بررسی وضعیت ازدواج و طلا ق در کشور طی سال های 1386-1375
اشاره: یکی از مهم ترین منابع آمارهای جمعیتی، داده های ثبت احوال کشور است که هر ساله در مورد چهار واقعه تولد، مرگ، ازدواج و طلا ق جمع آوری می شود. آنچه در مورد این آمارها باید مورد توجه قرار گیرد کیفیت اطلا عات جمع آوری شده است. دسترسی به ثبت دقیق وقایع جمعیتی جمعیت شناسان را در تجزیه و تحلیل دقیق تر وقایع جمعیتی یاری خواهد رساند و شاخص های دقیق تری در ارتباط با این وقایع در اختیار جمعیت شناسان و سایر محققان برای انجام مطالعات و تحقیقات مرتبط در اختیار قرار خواهد داد. دسترسی به ثبت دقیق اطلا عات جمعیتی یکی از اهداف توسعه ای هر کشوری است و کشور جمهوری اسلا می ایران در سال های اخیر در ارتباط با ثبت وقایع حیاتی چهارگانه به موفقیت های قابل توجهی دست یافته است. پوشش ثبت آمار موالید کشور در سال های اخیر بهبود قابل توجهی داشته و با توجه به اینکه پوشش ثبت موالید به صد درصد نرسیده اما ثبت این آمارها به سطح قابل قبولی رسیده است. میزان ثبت ازدواج و طلا ق نیز با توجه به مشکلا تی که وجود دارد از کیفیت قابل قبولی برخوردار است. مساله مهم در ارتباط با ثبت موالید، ازدواج و طلا ق توجه به ثبت موالید برحسب سن مادر و ثبت ازدواج و طلا ق بر حسب سن است که ثبت این آمارها با کیفیت مناسب کمک های زیادی برای انجام تحقیقات جمعیتی و دستیابی به شاخص های مناسب در این مورد خواهد داشت. در این گزارش وضعیت و تحولا ت ازدواج و طلا ق با استفاده از آمارهای ثبت احوال کشور و اطلا عات سرشماری سال 1385 مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
ازدواج و زناشویی به تغییر وضع فرد از حالت هرگز ازدواج نکرده به حالت ازدواج کرده اطلا ق می شود. افرادی که بعد از ازدواج حالا ت دیگری مانند بیوه بودن (بر اثر فوت همسر یا طلا ق) پیدا می کنند نیز از نظر آمارهای جمعیتی ازدواج کرده محسوب می شوند.در جمعیت شناسی، ازدواج در واقع اقدام دو فرد برای تشکیل یک کانون خانوادگی بوده که این اقدام ممکن است به یکی از صور قانونی، شرعی، عرفی یا به گونه ای که جامعه آن را می پذیرد، مصداق یابد. ازدواج یک پدیده اجتماعی مورد مطالعه در جمعیت شناسی است که تحت تاثیر ارزش های برتر اجتماعی قرار دارد و در اثر آن شکل و انواع خاصی پیدا می کند. تغییر وضع فرد از حالت هرگز ازدواج نکرده به حالت ازدواج کرده را ازدواج بار اول می گویند و شاخص ها و سنجه های مربوط به ازدواج را براساس آن محاسبه می کنند.
انحلا ل ازدواج دارای پیامدهای متعددی ازجمله پیامدهای جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی است که این پیامدها نقطه مقابل پیامدهای ازدواج هستند. در تعریف علمی، طلا ق به معنی خروج فرد از جامعه دارندگان همسر است. بنابراین طلا ق برای تقلیل جامعه در معرض رویداد باروری عمل می کند. در ارتباط با تعریف طلا ق می توان گفت که طلا ق عبارت است از انحلا ل نهایی و قانونی یک ازدواج و جدایی زن و شوهر براساس حکم دادگاه که به هر دوی آنها حق قانونی یا مذهبی ازدواج مجدد را براساس قوانین هر کشور می دهد.
ازدواج و طلا ق از رویدادهای مهم حیاتی اند که در آنها بر خلا ف رویدادهایی مانند تولد و مرگ، طرفین در محدوده های قانونی و محدوده های دیگری که در عمل به آنها اضافه می شود حق انتخاب و تصمیم گیری دارند. آمارهای ازدواج و طلا ق و نسبت های مربوط به آنها متاثر از وضعیت اقتصادی، اشتغال و بیکاری، امنیت شغلی، سنت ها، جرایم و … است که همه آنها با یکدیگر در ارتباط هستند و تغییرات عوامل بیان شده آمارهای ازدواج و طلا ق و نسبت های آنها را تحت تاثیر قرار می دهد. اغلب کشورها به روش ها و درجه های مختلفی وضعیت زناشویی را ثبت می کنند و نسبت ازدواج های ثبت شده در کشورهای مختلف، متفاوت و با الزام های قانونی و مذهبی در ارتباط است.
ثبت رویدادهای ازدواج و طلا ق با مسایل و مشکلا ت
ثبت رویدادهای ازدواج و طلا ق با مسایل و مشکلا ت متعددی مواجه است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
– کماکان بخشی از ازدواج ها که به طور شرعی صورت می گیرد به اداره های ثبت احوال گزارش نمی شود.
– برخی ازدواج ها به دلیل اینکه یکی از زوجین یا هر دو فاقد شرایط ثبت قانونی بوده اند به دلیل منع قانونی یا ثبت نمی شوند یا ثبت آنها با تاخیر صورت می گیرد. این ازدواج ها به صورت اقرارنامه ای به شکل قانونی به رسمیت شناخته شده و اغلب به صورت شرعی صورت می گیرد.
– نبودن محضرهای ثبت ازدواج در برخی از مناطق کشور.
– عدم اطمینان از گزارش کامل ازدواج های ثبت شده به سازمان ثبت احوال کشور.
– وقفه و اختلا ل در فعالیت محضرها به علل مختلف نیز در گزارش و ثبت به موقع رویدادها تاثیر دارند.
– روشی برای نسبت دادن صحیح ازدواج ها به مکان های جغرافیایی وجود ندارد به طور مثال ازدواج های شهری و روستایی به درستی تعریف نشده اند.
تعداد ازدواج و طلا ق ثبت شده
جدول شماره یک تحولا ت تعداد ازدواج و طلا ق ثبت شده را از سال 1375 تا 1386 نشان می دهد. طبق جدول تعداد ازدواج ثبت شده در سال 1375، 479263 ازدواج بوده است. این تعداد طی سال های 1375 تا1386 افزایش قابل توجهی نشان می دهد. تعداد ازدواج های ثبت شده در سال 1386 به 841107 مورد رسیده است. در واقع طی سال های 1375 تا 1386 در تعداد ازدواج های ثبت شده 361844 مورد افزایش داشته ایم. افزایش تعداد ازدواج ها در سال های اخیر به دلیل تغییر ساختار سنی جمعیت کشور و افزایش تعداد جمعیت واقع در سن ازدواج بوده است. این امر به رغم بالا رفتن سن ازدواج، باعث افزایش تعداد ازدواج ها در سال های اخیرشده است.
تعداد طلا ق ثبت شده در سال 1375، 37817 مورد بوده است. تعداد طلا ق های ثبت شده نیز همانند تعداد ازدواج های ثبت شده در سال های مورد بررسی همواره روند صعودی داشته است و از 37817 مورد در سال 1375 به 99852 مورد در سال 1386 رسیده است. در سال های 1375 تا 1386 در تعداد طلا ق های ثبت شده 63025 مورد افزایش داشته ایم. قسمتی از افزایش تعداد طلا ق ها در سال های اخیر به دلیل افزایش تعداد ازدواج ها و بخشی مربوط به دلا یل دیگر بوده است. تحولا ت تعداد طلا ق های ثبت شده در سال های مورد بررسی نیز در جدول و نمودار شماره یک نشان داده شده است.
یکی از شاخص های مهم و مفیدی که در تحلیل ازدواج و طلا ق می توان از آن بهره جست نسبت طلا ق به ازدواج است. این نسبت از تقسیم تعداد طلا ق های ثبت شده به ازدواج ها ضربدر عدد 100 محاسبه می شود و نشان می دهد که به ازای هر 100 مورد ازدواج در سال چند مورد طلا ق وجود دارد. جدول و نمودار شماره یک نسبت طلا ق به ازدواج ثبت شده ازسال1375 تا 1386 را نشان می دهد. در سال 1375 تعداد 89/7 مورد طلا ق در مقابل هر صد ازدواج داشته ایم این شاخص تا سال 1385 روند صعودی را طی کرده و به 09/12 درصد در این سال رسیده است. یعنی تا سال 1386 تعداد 09/12 مورد طلا ق در مقابل صد ازدواج داشته ایم. شاخص یادشده در سال 1386 رو به کاهش گذارده و به رقم 87/11 درصد رسیده است. همانگونه که از جدول و نمودار شماره یک برمی آید با گذر زمان تعداد طلا ق و ازدواج و نسبت طلا ق به ازدواج نیز افزایش یافته است. در ارتباط با علل افزایش طلا ق می توان به مواردی مانند عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مانند بیکاری، اعتیاد، افزایش اشتغال زنان، افزایش استقلا ل مالی زنان و… اشاره کرد.
میزان عمومی ازدواج و طلا ق
ساده ترین شاخص تحلیل وضعیت ازدواج و طلا ق میزان عمومی ازدواج و طلا ق است که از تقسیم تعداد کل ازدواج های هر دوره (به طور معمول یک سال) بر تعداد کل جمعیت 15ساله و بالا تر طی همان دوره حاصل می شود و به طور معمول نسبت به هزار یا در هزار بیان می شود.
جدول شماره 2 میزان عمومی ازدواج و طلا ق ثبت شده را از سال1375تا1386 نشان می دهد. میزان عمومی ازدواج ثبت شده در سال 1375، 66/12 در هزار بوده است یعنی در سال 1375 به ازای هر هزار نفر جمعیت تعداد 66/12مورد ازدواج داشته ایم. این میزان طی سال های مورد بررسی روند صعودی داشته است و از 66/12 در هزار در سال 1375 به 54/15 در هزار در سال 1386 رسیده است. میزان عمومی طلا ق ثبت شده نیز در سال 1375، 00/1 در هزار بوده است. به این معنا که در سال 1375 به ازای هر هزار نفر جمعیت تعداد 00/1 مورد طلا ق داشته ایم. این میزان نیز طی سال های مورد بررسی روند صعودی داشته و از 00/1 در سال 1375 به 84/1 در سال 1386 افزایش یافته است.
البته میزان های عمومی ازدواج و طلا ق به شدت تحت تاثیر ساختار سنی است. با افزایش تعداد جمعیت واقع در سن ازدواج میزان عمومی ازدواج نیز افزایش می یابد و این عامل روی میزان طلا ق تاثیر خواهد گذاشت. پس می توان گفت که بخشی از افزایش میزان عمومی ازدواج و طلا ق می تواند تحت تاثیر ساختار سنی جمعیت کشور و بهبود ثبت آمارهای ازدواج و طلا ق هم باشد.
بهبود ثبت آمارهای ازدواج و طلا ق هم باشد.
الگوی سنی ازدواج کشور نشان می دهد که اکثر ازدواج های کشور در گروه سنی 29-15 ساله اتفاق می افتد. نگاهی به جدول شماره 2 رابطه بین میزان عمومی ازدواج و طلا ق ثبت شده و ساختار سنی جمعیت کشور را نمایان می کند. نسبت جمعیت 29-15 ساله از کل جمعیت کشور در سال 1375، 6/28 درصد بوده است این نسبت در سال 1386 به 5/35 درصد رسیده است. براساس این، طی سال های 1375 تا 1386 حدود 7 درصد به سهم جمعیت گروه سنی 29-15 ساله کشور افزوده شده است. در راستای افزایش نسبت جمعیت گروه سنی 29-15 ساله میزان عمومی ازدواج و طلا ق نیز دچار تغییر و تحول شده است و می توان اذعان کرد که یکی از علل افزایش میزان ازدواج و طلا ق در سال های اخیر مربوط به افزایش جمعیت این گروه سنی است.
عمومیت ازدواج
گاهی برای بررسی وضعیت ازدواج از شاخصی به نام عمومیت ازدواج استفاده می شود. عمومیت ازدواج از تقسیم تعداد کل جمعیت ازدواج کرده بر تعداد جمعیت 15 ساله و بیشتر در یک سال تقویمی ضربدر 100محاسبه می شود و نشان می دهد که در یک سال مشخص چند درصد جمعیت مورد مطالعه ازدواج کرده هستند اما با توجه به اینکه بخشی از جمعیت 10 تا 15 ساله کشور نیز ازدواج کرده هستند این شاخص برای جمعیت 10 ساله و بیشتر محاسبه شده است. جدول شماره 3 تحولا ت عمومیت ازدواج به تفکیک سال و منطقه محل سکونت کشور را نشان می دهد. عمومیت ازدواج کل کشور در سال 1345، 63 در صد بوده و طی سال های 1345 تا1375 روند کاهشی داشته است و به رقم 53 درصد رسیده است اما طی سال های 1375 تا 1385 دوباره افزایش یافته و به رقم 60 درصد رسیده است. این عدد نشان می دهد که 60 درصد جمعیت 10 ساله و بالا تر کشور ازدواج کرده، هستند. عمومیت ازدواج مناطق شهری و روستایی کشور نیز به ترتیب از 61 و 67 درصد در سال 1345 به 54 و 51 درصد در سال1375 و 61 و 58 درصد در سال 1385 رسیده است. عوامل مختلفی از جمله سن ازدواج، ساختار سنی و نسبت جمعیت هرگز ازدواج نکرده، باعث افزایش یا کاهش عمومیت ازدواج در جامعه می شود و تحولا ت عمومیت ازدواج در 40 سال گذشته موید این امر است.
میانگین سن در نخستین ازدواج1
یکی از مهم ترین شاخص های تحلیل وضعیت ازدواج که نشان دهنده سیمای کلی وضع ازدواج در جامعه است، میانگین سن در نخستین ازدواج است. در جوامع مختلف و در سطح بین المللی هم زمان با توسعه جامعه میانگین سن در نخستین ازدواج نیز افزایش می یابد و هم زمان با این افزایش فاصله سنی میانگین سن در نخستین ازدواج بین مردان و زنان نیز کاهش می یابد. ازدواج در واقع به معنی ورود زوجین به دوران فرزند آوری تلقی می شود و یکی از عوامل تاثیرگذار بر میزان و سطح باروری جوامع، میانگین سنی زوجین هنگام ازدواج است و ازدواج زود هنگام به معنی آغاز دوران فرزندآوری در سنین پایین و جوانی است. میانگین سن در نخستین ازدواج متاثر از سطح توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه است و جوامع دارای سطح توسعه متفاوت دارای میانگین سن در نخستین ازدواج متفاوتی نیز هستند. میانگین سن در اولین ازدواج در مناطق توسعه یافته در سال 2000 برای مردان 9/27 سال و برای زنان 2/25 سال و در مناطق کمتر توسعه یافته برای مردان 9/24 و برای زنان 4/21 سال بوده است. در اروپا و آمریکای شمالی این شاخص برای دو جنس 29 سال و در آسیا برای مردان از 22 سال در نپال تا 30 سال در هنگ کنگ و برای زنان از 18 سال در افغانستان و بنگلا دش تا 27 سال در ژاپن در نوسان بوده است. مشاهده می شود که میانگین سن در نخستین ازدواج در مناطق و کشورهای توسعه یافته بالا تر از کشورهای کمتر توسعه یافته و درحال توسعه است.
اطلا عات جمع آوری شده (جدول شماره4) نشان می دهد که میانگین سن در نخستین ازدواج مردان و زنان کل کشور در سال 1345 به ترتیب 25 و 4/18 سال بوده است که در طول 40 سال گذشته با نوسان هایی همراه شده و به عدد 4/26 و4/23 سال در سال 1385 رسیده است. نکته مهم در خصوص میانگین سن در نخستین ازدواج در سال های گذشته کاهش فاصله سنی بین مردان و زنان در هنگام ازدواج از 5/6 سال به 3 سال و افزایش قابل توجه میانگین سنی زنان در نخستین ازدواج جنس مونث از 4/18 سال به 4/23 سال است. نوسان های میانگین سن در نخستین ازدواج مردان و زنان شهری و روستایی نیز در جدول شماره 5 ارایه شده است. نکته قابل توجه در میانگین سن در نخستین ازدواج مردان و زنان شهری و روستایی کاهش فاصله سنی مردان و زنان روستایی و افزایش قابل ملا حظه میانگین سن در نخستین ازدواج زنان روستایی و کاهش فاصله آن با زنان شهری است.
نحوه محاسبه میانگین سن در نخستین ازدواج
در صورت فراهم بودن اطلا عات ثبتی درمورد شمار ازدواج ها و همچنین سن زوجین در هر ازدواج می توان میانگین سن در نخستین ازدواج را با استفاده از فرمول معمول و متداول میانگین محاسبه کرد .
در صورت فراهم نبودن یا در اختیار نبودن اطلا عات ثبتی، جداول وضعیت زناشویی منعکس در نشریه های سرشماری می تواند مبنای مفیدی برای تحلیل وضعیت زناشویی و محاسبه میانگین سن نخستین ازدواج باشد. میانگین سن در نخستین ازدواج از یک طرف سنی است که افراد به طور متوسط از آن سن به بعد ازدواج کرده هستند و از طرف دیگر، می توان گفت سنی است که افراد به طور متوسط تا آن سن مجرد هستند. با در دست داشتن نسبت تجرد می توان در جامعه مورد مطالعه سن متوسط ازدواج را محاسبه کرد. یکی از جمعیت شناسان به نام هاینال روشی را برای محاسبه میانگین سن در نخستین ازدواج با استفاده از نسبت تجرد به دست آورده است. اساس روش هاینال بر استفاده از نسبت تجرد برای محاسبه میانگین سن ازدواج است. در این روش محاسبه می شود که یک فرد به طور متوسط تا چه سنی مجرد است که در واقع این سن همان میانگین سن در نخستین ازدواج است. روش هاینال در جوامعی بهتر پاسخ می دهد که تجرد قطعی در زمان حال و آینده بسیار پایین باشد. در کشور ما که تجرد قطعی رو به افزایش است میانگین سن در نخستین ازدواج محاسبه شده به این روش تا حدودی بالا تر از میزان واقعی است.
برای محاسبه میانگین سن ازدواج، ابتدا باید نسبت تجرد در گروه های سنی به تفکیک جنس محاسبه شود. نحوه محاسبه تجرد در گروه های سنی در جدول شماره 5 ارایه شده است. اطلا عاتمورد نیاز برای محاسبه میانگین سن ازدواج مربوط به جداول وضعیت زناشویی
برای محاسبه میانگین سن ازدواج، ابتدا باید نسبت تجرد در گروه های سنی به تفکیک جنس محاسبه شود. نحوه محاسبه تجرد در گروه های سنی در جدول شماره 5 ارایه شده است. اطلا عاتمورد نیاز برای محاسبه میانگین سن ازدواج مربوط به جداول وضعیت زناشویی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385است.
بر اساس این، نسبت تجرد قطعیمحاسبه شده برای مردان و زنان 0159/0، برای مردان 0134/0 و برای زنان 0184/0 خواهد بود.
نتیجه گیری
ثبت دقیق و به موقع وقایع ازدواج و طلا ق می تواند قسمت عمده ای از شاخص های مرتبط با این وقایع را با دقت و شفافیت زیادی نشان دهد و مشکلا ت عدیده ای را که در ارتباط با شاخص های یادشده در کشور وجود دارد، از بین ببرد. تحقیق حاضر نشان می دهد که در سال های اخیر در ارتباط با ثبت بهموقع و دقیق تر وقایع ازدواج و طلا ق به موفقیت های قابل توجهی دست یافته ایم اما هنوز با ثبت دقیقی که بتوان به آن تکیه کرد فاصله داریم. در ارتباط با ثبت آمارهای ازدواج و طلا ق، توسعه یک سیستم هماهنگ که دفتر خانه های ازدواج و طلا ق را ملزم به ثبت دقیق و گزارش این وقایع می کند، ضروری به نظر می رسد. در ارتباط با ازدواج و طلا ق ثبت اطلا عات تکمیلی تر مانند سن ازدواج و طلا ق و سایر متغیرهای اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی افق جدیدی را فراروی محققان خواهد گشود و با استفاده از این اطلا عات می توان افق روشنی را برای تحقیقات اجتماعی و جمعیتی مرتبط با این موضوع ها متصور شد.
پی نوشت:
. -Mean Age at First Marriage1
منابع:
1-رحم دل، عزت اله، آمارهای ازدواج و طلا ق ثبت شده در کشور در سال های 1371 تا 1378، فصلنامه علمی و پژوهشی جمعیت، سازمان ثبت احوال کشور، شماره 33 و 34، پاییز و زمستان 1379، صص 22 تا 72.
2-زنجانی، حبیب اله، تحلیل جمعیت شناختی، انتشارات سمت، تهران 1376.
3- زنجانی، حبیب اله، بررسی مرگ و میر در ایران از داده های ثبت احوال، فصلنامه جمعیت، شماره سوم و چهارم، سال 1372، صص 78-69.
4-سرایی، حسن، روش های مقدماتی تحلیل با تاکید بر باروری و مرگ و میر، انتشارات دانشگاه تهران، تابستان 1381 .
5-سرشماری عمومی نفوس و مسکن، مرکز آمار ایران، سال های 1345 تا 1385.
6-میرزایی، محمد، گفتاری در باب جمعیت شناسی کاربردی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول تابستان
15