدمه)
" نوعی توسعه شهری بدون برنامه ریزی و کنترل و بدون رعایت مقررات شهرسازی توسط توده مردم"(حاشیه نشینی گزارش اول به نقل از منبع قبلی در مقدمه)
"مناطق پیرامون شهرهای بزرگ که به طور کلی محصول رشد ناهمگون شهری و انباشت تعارض آمیز و تنش زای سرمایه و بیکاری روستایی و انهدام ارتباطات خانوادگی- سنتی می باشد." (رئیس دانا،1380 ص20)
"شیوه ای خاصی از اسکان که دارای ویژگی هایی غیر از روشهای اسکان رسمی- قانونی و عرفی کشور در اطراف مراکز اصلی شهرنشینی می باشد"( مکعبی 1382، ص 82 در سمینار حاشیه نشینی، جلد 2)
" سکونتگاه های غیررسمی نابسامان Irregular settlement به گسست کالبدی پاره ای از نواحی مسکونی از پیکره کل شهر و در چارچوب کاهش میزان برخورداری از خدمات شهری – اجتماعی و کیفیت سکونت از یک سو و از سویی دیگر به حاشیه رانده شدن وانزوای اجتماعی پاره ای ازگروه ها در این گونه سکونت گاهها اطلاق می شود. "(جواهری پور،1382،ص 99، در سمینار حاشیه نشینی، جلد2)
" فضاهای زندگی غیر رسمی و نامتعارف شهری که بازتاب فضایی بیمار گونه از اقتصاد و مدیریت ضعیف برنامه ریزی فضایی – منطقه ای و معلول بی عدالتی های اجتماعی – اقتصادی در سطوح ملی استانی و محلی است. "(حاتمی نژاد،1382،ص 149 در سمینار حاشیه نشینی، جلد2)
"خانوارها و افرادی که در محدوده اقتصادی- اجتماعی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد و اجتماع شهری نشده اند و در حاشیه فعالیت های زندگی مردم شهرنشین قرار گرفته اند."(گزارش برنامه عمرانی سازمان برنامه بودجه 1350 به نقل از حاج یوسفی،1382، ص182: در سمینار حاشیه نشینی، جلد2).
"تمام افرادی که در محدوده اقتصادی شهر ساکن اند ولی جذب اقتصاد شهری نشده اند." (همان منبع ، ص 183).
"حاشیه نشینی شهری از ابعاد مختلف زندگی فیزیکی یعنی مسکن نابهنجار، روند نامناسب بعد اجتماعی یعنی فرهنگ، رفتار اجتماعی جدا از جامعه شهری و از بعد اقتصادی با میانگین پایین اشتغال، درآمد و مهارت مشخص تعریف می شود."(همان منبع ص 184)
اکثریت تعاریف بالا بار منفی از لحاظ مفاهیم و ساختارهای مرتبط را در خود نهفته دارد. این منفی نگری را شاید بتوان نقیصه ای در امر تعریف مفاهیم که نقطه آغاز هر پژوهشی است؛ دانست و بر تحلیل آتی محقق از مفهوم مورد پژوهش اثر سوء دارد.(ساروخانی، 1383، صص93-92) لذا سعی شده است در ارائه تعریف از پدیده حاشیه نشینی در ایران ودزفول با دیدی غیرسوگیرانه و عملیاتی اقدام شود که جامعیت مفاهیم و اهداف پژوهشی را در برگیرد. با الگوگیری از تعریف اخیر، حاشیه نشینی عبارتست از : فضایی منطقه ای- کالبدی که از ابعاد چندگانه ای در سطح پایین تری از متوسط جامعه منطقه ای شهر قرار دارد.
1. بعد مهاجرت: جمعیت اکثریت خانوار حاشیه نشینی حداکثر به فاصله یک نسل متولد خارج از فضای منطقه ای و سکونت گاهی فعلی بوده اند و از تراکم نسبی بالاتر از متوسط 74/0 شهر برخوردار است.
2. بعد خانوار و خانواده: نوع خانواده حاشیه نشین نیمه گسترده پدرپسری با ازدواج درون گروهی-خویشاوندی با بعد خانوار بالاتر از متوسط شهر و فضای منطقه مرکز.
3. بعد خدمات شهری و معماری: ارائه خدمات اولیه شهری در سطح پایین تر از شهر مرکزی با نوع ساختمان سازی کمتر از حد متوسط اقتصادی و با مصالح ساختمانی کمتر از میانگین زیربنای ساختمان.
4. آموزش و بهداشت: سطح نسبی سواد ، ثبات تحصیلی و خدمات بهداشت و درمان پایین تر از متوسط ها در شهر.
5. بعد اقتصاد و درآمد: نوع اقتصاد، معیشتی با مشاغل اولیه خدماتی و سرمایه ای کمتر از متوسط شهر با اقتصاد پیرامونی و اشتغال کاذب و فصلی و نرخ بیکاری بالاتر از میانگین فضای منطقه ای مرکز.
در مجموع ساختار کالبدی مناطق حاشیه نشین با جلوه های ذهنی ساخت اجتماعی (Gemienschaft) پایدار همراه با جلوه های عینی ساخت جامعه ای (Gezelschaft) ضعیف و ناپایدار مشخص می شود. (ر.ک. چارچوب نظری فردیناند تونیس).
فرضیه های پژوهشی
این پژوهش درصدد ارزیابی و آزمون صحت فرضیات زیر می باشد.
1- مناطق حاشیه نشین مورد مطالعه از لحاظ شاخص ها و معیارهای زیر بالاتر از حد متوسط ایران ودزفول می باشند:
بعد خانوار میزان مهاجرت پذیری نرخ بیکاری و عدم اشتغال
2- مناطق حاشیه نشینی مورد مطالعه ازلحاظ شاخصها ومعیارهای زیرپایین تر ازحد متوسط ایران ودزفول می باشند:
* نوع کیفیت مصالح ساختمانی از لحاظ استاندارد معماری شهری
* خدمات اولیه شهری مثل آب، برق، گاز و تلفن، آسفالت معابر، روشنایی معابر، سیستم دفع فاضلاب
* سطح نسبی سواد سرپرستان خانوار
* خدمات بهداشت و درمان از لحاظ تخت بیمارستان پزشک و مراکز پزشکی
* پایداری و ثبات تحصیلی
* میزان اشتغال
* نسبت جنسی
* میانگین سنی سرپرست خانوار
3- نوع اقتصاد مناطق حاشیه ای بیشتر معیشتی با اولویت مشاغل یدی، فصلی و موقت با درآمد کم می باشد.
4- نوع ازدواج خانوارهای حاشیه نشینی درون همسری و خویشاوندی است.
چارچوب نظری
ساختار نظری- مفهومی پژوهشی را از بنیادها و اسکلت اصلی تحقیق می دانند این طرح پژوهشی نیز در این راستا عمل می کند و سعی در کاربری از نظریات مرتن، گیدنز و زیمل می رود.
نظریه ساختیابی گیدنز: گیدنز معتقد است ساختار اجتماع انسانی از دو ویژگی و بعد برخوردار است:
الف) قواعد و قوانینی که در مناسبات اجتماعی و سلسله مراتب نظام اجتماع تعریف می گردد.
ب) منابع نظام که در امکانات و تسهیلات بیشتر با جلوه اقتصادی نمود پیدا می کند.(جواهری پور 1382،صص103-101 ج 2 در سمینار حاشیه نشینی) کنشگران از هر دو ویژگی ابعادی این ساختارها بهره می برند و در فرآیند کنش متقابل Interaction آنها با شکل گیری الگوهای متغیری از نهادها و سازمانهای انسانی به توزیع منابع ساختاری پرداخته و این روند در گستره ای زمانی- مکانی بازتولید ، دگرگون و ساختیابی می گردد.(کسل، 1383 صص179-167)
ساختار اجتماعی و فضای منطقه ای در شهر دزفول در چارچوب نظام تعریف شده شهرنشینی و شهرسازی (الف: قواعد و قوانین ساختار کلیدی) با حذف، تعدیل و کنارگذاری حاشیه نشینان مورد مطالعه به دلیل عدم التزام به این ساختار پذیرفته در توزیع منابع ساختی و ساختیابی شده اجتماع مرکز شهر دزفول (ب: منابع نظام) به امر بازتولید زمانی- مکانی سیستم توزیعی می پردازد که در گستره فضای منطقه ای آن برخی به حاشیه این فضا رانده یا جذب هسته مرکزی این ساختار نمی گردند و در این چرخه فرد، حاشیه نشین جامعه مرکز می شود.(همان منبع، 1383)
نظریه کارکردگرایی ساختی مرتون درباره کژکارکرد (ساخت اجتماعی و بی هنجاری)
رابرت. سی. مورتون در روندی ساختاری به عنوان یکی از جلوه های کارکردی ، انحرافات اجتماع را ملاحظه نموده و در تقابل با روانشناسان جنایی- قضایی قرار می گیرد که انحراف اجتماعی افراد را به کشش های غرایز و فردنگرانه ارتباط می دهند (سخاوت ، 1383 صص52-50).درتوزیع نقش وطرح سلسله مراتب قشربندی اجتماعی برخی ازکنشگران ازمنابع ساختاری نظام کم بهره ویا بی بهره می شوند. مرتون معتقداست که درمطالعه رفتارانحرافی افرادبایستی دوگزینه اهداف جامعه یعنی پدیده ها مطلوب مادی و معنوی مورد تایید اجتماع و وسایل و ابزارتحقیق وترسیم به اهداف ساختاراجتماعی لحاظ گردد.(ریتزر 1380، صص 150-144)
در مطالعه رفتار کژکارکردی حاشیه نشینان دو مشخصه ساختی وجود دارد:
1- طغیان گری: با عدم پذیرش اهداف و وسایل رسیدن به آنها از سوی فرد حاشیه نشین جامعه روبرو هستیم. " و این امر وقتی حاصل می شود که فرد به دلیل ناکافی و قرار گرفتن در حاشیه فضای منطقه ای کلان شهر خود را از فشار معیارهای حاکم جامعه رهایی داده و سعی می کند نظم و مقررات طراحی شده پیشین را طرد کند (سخاوت، 1383، ص 53) به راههایی نوین با نظمی جدید و خودساخته برای تحقیق اهداف خود خواسته متوسل می شود .
2- نوآوری: فرد هدفهای جامعه در کسب منابع و ثروت را پذیرفته و درونی کرده، بی آنکه هنجارهای اخلاقی- قانونی ساخت کلانی جامعه (وسایل) را پذیرفته باشد یا به ابزار تحقق اهداف بر اثر توزیع نابرابر منابع و وسایل ساختاری دسترسی داشته باشد. مرتون می گوید فرد در جایگاه حاشیه ای به گروههای چرخه ای جرم و بزهکاری پاسخ مثبت می دهد: (کوزر، 1382، ص268) در امر حاشیه نشینی در اطراف شهرها ملاحظه می شود حاشیه نشین ها برای اسکان غیررسمی خود و زندگی به راههای نوین، خلاقانه و نوآوری روی می آورند که از نظر مرتن این جلوه های نو را به کارکرد حاشیه نشینی می توان لحاظ و کاربری داد.
نظریه تحلیل پول در نظام مبادلات اقتصادی: جرج زیمل:
زیمل معتقد است در یک نظام ساختی(نک: نمودار زیر) با بافت مدرن شهری و حاکمیت مناسبات اجتماعی مابعد سنتی- صنعتی جامعه ای Geselschaft نظام مبادلات اقتصادی کلاسیک بر مبنای اعتماد خویشاوندی جای خود را به اعتماد ساختی نظام مند بر مبنای پول قراردادی میدهد. قواعد و مقررات ساخت یافته توزیع پول در درازمدت بستر فاصله زمانی- مکانی و ساختاری افراد جامعه از لحاظ بهره وری از منابع نظام می گردد. (رتیزر 1380،صص160-157)
مبادلات پایاپای
نظام اقتصادی کلاسیک مبتنی بر:
1. گروه بندی طبیعی
2. روابط خویشاوندی مبادلات
3. پیوند اقتصادی بر مبنای خون و نسب
حاشیه نشینی اقتصادی- پیرامونی با
اقتصاد مرکزی حاکم
تقسیم بندی پول
گذار به جامعه نوین
گروه بندی جامعه ای- عقلانی
روابط عددی- انتزاعی مبادلات
پیوند اقتصادی
منبع: کوزر، 1382، 295-247
انسان حاشیهنشین به لحاظ فرهنگی، انسانی دارای هویت و فرهنگ مشخص نیست. یکی از نتایج مهاجرت و حاشیهنشینی پدید آمدن موقعیتی است که در آن یک انسان واحد، خود را برای زندگی در میان دو گروه فرهنگی مختلف مییابد و در نتیجه یک شخصیت نااستوار انسانی پدید میآید.از آن جا که پدیدهی حاشیهنشینی به طور مستقیم متاثر از شرایط اقتصادی و اجتماعی خانوار است، نیازمند نگاه اندیشمندان و برنامهریزان اجتماعی و اقتصادی میباشد زیرا بر فضای کالبدی و زیستی خانوارهای حاشیه نشین غالب است. به حوزهی کار و اندیشهی طراحان مهندسان معماری و شهرسازی مربوط میشود چون فقط مفهوم سرپناه، نیاز زیستی خانوار حاشیهنشین را تامین نمیکند و آنان به انواع خدمات همچون: آب، برق، گاز، تلفن، شبکهی فاضلاب، بهداشت، آموزش و پرورش، تربیت بدنی، امور فرهنگی و… نیازمندند.در این میان پرداخت به مسئلهی بهداشت جسمی، روانی و محیطی حاشیه نشینان با در نظر داشتن گستردگی ابعاد آن وارتباط متقابل با جنبه های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و… ضرورت و اهمیت پیدا میکند.
درباره شهرستان دزفول
شهرستان دزفول با مساحت 4762 کیلومتر مربع بین 48 درجه و20 دقیقه تا 48 درجه و31 دقیقه طول شرقی از نصف
النهار گرینویچ قرار گرفته است و بین 32 درجه و75 دقیقه عرض شمالی از خط استوا قرار گرفته است.این شهرستان از
شمال به استان لرستان , از غرب وشمال غربی به شهرستان اندیمشک ازشرق به استانهای چهارمحال بختیاری از جنوب
شرقی به شهرستان مسجد سلیمان و از جنوب به شهرستانهای شوشترواهوازوازجنوب غربی به شهرستان شوش محدود
می شوداین شهرستان که درشمال استان خوزستان واقع شده دارای دوبخش به نامهای سردشت و مرکزی می باشد.شهر
دزفول که مرکزیت شهرستان دزفول رانیزدارا می باشدبراساس تقسیمات شهری جدیدمصوب تنها نقطه شهری شهرستان
مذکورمحسوب می گردد بخش مرکزی دزفول شامل دهستانهای شمس آباد ، بنوار ، قبله ای ، شمعون و شرقی و بخش سردشت شامل دهستانهای شهی،سردشت،لیوس ومیانکوه میباشدضمناًتعداد 6 شهرک جدیدکه بیش از2000 نفرجمعیت دارند،دراین دوبخش (بخصوص بخش مرکزی) ایجاد گردیده است.این شهر پر جمعیت ترین شهر بخش شمالی استان خوزستان ویکی ازپرجمعت ترین ومهم ترین شهرهای استان به حساب می آید.قدمت شهر دزفول واسنادمدارک موجوددلالت براهمیت این شهردرگذشته دورواستمرارتاامروزمینمایدکه ناشی ازموقعیت خاص قرارگیری این شهردرشمال استان زرخیزخوزستان ودرکناررودخانه موقعیت خاص کشاورزی منطقه ووجود تاسیسات نظامی می باشد.
تاکید معاون فرمانداردزفول برلزوم جلوگیری ازگسترش حاشیه نشینی (جمعه ۲۵ آبان ۱۳۸۶ )
معاون فرمانداردزفول برلزوم جلوگیری ازگسترش حاشیه نشینی درمنطقه تاکیدکردمعاون فرماندار دزفول برلزوم جلوگیری
ازگسترش حاشیه نشینی درمنطقه وساخت محلهای مسکونی غیررسمی تاکید کرد."عزیز حسنقلی مرداس" روز پنجشنبه
درجلسه توانمندسازی و سازماندهی سکونت گاههای غیررسمی دزفول افزود: حاشیه نشینی وساخت وتوسعه واحدهای
مسکونی درزمینهای کشاورزی منطقه گسترش یافته ودستگاههای ذیربط باید نظارت بیشتری در جلوگیری از گسترش این
حاشیه نشینی انجام دهندوی گفت که معضل حاشیه نشینی بدون خدمات رسانی وساماندهی در منطقه روبه گسترش است
بهترین زمینهای کشاورزی منطقه درحال تبدیل شدن به مناطق مسکونی است معاون فرمانداردزفول مناطق پیام نور،شهرک
حمزه،مهاجری وچندنقطه دیگرراازجمله مناطقی دانست که فعالیت حاشیه نشینی زیادی درآنها صورت گرفته است.وی
ازجهاد کشاورزی و شهرداری دزفول خواست تا تلاشهای گسترده ای را برای جلوگیری ازتبدیل زمینهای کشاورزی به
مسکونی وساخت محلهای مسکونی غیررسمی بکارگیرند.معاون فرمانداردزفول خاطرنشان کردکه ارایه هر گونه خدمات
ازجمله آب وبرق وگازبه مناطق غیررسمی تا ساماندهی وضعیت آنها باید منع شود.دراین جلسه " هوشنگ زلقی" یکی از
اعضای شورای شهردزفول نیزخواستارحل مشکل حاشیه نشینی دراین منطقه شد. وی گفت: باید جلوی ساخت و سازهای
غیرمجازکه به دلیل مهاجرت بی رویه به این منطقه صورت می گیرد،گرفته شود.زلقی اشاره ای به حجم این ساخت و سازها
نکرداماگفت که ۶۰تا ۷۰درصدازساخت وسازهای شهرک حمزه دزفول غیرمجازاست که دراین مسئله مشکلات زیادی در
ارایه خدمات به این منطقه ایجاد کرده است.دراین جلسه که مدیران دستگاههای اجرایی حضورداشتندراههای جلوگیری از
گسترش حاشیه نشینی وسکونت گاههای غیررسمی وطرحهای ساماندهی این مناطق موردبررسی قرار گرفت و برخی اعضا
پیشنهادهایی را ارائه دادند.
فصل سوم
روش شناسی پژوهش
روش پژوهش
روش اصلی این تحقیق در جمع آوری اطلاعات از منابع داده ها به صورت توصیفی اکتشافی بوده که برای تجمیع اطلاعات از تکنیک های اجرای آزمون، مشاهده مستقیم از مناطق حاشیه نشینی مورد مطالعه، مطالعات اسنادی و از شاخص های آمار توصیفی استفاده شده است.
طراحی پرسشنامه حاشیه نشینی:
آزمون اطلاعات اولیه منطقه ای به صورت باز پاسخ بر مبنای اهداف و فرضیات پژوهش طراحی گردید که در آن با مراجعه حضوری به خانوار حاشیه نشین با آنها در مورد شاخصهای توسعه انسانی- شهری و ساختار اقتصادی- اجتماعی مدنظر در تعریف حاشیه نشینی مصاحبه شد.
جامعه آماری و نمونه گیری
این بررسی در جامعه آماری حاشیه نشینان شهردزفول یعنی در سه فضای منطقه ای پیرامونی یعنی، و کمربندی اجرا گردیده است. هر یک از فضاهای منطقه ای به عنوان یک طبقه برگزیده که از میان آنها برحسب درصد جمعیت خانوار و با واحد نمونه خانوار به صورت تصادفی گزینش گردید. نوع نمونه گیری این پژوهشی تصادفی طبقه ای و واحد آن خانوار می باشد. پرسشگر در سه مرحله مشخص نقاط نمونه را در هر طبقه یا فضای منطقه ای بر اساس خیابان انتخاب و از هر خیابان برحسب درصد نسبی آن طبقه خانواری را انتخاب و از سرپرست و یا یکی از افراد با سواد و مطلع بالای 18 سال مصاحبه نموده که در صورت عدم حضور آزمودنی مطلع واجد شرایط، واحد نمونه ای دیگر از همان خیابان یا کوچه انتخاب گردید.
فصل چهارم
یافته های پژوهشی
آزمون آماری تحلیل اطلاعات
تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت توصیفی با ارائه جداول صورت پذیرفته و در مورد آزمون فرضیه های پژوهش با توجه به متغیرهای اسمی- رتبه ای برخی از شاخص ها با آزمون X2 ناپارامتری به بیان تفاوت معناداری فرضیه ها پرداخته و در مورد دیگر شاخصهای پارامتری از آزمون F استفاده شد. برای بیان همبستگی متغیرها از ضریب اتا(آزمونEta)، برای تعیین شدت همبستگی از آزمون C و برای سنجش اثر متغیر مستقل بر متغیر وابسته از تحلیل رگرسیون چندمتغیره استفاده شده است. قبل از اجرای آزمون به طور مقدماتی از طریق تعیین همبستگی درونی میان اجزاء به کمک فرمول آلفای کرونباخ α به سنجش پایایی گویه ها و سوالات اقدام شد که پایایی داده ها در حد 62/0: α بدست آمد.
یافته های پژوهش: (داده های توصیفی)
ابتدادربیان و تحلیل حاشیه نشینی در شهر دزفول به توصیف داده های حاصل از آزمون حاشیه نشینی دزفول و آمارهای جمع آوری شده از اسناد و مدارک پرداخته می شود.
در جدول هفت توسعه نیافتگی سطح و گستره سواد و آموزش در مناطق حاشیه نشین شهر دزفول بویژه در مورد دختران و زنان مشاهده می شود. همسویی بالای سطح سواد در کشور(9/86% مناطق شهری و 5/70% روستایی) وشهر دزفول(7/77% نقاط شهری و 4/70% نقاط روستایی) با این مناطق دیده می شود. هر چند گستره سواد و آموزش در این مناطق چندان متمایز نیست؛ ولی سطح سواد بیشتر در حد ابتدایی تثبیت شده که نشانگر افت بالای تحصیلی در مناطق حاشیه نشین است. میانگین خانوار این مناطق(7 نفر) توسعه نیافته تر از کل کشور(4 نفره نقاط شهری و 7 نفره نقاط روستایی) و استان خوزستان( 6/5 نفر در شهرها و 06/6 در نقاط روستایی) می باشد. میانگین سنی مناطق حاشیه نشین(21 سال) پهن بودن قاعده هرم سنی جمعیت این مناطق در مقایسه با کل کشور(25 سال) است. سطوح درصدی مشاغل، اقتصاد معیشتی و نرخ بالای بیکاری(7/22%) را در مقایسه با نرخ بیکاری کشور(9/11% در شهرها و 5/13% در نقاط روستایی) و نرخ بیکاری در استان (4/12% در شهرها، 2/17% روستاها و 3/15% در شهردزفول) نشان می دهد که در ساخت نظری گیدنز و مرتون قابل تحلیل است. این امر مولد آسیبهای اجتماعی بالا مثل عدم اشتغال و بیکاری، مشاغل کاذب وفصلی، بزهکاری وبروز جرم وجنایت در این مناطق باشد.(میانگین خانوار در مناطق حاشیه نشین 77/5 )
داده های جدول هشت نیز عدم توسعه و عقب ماندگی این مناطق در شاخصهای عمده شهری- منطقه ای را نشان داده و ملاحظه می شود و بر خلاف دیدگاه نظری گیزوفسکی و توماس(1996) دافعه روستاها همانند مناطق جنوب و جنوب شرق آسیا طبق دیدگاه نظری اورت سی لی به عنوان عاملی قوی در دفع و برون ریزی روستا نشینان ایلامی بوده است و میتوان گفت در برهه ای خاص از دوران بازسازی بعد از جنگ هشت ساله با سرمایه گذاری غیربهینه در تقویت مناطق روستایی مهاجرت تشدید گردیده است. در جدول 9 با ترسیم درصد خطای نسبی و متوسط هزینه و درآمد سالانه خانوار شهری- روستایی ایلام طی سالهای 83-1378 هزینه مندی بالا و درآمدزایی کم در شهر ایلام و سایر نقاط شهری بر عکس فضاهای منطقه ای روستانشین، دیده می شود که با وجود اثرات اقتصادی منفی حضور در شهر ایلام و فایده بخشی ماندن در روستاها، بلکه این یک دافعه اجتماعی- فرهنگی روستایی است که زمینه تشدید مهاجرت روستائیان این استان را بویژه به شهر ایلام فراهم کرده است.
فراوانی درصدی محل سکونت قبلی، ساخت روستایی بودن مهاجرت را در این استان نشان داده که همسو با کشور تقریبا 3/2 مهاجران دائم شهرهای کشور را روستاییان تشکیل داده که با وجود نگرشی منفی در ارائه خدمات شهری به آنها ولی (3/97روستاییان مهاجر کشور در تحقیق زنجانی ، ص111) 67% از حاشیه نشینان شهر ایلام تمایل به ترک محل فعلی را ندارند.
یافته های جدول 10 ضعف معماری شهری و آسیب زا بودن این مناطق در برابر سوانح طبیعی مثل سیل، زلزله و شیوع بیماری های واگیردار را نشان می دهد. با دفع غیر بهداشتی زباله (57%) در زمینهای متروکه و رها شده در مناطق حاشیه نشین (72%) و با ارتباط ضعیف با نهادهای درمانی(07/70%) و عدم حضور این مراکز در این مناطق آسیب پذیری تشدید می گردد. در ضمن نوع و کیفیت غیراستاندارد بافت معماری و سکونت حاشیه نشینان را میتوان با دیدگاه نظری مرتون در خصوص ارتباط متقابل ماتریس وسیله- هدف در بین کنشگران جامعه تفسیر کرد. این افراد بر اثر دافعه روستایی با مهاجرت به شهرها و عدم امکان جذب در ساختار کلان شهری(نظریه گیدنز و زیمل) با نوآوری به رد ابزارهای نیل به اهداف جامعه شهرنشین(مجموعه قوانین شهرسازی و رعایت نظام نامه های آن در ساخت و ساز) می پردازند.
عدم حضور و ضعف خدمات شهری و نهادهای دولتی در نتایج جدول 11 مشاهده می شود که به ویژه دیدگاه منفی حاشیه نشینان نسبت به واکنش ها و برخورد نهادهای قضایی در مقابله با رشد و گسترش آسیب های اجتماعی در مناطق مذکور قابل توجه است.
آزمون آماری فرضیه های پژوهش:
* فرضیه اول: بعد خانوار در مناطق حاشیه نشین ایلام بالاتر از حد متوسط ایران و ایلام است. این فرضیه همسو با یافته های جدول 7 در سطح معناداری 95%:α و74%:df با نمره آزمون 49/2:f تایید و فرض عدم تفاوت معنادار بعد خانوار مناطق حاشیه نشین با متوسط کشور و ایلام رد می شود .
* فرضیه دوم: میزان مهاجرت پذیری مناطق حاشیه نشین ایلام بالاتر از میانگین کشور و ایلام است. این فرضیه با نمره آزمون 68/1: fرد گردید. شاخص سطح مهاجرت این مناطق با سطح مهاجرت کشور و ایلام تفاوت معناداری نداشته که این عدم تفاوت با کمک آزمون 04/1: cنشان داد با سطح مهاجرت در استان شدت همسویی بیشتری دارد.
* فرضیه سوم: نرخ بیکاری در این مناطق بالاتر از شاخص بیکاری کشور و ایلام است. این فرضیه با آزمون 64/2: fتایید گردید.
* فرضیه چهارم: میانگین سنی مناطق حاشیه نشین دزفول کمتر از میانگین سنی کشور است. این فرضیه با معنا داری 98/:α و05/1: fرد شده که نشانگر معنادار بودن تفاوت موجود در میانگین سنی این مناطق و کشور است.
* فرضیه پنجم: خدمات اولیه شهری و مشترکان آن کمتر ازحد متوسط استاندارد کشور و ایلام است. در سطح معناداری 97%:α و74:df با آزمون خی دو تفاوت معناداری ملاحظه نشده و فرض صفر تایید گردید.(206/16:x2)
* فرضیه ششم: نوع کیفیت مصالح ساختمانی از لحاظ استاندارد معماری شهری پایین تر از استاندارد کشور است. با آزمون fفرض عدم تفاوت معناداری رد گردیده و با 99%:α این فرضیه تایید شد.(76/2:f)
* فرضیه هفتم: میانگین نسبی سواد سرپرستان خانوار پایین تر از میانگن سطح سواد جامعه ایران است. این فرضیه با 95%:α و 06/1f: تایید گردید. سطح سواد حاشیه نشینان (ابتدایی) بسیار پایینتر از استاندارد جامعه ایرانی است.(دیپلم)
* فرضیه هشتم: خدمات بهداشت و درمان در مناطق حاشیه نشین ضعیفتر از استاندارد خدمات درمانی کشور و ایلام است. با آزمون x2 در حد 95%:α این فرضیه تایید و طبق نظر ساکنین مناطق و مشاهده آزمونگران حوزه فعالیت مراکز درمانی و بهداشتی ضعیف می باشد.(3/14: x2)
* فرضیه نهم: ثبات تحصیلی حاشیه نشینان پایینتر از استاندارد کشور و دزفول است. در حد معناداری 95%:α و 42/2:f تفاوت معناداری بین شاخص ها مشخص گردید. مقایسه سطح سواد والدین و فرزندان در مناطق حاشیه نشین نشان دهنده افت تحصیلی شدید در این مناطق است.
* فرضیه دهم: نرخ اشتغال در مناطق حاشیه نشین دزفول کمتر از نرخ اشتغال کشور ودزفول است. با اطمینان 98%:α و 74/14%: fاین فرضیه رد گردید. گسترش اشتغال در مناطق حاشیه نشین دزفول و متوسط اشتغال کشور و استان تفاوت معناداری نداشتند.
* فرضیه یازدهم: بین نسبت جنسی ساکنین مناطق حاشیه نشین و متوسط این نسبت در کل کشور تفاوت معناداری وجود ندارد. با اطمینان 99%:α و 75:df این فرضیه رد شد.(74/1:f) نتایج جدول 7 این تفاوت معنادار را بین حاشیه نشینان (105) و کل کشور(102) نشان می دهد. در این مناطق به ازاء هر 100نفر زن تقریبا 105نفر مرد وجود دارد.
* فرضیه دوازدهم: نوع ازدواج در خانوارهای حاشیه نشین نمونه درون همسری- خویشاوندی است. با اطمینان 98%:α این فرضیه تایید گردید.(07/12: x2،74:df)
* فرضیه سیزدهم: اقتصاد خانوار مناطق حاشیه نشین ایلام معیشتی- خدماتی است. با درجه آزادی 72:df و95%:α با کمک آزمون x2ملاحظه شد بین اعضاء تفاوت معناداری وجود نداشته و درصد بالایی از سرپرستان خانوار در مشاغل خدماتی آزاد با اقتصاد نوع معیشتی و فصلی امرار معاش دارند.
رگرسیون چندمتغیره
بعد از آزمون فرضیات تحقیق و مشاهده معناداری تفاوت بین متغیرهای آزمون حاشیه نشینی و داده های آماری مناطق مشاهده شد بیشترین متغیر مداخله گر و اثرگذار بر دیگر متغیرها؛ سواد و آموزش رسمی سرپرستان خانوار است. پس به بررسی ارتباط عاملی این متغیر با برخی از شاخصهای ملاک به عنوان متغیرهای وابسته به طریق رگرسیون چندمتغیره اقدام شد. بتا(β) یا شیب اثرگذاری متغیر مستقل سواد سرپرست خانوار با متغیرهای ملاک در جدول 12 آمده است که ضریب اتا(آزمونEta) آنها نیز برای اطمینان از وجود رابطه همبسته بین متغیرها محاسبه شد.
در نمودار تحلیل مسیر زیر جهت و شدت اثرگذاری متغیر مستقل(سواد سرپرست خانوار در منطقه حاشیه نشین ایلام) بر متغیرهای وابسته بروشنی ترسیم شده است:
شغل قبلی(448/0)
سواد دختران خانوار 56/0
ازدواج دوم سرپرست خانوار (561/0)
X سواد سرپرست خانوار
سواد مادر خانوار 43/0
*(564/0)
سن سرپرست خانوار
42/0-
ازدواج مجدد
تعداد اعضای خانوار29/0-
(652/0)
* اعداد درون پرانتز سطح همبستگی متغیرها در آزمون Eta می باشد.
سواد پسران خانوار282/0
نمودار تحلیل مسیر اثر متغیر مستقل سواد سرپرست خانوار بر متغیرهای وابسته و ضریب Eta آنها
رشد سواد و آموزش رسمی در بین سرپرستان خانوار مناطق حاشیه نشین ایلام مشاهده می شود اثرگذاری مستقیم دارد. رشد سواد دختران و زنان همسو با این گسترش و تغییر در متغیر مستقل افزایش می یابد و این افزایش اثر معکوس و بالایی بر مولفه ازدواج مجدد این سرپرستان دارد. در این بین ضریب Eta همبستگی بالایی را بین سن سرپرستان خانوار و تعداد اعضای آن(652/0: Eta) و نیز بین سن و ازدواج مجدد آنها(654/0: Eta) دارد.(ن.ک: نمودارهای بخش ضمیمه مقاله)
نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
این بررسی داده های جدیدی را از فضای منطقه ای حاشیه نشینی شهر ایلام(بان بور، بان چرمگ و کمربندی) و توزیع نامناسب شاخصهای توسعه انسانی(Human Development) و شهرنشینی در مقایسه با استان و کل کشور به ما نشان داد. توزیع غیربهینه درآمد و هزینه سالانه خانوار بین مناطق شهری و روستایی این استان و تحمیل هزینه اضافی و تبعیض آمیز در برخی از اقلام سبد خانوار روستایی مثل پوشاک(6/10% هزینه خانوار روستایی در برابر 09/6% خانوار شهری)، حمل و نقل و ارتباطات(27/14% در خانوار روستایی و 85/13% هزینه خانوار شهری)، لوازم و خدمات خانوار(06/9% خانوار روستایی و 61/5% خانوار شهری) و هزینه بهداشت و درمان(22/9% خانوار روستایی و 34/7% خانوار شهری) عاملی اقتصادی- اجتماعی در تایید دیدگاه دافعه اجتماعی- فرهنگی روستاهای این استان است؛ چون با وجود هزینه مندی بالا و درآمدزایی کم سکونت در شهر ایلام بر عکس نقاط روستایی باز هم مهاجرت در روندی صعودی متحول شده است.(عدم جاذبه شهری ایلام) این امر خارج از یک مولفه دافعه اقتصادی روستا قابل تفسیر است. درون خود فضای شهری ایلام نیز این توزیع درآمد و هزینه ناکارآمد و توسعه زا نیست.(مثل مناطق مرفه نشین میدان سعدی و بلوار آزادی) این یافته همسو با چارچوب نظری پژوهش(گیدنز و زیمل) است بدین معنا که ساختار جامعه شهری در توزیع منابع کلان خود تبعیض آمیز رفتار نموده که در نهایت برخی از کنشگران این اجتماع به حاشیه بهره وری از منابع ساختار کلان رانده می شوند.
یافته های آزمون سنجش و ارزیابی ساختار اقتصادی- اجتماعی مناطق حاشیه نشین شهر ایلام نشانگر توسعه نیافتگی این فضای منطقه ای است. شاخصهای خانوار، آموزش و جمعیت توزیع نامناسبی را در مقایسه با میانگین استان و کل کشور نشان می دهد. توزیع مهاجرت در استان نشان داد که در دوره زمانی جنگ هشت ساله ایران و عراق در این استان شاهد کاهش نرخ مهاجرت به شهرها بوده ایم؛ ولی بعد از پایان جنگ با توزیع درآمد و تزریق نقدینگی و سرمایه در نقاط شهری، ساختار مهاجرت از روستاها به فضاهای شهری بویژه مرکز استان بصورت هجوم انبوهه واری داشته و این سیل در قالب مهاجرت خویشاوندی بصورت بنیادی بوده است. آزمون فرضیات این پژوهش نیز در تایید یافته های اسنادی و آمارهای مناطق تفاوت معناداری را بین شاخصهای توسعه انسانی فضاهای منطقه ای حاشیه نشین شهر ایلام با متوسط استان و کشور گوشزد نمودند. با کمک فرمول آماری رگرسیون چندمتغیره شیب تاثیر برخی از مهمترین متغیرهای مستقل مثل توسعه و گسترش سواد و آموزش رسمی و مولفه ها و ارزشهای اجتماعی همسو با آن در بین سرپرستان خانوار این مناطق با متغیرهای وابسته مانند سواد دختران و زنان، ازدواج مجدد سرپرست خانوار و تعداد اعضای خانوار سنجیده شد. همسویی مولفه سواد با کمک آزمون اتا با متغیرهای ملاک نشان داد بیشترین رابطه همبستگی بین سن سرپرست خانوار و تعداد اعضای آن(652/0) سن سرپرست و ازدواج مجدد او(564/0)، سن سرپرست و ازدواج دوم(561/0) و سواد سرپرست با سواد دختران و زنان خانوار(560/0) در شدیدترین حالت بود.(ر.ک: نمودارهای بخش ضمیمه مقاله)
در مجموع سرمایه گذاری در گسترش و توسعه آموزش و سواد رسمی، توزیع بهینه شاخصهای توسعه انسانی بویژه خدمات اولیه شهری، امنیت اجتماعی، گسترش نهادهای بهداشتی و آموزشی، نظارت بر استانداردهای معماری شهری و ایجاد تسهیلات رفاهی- مادی در تحقق این استانداردها، توزیع بهینه منابع اقتصادی بین فضاهای شهری و روستایی استان خصوصاً در اقلام مصرفی سبد خانوار مثل پوشاک، مسکن، و اقلام خدماتی مانند ارتباطات و حمل و نقل، درمان و خدمات خانوار در روستاها برای تنظیم موج مهاجرت و حاشیه نشینی این شهرستان و استان پیشنهاد می گردد.
منابع و مآخذ
1- آقابخشی، حبیب اله و همکاران(1382)حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، مجموعه مقالات، جلد اول انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی تهران
2- آقابخشی، حبیب اله و همکاران(1382)حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، مجموعه مقالات، جلد دوم انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی -تهران
3- انجمن جامعه شناسان ایران(1383)آسیب های اجتماعی ایران(مجموعه مقالات)، جلد اول، انتشارات آگاه، تهران
4- انجمن جامعه شناسی ایران(1381)آسیب های اجتماعی و روند تحول آن در ایران، جلد دوم، نشر آگاه، تهران
5- انجمن جامعه شناسی ایران(1381)پرخاشگری و جنایت، مجموعه مقالات، جلد سوم نشر آگاه، تهران
6- برات وند، محمود و عبدالرحیم اسدالهی(1384)حاشیه نشینی و جرم، مقایسه موردی کوی سیدخلف و کیانپارس، شورای تحقیقات زندانهای خوزستان، اهواز
7- رئیس دانا، فریبرز(1380)بررسی هایی در آسیب شناسی اجتماعی ایران، انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی، تهران
8- رتیرز، جورج(1380)نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ پنجم، انتشارات عملی، تهران
9- زاهدی، محمدجواد(1383)توسعه و نابرابری، انتشارات مازیار، تهران
10- ساروخانی، باقر(1382)روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، جلد اول، چاپ چهارم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران
11- ساروخانی، باقر(1382)روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، جلد دوم، چاپ چهارم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران
12- ستوده، هدایت اله(1376)آسیب شناسی اجتماعی، چاپ چهارم، نشر آوای نور، تهران
13- سخاوت، جعفر(1383)جامعه شناسی انحراف اجتماعی، چاپ یازدهم ، دانشگاه پیام نور تهران
14- شیخاوندی، داور(1376) جامعه شناسی انحرافات و آسیب شناسی اجتماعی شهری، نشر آگاه، تهران
15- کسل، فیلیپ(1383)چکیده آثار آنتونی گیدنز، نشر ققنوس، تهران
16- کوزر، لوئیس(1373)زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ دهم، نشر علمی تهران
17- گروهی از مولفان(1383)بررسی مسائل اجتماعی، انتشارات پیام نور، چاپ دوم، تهران
18- گیدنز، آنتونی(1383)جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، چاپ پنجم، نشر نی، تهران
19- محسنی، منوچهر(1379)بررسی آگاهی ها و نگرشها و رفتارهای اجتماعی- فرهنگی در ایران، دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی، تهران
20- مرکز آمار(1382) ایران در آینه آمار سال 1381، شماره 22، تهران
21- مرکز آمار ایران(1382)آمار پایه ای استانها در سال 1382 شماره 3847، تهران
22- مرکز آمار ایران(1383)آمارگیری از ویژگیهای اقتصادی- اجتماعی خانوار 1382، شماره 3817 دفتر انتشارات تهران
23- مرکز آمار ایران(1384)آمارگیری از ویژگیهای اشتغال و بیکاری خانوار 1383، شماره 3872 ، دفتر تهران.
24- مرکز آمار ایران(1384) سالنامه آماری کشور 1383، شماره 3865 ، دفتر تهران.
25- مرکز مدیریت و برنامه ریزی استان ایلام(1384) سالنامه آماری استان ایلام در سال 1383 ناشر معاونت آمار و اطلاعات مرکز، نشریه شماره 001/85
26- میری آشتیانی، الهام(1382)مقدمه ای بر آسیب شناسی اجتماعی ایران، نشر فرهنگ گفتمان، تهران
27- www.lihatary.utorento.ca/pcs/orban with the:Homer dixon,thomad Giaweki,peter;urban Growth and vilence.June 1995
28- www.unhabitat.org/global-report.asp with the: chalenge of slums 2005
29- vidal,john.everythith… indegadian Saturday oct 4.2003
30- www.free_definition/shuntwe_tone.htmle on : 7.2005
جدول شماره 1: نرخ شهرنشینی برحسب مناطق جهان در حال توسعه
منطقه
80-1965
90-1980
2005-1990
آفریقای جنوب صحرا
8/4
9/5
8/5
شرق آسیا
3/4
3/3
2/3
چین
3/2
5/13
1/12
آسیای جنوبی
9/3
4/3
0/4
خاورمیانه و شمال آفریقا
6/4
4/4
7/4
آمریکای لاتین
9/3
0/3
1/3
جدول 2: سهم مهاجرت در رشد شهرنشینی جهان در 95-1970
مناطق جهان
حجم مهاجرت به شهرها (هزارنفر)
جمعیت شهرنشینی (هزار نفر)
درصد سهم مهاجرت در رشد شهرها
1995
1975
آفریقا- تانزانیا
417
8971
1602
96/84
آمریکای لاتین، برزیل
1934
115674
66793
35/59
آسیا، ایران
505
31066
15240
84/47
Source: Gizewsky -Thomas, 1995
جدول3: جمعیت شهرنشینان تا سال 2015
مناطق جهان
1950 -%
1995 -%
2015
% – متوسط رشد1950
% – متوسط رشد 1995
% – متوسط رشد 2015
آفریقا
5/14
7/34
9/53
9/4
7/4
4/4
تانزانیا
8/3
4/24
3/36
1/6
1/7
9/5
آسیا
4/16
5/34
1/50
1/4
7/3
1/3
ایران
0/27
4/60
7/69
1/5
0/5
0/4
آمریکای مرکزی
7/39
3/68
3/82
8/4
2/3
7/0
پاناما
7/35
9/54
8/62
2/4
7/2
4/2
اروپا
2/56
0/75
2/82
7/1
7/5
7/0
بریتانیا
2/84
5/89
4/91
7/0
3/0
3/0
آمریکای شمالی
9/63
4/76
0/85
8/2
7/1
5/1
ایالات متحده
2/64
2/76
4/80
7/2
2/1
1/1
اقیانوسیه
4/64
9/70
8/78
9/2
6/1
6/1
زلاندنو
5/72
3/84
8/86
7/2
0/1
0/1
آمریکای جنوبی
2/43
0/78
0/90
6/4
8/2
8/1
آرژانتین
3/65
5/87
6/90
8/2
6/1
3/1
Source: ibid, 1996
جدول 4: رشد شهرنشینی ایران، استان خوزستان، شهر دزفول طی روند 25 ساله %
منطقه
65-1355
75-1365
85-1375
ایران
استان خوزستان
شهر دزفول
1/5
2/3
74/2
0/5
23/1
42/1
0/4
04/1
08/1
منبع: سالنامه آماری استان خوزستان؛ مرکز آمار ایران 83-1380
جدول5: تراکم و جمعیت شهرنشینی در مناطق مورد مطالعه و منتخب، 1382
مناطق
تراکم جمعیت
KM
درصد شهرنشینی 1375
پیش بینی درصد شهرنشینی 1386
جمعیت شهرنشین 1375 هزار نفر
نرخ رشد سالانه جمعیت 75-1370
ایران
8/40
7/63
4/67
36818
47/1
استان خوزستان
23/24
5/52
3/54
260
11/1
استان تهران
6/620
5/85
0/86
7654
29/2
شهر دزفول
35/58
3/53
1/56
126
15/1
منابع: آشتیانی، 1382 صص 62-56 و 140-135، مرکز آمار ایران، خلاصه آماری پایه استانها، 1382؛ آمارنامه استان خوزستان ، 1383
جدول 6: توزیع شاخص های توسعه انسانی شهری- روستایی ایران و شهر دزفول؛ 1383
مناطق کشور
میزان اشتغال%
نرخ بیکاری%
متوسط هزینه سالانه خانوار، هزار ریال
ثبت توزیع سواد%
درصد جمعیت فعال، ≤ 10 سال
درآمد سالانه خانوار هزار ریال
شهر
روستا
شهر
روستا
شهر
روستا
شهر
روستا
شهر
روستا
شهر
روستا
ایران
1/88
5/86
9/11
5/13
5147
3354
9/86
5/70
1/37
4/35
4727
2788
استان خوزستان
6/87
8/82
4/12
2/17
5943
3664
7/77
4/70
2/32
0/31
4726
3427
شهردزفول
7/84
3/15
5147
1/82
0/30
4794
منبع: مرکز آمار ایران، آمار اشتغال و بیکاری ، 1383 و آمارنامه استان خوزستان 1383
جدول 7: داده های توصیفی خانوار حاشیه نشینان دزفول
شاخص
میانگین سنی
سطح سواد
مشاغل
میانگین خانوار
ازدواج مجدد و نوع
سطح سواد مادر
سواد دختران
سواد پسران
نسبت جنسیت
منطقه
مناطق حاشیه نشین دزفول
21
ابتدائی
76%
3/29% بیکار
7/35%خدماتی آزاد
6 نفر: 7/32%
48% یکبار
درون همسری 64%
کم سواد
ابتدائی
راهنمایی
105
جدول 8 : داده های توصیفی مهاجرت و شاخصهای منطقه ای- شهری
شاخص
کاربری اراضی متروک
ارائه خدمات شهری
محل سکونت قبلی
شغل قبلی
علت اصلی مهاجرت
بازگشت به روستا
منطقه
مطالعه
رها شده
محل بازی کودکان
محل ریختن زباله
تجمع معتادین
مناطق حاشیه نشین دزفول
14
4/15
38
32
ضعیف: 86
روستا: 56
کشاورزی و زراعت: 52
جاذبه شهری: 7/42 و دافعه روستا: 3/57
خیر: 67 (3/97% در پژوهش زنجانی)
جدول9: در صد خطای نسبی هزینه و درآمد سالانه خانوار شهری- روستایی دزفول
متوسط مناطق دزفول
1378
1379
1380
1381
1382
1383
درآمد سالانه خانوار
شهری
90/10
34/10
07/10
76/15
02/12
8/11
روستایی
77/13
08/13
15/9
59/11
12/18
7/17
هزینه سالانه خانوار
شهری
45/2
69/2
67/2
62/2
12/10
78/2
روستایی
65/2
24/2
93/1
10/2
41/10
39/2
جدول10: شاخصهای معماری شهری
شاخص
نوع مصالح
کیفیت
نوع سکونت
دفع زباله
حمام
دستشویی
حیوان خانگی اهلی
ارتباط با مراکز درمانی
تعداد مراکز درمانی
زمین متروکه
منطقه
مطالعه
مناطق حاشیه نشین دزفول
آجر و سیمان
74% ضعیف
اجاره ای (38%) بدون سند(25%)
فضای باز و اطراف منطقه57%
67%
84%
72%
70/07% ضعیف
74%
72%
جدول 11:شاخص های خدمات شهری
شاخص
خدمات امدادی
حضور نهادهای دولتی
خدمات امنیتی پلیسی
واکنش نهادهای قضایی
خدمات اولیه شهری
منطقه
مناطق حاشیه نشین
دزفول
36% کمیته امداد
22% بهزیستی
9% طرح رجایی
22% مستقل
80%
ضیف
56%
مثبت
94%
ضعیف
84%
ضعیف
جدول 12: نتایج آزمون Eta و رگرسیون چندمتغیره متغیر مستقل سواد سرپرستان خانوار
متغیر مستقل: سواد سرپرست خانوار در منطقه حاشیه نشین دزفول
β ضریب بتا(تاثیر)
متغیرهای وابسته Dependents var.
تعداد اعضای خانوار
ازدواج مجدد
نوع شغل
سواد مادر خانوار
سواد دختران خانوار
سواد پسران خانوار
29/0 –
42/0-
098/0
43/0
56/0
282/0
آزمونEta
464/0
54/0
448/0
*
*
*
ضمیمه: 1. نمودار علت اصلی مهاجرت به تفکیک مناطق حاشیه نشین شهر ایلام
2. نمودار رگرسیونی اثر متغیر مستقل بر متغیرهای وابسته:
29
43