تحقیق تاریخ سکه دوره قاجاریه

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع تحقیق : تاریخ سکه (دوره قاجاریه)

فهرست مطالب:
1-موضوع تحقیق
2-فهرست
3-سکه
4-پیدایش سکه و سکه شناسی
5-بررسی سکه در دوره آقا محمد خان
6-بررسی سکه در دوره فتحعلی شاه
7-بررسی سکه در دوره محمد شاه قاجار
8-بررسی سکه در دوره ناصرالدین شاه قاجار
9-بررسی سکه در دوره مظفرالدین شاه قاجار
10-بررسی سکه در دوره محمد علی شاه قاجار
11-بررسی سکه در دوره احمد شاه قاجار
12-بررسی سکه در دوره محمد حسن خان قاجار
13-دوره حسین قلی خان جهانسوز
14-دوره جعفر قلی خان
15-دوره عباس میرزا
16-دوره حسینعلی میرزا
17-دوره علی میرزا
18-دوره حسن خان سالار
19-دوره سالارالدوله
18-منبع

تاریخ سکه دوره قاجاریه

سکه
واژه سکه در زبان پارسی معانی متعددی دارد. که از آن جمله است: آلت ضرب پول، پول فلزی ضرب شده، میخ درم و دینار،راه راست و هموار،گاو آهن و….
و شادروان مجید موقر در مجله مهر مینویسد:
1-برخی سکه را از سیکل ایرانی هخامنشیان میدانند.
2-برخی سکه را از شیکل عبری یا شقل (به معنی سنجیدن) که در تورات آمده که واحد وزن بوده است و سپس واحد پول مردم فلسطین،سوریه و فینقیه شده است.
3-(اب انستاس کرملی بغدادی)واژه سکه را (سکوتومscutum) که به معنی سپر است می داند.
4-سکه به ابزاری که با آن ضرب زده می شود نیز اطلاق می گردد.
5-شاید سکه از واژه فارسی (چک) که معنی حواله و قباله را دارد باشد که به آن در عربی صک گفته میشود.

پیدایش سکه و سکه شناسی
به وجود آمدن سکه پس از پیدایش خط بزرگ ترین پدیده بشری است.سکه از هنگام پیدایش تاکنون بهترین نوع پول بوده است و سکه توانسته است راهگشای شناختن حقایق و دست یابی پژوهشگران بر بسیاری از واقعیت های تاریخی گذشته های دور و نزدیک تمدن بشری باشد.
مشخصات تعدادی از سکه های منحصر به فرد جهان بدین شرح است:
1-سکه باستانی (سیراکوز)زیباترین سکه جهان است.
2-بزرگ ترین سکه جهان سکه ای زرین است که نوشته روی آن به فارسی است،وزن آن بیش از هفتاد انس و قطر آن 5/14 سانتی متر است،نوشته روی سکه لا اله الی الله محمد رسول الله و در حاشیه آن هم این شعر دیده می شود:
از صدق ابی بکر شد ایمان انور اسلام قوی دست شد از عدل عمر
دین تازه شد از شرم و حیای عثمان و ز علم علی یافت ولایت زیور
3- گران قیمت ترین سکه، یک سکه سیمین (یک دلاری امریکایی است) که در سال 1804میلادی ضرب شده است و فقط شش نمونه از آن در جهان موجود می باشد.
شایان توجه است که در لغت نامه روانشاد دهخدا راجع به اولین وسیله ای که در داد و ستد به کار رفته درباره واژه (پاره) چنین مذکور است: (پاره یاد آور نخستین مرحله سکه است.پیش از این که فلزات را سکه بزنند و آن ها را به نقش یا خطی بیارایند، پاره فلزاتی از برای داد و ستد به کار می رفت.)

سکه یکی از مهم ترین منابع تاریخی و معتبر ترین اسناد تمدن و فرهنگ روزگاران کهن بشر است. سکه شناسی که شاخه اصلی باستان شناسی محسوب می گردد و آن علمی است که به بررسی و شناسایی سکه ها و کشف حقایق و دست یابی به واقعیت ها از آن میان بپردازد.
این علم توانسته است، خدمات شایان توجهی به روشن شدن تاریخ گذشته های دور و حتی گاهی نه چندان دور بنماید. سکه شناسی آگاهی های بسیار سودمندی از وقایع و رخ داد های تاریخی دست داده است و هم چنین تاریخ مصوری است، از خط و ظرافت های هنری، رسوم و عادات پیشینیان، تشریفات مذهبی، طرز لباس شاهان و جنگ آوران و شیوه ی آرایش سر و صورت و غیره. خلاصه اینکه سکه شناسی بیانگر اوضاع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی گذشته هاست. روانشاد مشیری می گوید: (به کسی که سکه اصل را از تقلب بشناسد سکه شناس گویند.)
راجع به سکه های ایران به جز مطلعین و نویسندگان آگاه ایرانی، شرق شناسان و سکه شناسان دیگر کشور های غربی نیز تحقیقات و مطالعاتی نموده اند که می تواند در این زمینه راهگشای محققین و پژوهشگران می باشد. 1

حال به بررسی سکه های دوران هر یک از پادشاهان قاجاریه می پردازیم

1-آقا محمدخان قاجار
آقا محمدخان در 27 محرم سال 1155قمری در گرگان چشم به جهان شود ،پدرش محمد حسن خان بود. او در سال 1160قمری در شش سالگی به دست برادر زاده نادر شاه مقطوع النسل گشت و هنوز پدرش زنده بود که ریاست ایل قاجار را عهده دار و از سوی پدر حاکم آذربایجان شد.
آقا محمد خان پس از اعلام استقلال با وجود همه کشمکش ها و درگیری هایش مبادرت به ضرب سکه که البته خود نوعی تمهید سیاسی است نمود. سکه های نخستین او مانند سکه های کریم خان دارای یک بیت شعر بدین مضمون بود: (تا زر و سیم در جهان باشد سکه صاحب الزمان باشد)
در سکه های آقا محمد خان عبارت (یا کریم) جای خود را به (یا محمد) داد و این تنها تغییری بود که او در این نوع سکه ها پدید آورد.
اما پس از چندی شعر یاد شده جایش را به بیت ذیل داد:
(شد آفتاب و ماه و زر وسیم در جهان از سکه امام بحق صاحب الزمان)
همیشه شعار شیعه روی سکه های زرین و سیمین آقا محمدخان نمایان است و در بسیاری موارد کلمات یا محمد، یا علی در بالا و پایین سکه های او دیده میشود. او هرگز به نام صریح خود سکه نزد و در برخی از سکه ها در بالا (الملک الله) یا در پایین سکه (یاعلی ولی الله) ضرب نمود و سکه ای از او دیده شده است که مصرع ذیل را در بر دارد: ناظم کار جهان زر و سیم است.
و در پشت سکه نوشته شده است (یا عزیز ضرب نخوی1210) نخوی همان نوخی یا نوخا است که اکنون جزو خاک شوروی می باشد. در پشت سکه های آقا محمد خان نام ضرابخانه و تاریخ ضرب سکه قید شده است.
آقا محمد خان بر سکه های خارجی به ویژه سکه های سیمین و مسین روسی انگ جدید زده که برخی از آن ها با نقش شیر و خورشید، بسیار زیبا و جالب توجه است و محل ضرب جدید طبرستان، اصفهان و تبریز می باشد.خاطر نشان شود که سکه های سنگین زرین آقا محمد خان همه در سال های 1210-1211 قمری در دارالخلافه تهران ضرب گردیده است.
در موزه ایران باستان تعداد بیست و پنج سکه زرین از سکه های آقا محمد خان نگه داری میشود که زر آن ها بسیار خالص بوده و وزن هر کدام تقریبا 5/4 گرم و ضرابخانه های آن ها،رشت، مازندران، یزد و تبریز است.

ضرابخانه
کارگاه هایی که در دوره سلطنت آقا محمد خان فرمان داشتند تا سکه ضرب کنند، اجازه ضرب همه نوع سکه ای را نداشتند به خصوص ضرب سکه های زرین که از اهمیت و حساسیت ویژه ای برخوردار بوده است.
ضرابخانه هایی که سکه زر و سیم را در این دوره ضرب می کرده اند به تفکیک برمی شمریم:
1-ضرابخانه هایی که سکه زرین می زدند عبارتند از:استرآباد، اصفهان، ایروان، تبریز، خوی، رشت، شیراز، طهران، قزوین، کاشان، کرمان، مازندران و یزد.
2-ضرابخانه هایی که سکه سیمین می زدند از این قرارند:ارومی، استرآباد، اصفهان، ایروان، تبریز، خوی، رشت، رکاب، سمنان، شماخی، شیراز، طهران، قم، کاشان، کرمان، کرمانشاه، گنجه، لاهیجان، مازندران، مراغه، نخوی و یزد.

مهر
سجع مهر آقا محمد خان عبارت (افوض امری الی الله عبده و محمد) بوده است.
فرامین او بسیار نادر است و جز تعداد بسیارمعدودی از آن ها در دسترس نیست.آقا محمد خان اوامر خود را با کلمات مختصر،کوتاه و ساده صادر میکرده و در ابتدای فرمان عبارت (بسم الله تعالی شانه) را می نوشته است و برعکس تمام پادشاهان صفوی و قاجار مهر سلطنتی را در پایین و خاتمه فرمان می زد و در همان جا تاریخ را می نوشت. 2

2-فتحعلی شاه قاجار
فتحعلی میرزا در سال 1185 قمری در شهر دامغان پا به عرصه وجود نهاد. وی پسر حسینقلی خان جهانسوز برادر اقا محمدخان قاجار است و آقا محمد خان وی را به سبب این که هم نام جدش بود، بابا خان صدا می کرد و او را به جهانبانی ملقب و به ولیعهدی تعیین نمود. فتحعلی شاه پس از کشته شدن آقا محمد خان در روز شنبه 21 ذی الحجه 1212 قمری بر تخت پادشاهی تکیه زد؛ و با این که در سن 27 سالگی در اوج جوانی به سلطنت رسید، اما از مهم ترین خصال جوانی که دلیری و دلاوری است هیچ بهره ای نداشت.
از دوران سلطنت طولانی او که ضرابخانه ها به لحاظ کمی و کیفی رشد قابل ملاحظه ای نسبت به دوره آقا محمد خان داشتند که سکه ها مدال های فراوانی پا برجاست.
دوره حکومت فتحعلی شاه دوره پادشاهی در عهد قجر بوده است و حدودا کشور در آرامش نسبی قرار داشت که همین امر سبب فعال شدن ضرابخانه قدیم و گاه تاسیس ضرابخانه های جدید و رشد کمی و کیفی ضرب سکه گردید. که این امر باعث ضرب سکه های بسیار متنوعی در این دوره گردیده است و در همین دوره است که سکه های جدید صاحبقرانی و کشورستانی برای اولین بار ضرب شد. که قران یعنی صاحبقرانی که تا پایان حیات این خاندان پا برجا ماند. و نیز برای اولین بار در عهد قجر تصویر شاه بر سکه ها نقش بست و ریال که برابر با یک هشتم تومان زرین بود به یک دهم تبدیل یافت….
در این دوره ارزش پول کشور پایین آمد و کم شد به طوری که (یک تومان) زرین در اوایل حکومت فتحعلی شاه با وزن حدود 96 حبه ضرب می شد. اما در اواخر حکومت وی وزن این سکه به حدود 53 حبه رسید و یک ریال سیمین از 180 حبه به 142 حبه تنزل کرد و به جهت همین تغییر وزن و عیار سکه بود که در سال 1236 قمری از سوی دولت جدولی تهیه و برای اجرا به ضرابخانه ها ابلاغ گردید.
در(مجله بررسی های تاریخی)چند سکه از فتحعلی شاه معرفی شده است که یکی از آن ها دارای عبارت (السلطان بن السلطان فتحعلی شاه قاجار) و تصویر شیر و یک اسب که روی دو پا بلند شده و دست های خود را روی لوحه ای که در میان آن نیز نقش شیر و تصویر شده نگه داشته است- می باشد. نویسنده مقاله مزبور می نویسد که این سکه جز هدایایی است که دولت انگلیس به وسیله گوراوزلی به دربار ایران فرستاد و هیچگونه ارزش پولی نداشته است و سکه دیگری در میان آن ها است که ضرب العباد زنجان بوده و در برگیرنده تصویر تمام قد شاه می باشد.3

ضرابخانه
1-ضرابخانه هایی که در سلطنت فتحعلی شاه فرمان داشتند تا سکه های زرین ضرب نمایند عبارتند از:اردبیل، استرآباد، اصفهان، ایروان، بروجرد، تبریز، خوی، رشت، رکاب(ضرابخانه اردوی شاه)، زنجان، شیراز، طبرستان، طهران، فومن، قزوین، قم، کاشان، کرمان، کرمانشاه، گنجه، لاهیجان، مازندران، مشهد، همدان، یزد.
2-ضرابخانه هایی که فرمان ضرب سکه های سیمین را داشتند از این قرارند: ارومیه،استرآباد،ایروان،بروجرد،پناه آباد،تبریز،تویسرکان،خوی،رشت،رکاب،زنجان،سمنان،شیراز،طبرستان،طهران،فومن،قزوین،قم،کاشان،کرمان، کرمانشاهان،گنجه،لاهیجان،مازندران،مراغه،مشهد،نخوی،همدان،یزد.
مهر
تا امروز سه نمونه مهر متفاوت از فتحعلی شاه شناسایی شده است. مهرهای مزبور عبارتند از:
1-عبده الراجی باباخان1211
2-مهر سلطنتی(الغره الله)
3-شاه شاهان جهان فتحعلی 4

3-محمد شاه قاجار
محمد میرزا پسر بزرگ عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه است که در سال 1222 قمری در ارگ علیشاه تبریز پا به عرصه وجود نهاد. وی در سال 1239قمری حکمران همدان شد و در سال 1248 قمری در لشکرکشی پدرش عباس میرزا به خراسان و شهر هرات، همراه او بود.
بعد از مرگ فتحعلی شاه در سال 1250 قمری، محمد میرزا در شب یکشنبه هفتم رجب در تبریز در سن 28 سالگی با تلاش و کوشش و پایمردی مرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی بر تخت سلطنت تکیه زد. این پادشاه ناسپاس نیز مانند پدربزرگش در جوانی از خصال جوانمردی و شجاعت بهره ای نداشت، و در دومین سال سلطنت خود مرتکب بزرگترین گناه و خطای زندگی اش که همانا جنایت کشتن قائم مقام است گردید.
چنانچه سکه های محمد شاه مورد بررسی و تدفیق قرار گیرد،عبارت دهان پر کن دور از واقعیت دوره فتحعلی شاه کمتر مشاهده می شود و بیشتر سکه ها فقط با عبارت (شاهنشه انبیاء محمد) ضرب گردیده است که علت این امر را گذشته از بیماری و ضعف جسمانی محمد شاه، باید در افکار درویش مابانه وی و میرزا اقاسی صدراعظم و مراد او جستجو کرد و گواه این ادعا وجود برخی از سکه هی او می باشد که در برگیرنده عبارت (یا هو) است.
در این دوره، قانونی برای ضرب مدال تصویب شد و برای اولین بار ضرب سکه ها، یکنواخت گردید و سامان یافت. همچنین مانند دو دوره پیش با گذشت زمان از وزن و ارزش سکه ها پیوسته کاسته شد. به طوریکه قران سیمین در اوایل سلطنت محمد شاه 108 حبه و در اواخر حکومتش به 84 حبه تبدیل گشت.
راجع به سکه های این دوره باید اظهار داشت از محمد شاه سکه هایی بر جا مانده که روی سکه تصویر محمد شاه را در حالی که بر تخت نشسته است نشان می دهد و بر پشت سکه عبارات (یاعلی شاهنشه/یاعلی انبیاء/یاعلی/محمد) دیده می شود.

ضرابخانه
1-ضرابخانه هایی که در دوره سلطنت محمد شاه فرمان ضرب سکه های زرین را داشتند عبارتند از: اصفهان،تبریز،رشت،شیراز،طهران،مشهد،همدان.
2- ضرابخانه هایی که در این دوره سکه های سیمین ضرب می کردند از این قرارند: استرآباد،اصفهان،تبریز،رشت،شیراز،طبرستان،طهران،کرمان،کرمانشاهان،مشهد،همدان،یزد.
مهر
محمد میرزا در زمان حیات پدرش (عباس میرزا) از مهری استفاده می کرده است که سجع آن در فرمانی که وی ممهور نموده چنین است: (نگین اقبال دولت در یمین محمد) و نیز پیش از رسیدن او به سلطنت مهری با این عبارت (طراز افسر شاهی محمد1240) به کار می برد. لیکن پس از تاج گذاری، مهر دیگری را به کار گرفت که سجع آن یک بیت شعر سروده میرزا محمد تقی علی آبادی مازندرانی متخلص به (صاحب) و ملقب به (صاحب دیوان) بود: (الملک الله-شکوه ملک و ملت رونق آیین و دین آمد محمد شاه غازی صاحب تاج و نگین آمد)…البته برخی از مورخین مصرع دوم این بیت را ابتدا نوشته اند.
خاطر نشان شود، مستوفی در کتاب خود (زندگانی من) صفحه 64 مصرع اول بیت مزبور چنین آورده است: (ملک و دولت زینت آیین و دین آمد)
رابینو(rabino) مهری را از محمد شاه معرفی می نماید با عبارت: (السلطان ابن السلطان محمد شاه غازی) که بر آن تصویر شیر و خورشید مشاهده می گردد و بر بدن شیر عبارت: (سلطان محمد شاه 1255)حک شده است. 5

4-ناصرالدین شاه قاجار
ناصرالدین میرزا در ششم صفر 1247 قمری چشم به جهان گشود. پدرش محمد شاه و مادرش ملک جهان خانم مهد علیا دختر محمد قاسم خان و نوه دختری فتحعلی شاه است. او در سال 1251 قمری به ولیهدی تعیین شد و پس از مرگ پدر در چهاردهم شوال 1264 قمری در تبریز به تخت سلطنت جلوس کرد و میرزا تقی خان امیر نظام (امیر کبیر) را مامور حرکت دادن قشون و اردوی شاهی به پایتخت نمود. ناصرالدین شاه بعد از رسیدن به تهران در بیست و دوم ذی القعده 1264 قمری تاجگذاری کرد.
سکه های ناصرالدین شاه بسیار متنوع و فراوان است و مانند سکه های پدرش غالبا نام ضرابخانه بر پشت آن ها ضرب می شده است. در این دوره هم مانند گذشته ارزش پول پیوسته کم شده است.
تزئینات سکه ها در سلطنت طولانی ناصرالدین شاه بیش از پیش تکامل یافت و به خصوص از برگ خرما که اولین بار در زمان محمد شاه به کار آمد، برای زیبا ساختن سکه ها استفاده گردید.
در مجله هنر و مردم راجع به تحولات و تغییراتی که در شیر و خورشید سکه ها در این دوره پیش آمده می خوانیم: در دوره میرزا آقا محمد خان نوری در فلوس های رایج مملکت محروسه ایران و برخی سکه های نقره تغییر مهمی در علامت شیر و خورشید پیش آمد، مجددا شمشیر از دست شیر گرفته شد و خود به حالت نشسته در آمده و به جای تاج در بالای خورشید یک کوکب هشت پر یا ستاره شش پر قرار گرفته است. ضرب این سکه ها حدود ده سال طول کشید.
نویسنده کتاب (سکه های شاهان اسلامی) با معرفی اولین سکه ای که با تصویر ناصرالدین شاه ضرب شده است آن سکه ایست سیمین به وزن 28/2 گرم و ضرب 1267 قمری است.
پیش تر گفته شد که ارزش پول ناصر الدین شاه هم مانند پول دوره های قبل پیوسته تنزل کرده است و وزن سکه ها کاسته شده است.
در دوره ناصرالدین شاه علاوه بر سکه های مسینی که در دوره های قبل هم مرسوم بود، سکه های دیگری از فلزات مختلف نیز ضرب گردید و در میان مردم رواج یافت که بیشتر آن ها تا پایان عهد قجر یعنی در سلطنت پادشاهان دیگر نیز رایج بود. آن سکه ها به تفکیک نوع جنس عبارتند از: 1-سکه های زرین ده تومانی، دو تومانی، یک تومانی، دو اشرفی، اشرفی، پنج هزاری و دو هزاری.
2-سکه های سیمین ده هزار دینار، پنج هزار دینار، دو هزار دینار، یک هزار دینار، پنج قران، پانصد دینار، دو شاهی، پنج شاهی، شاهی. 3- سکه های مسین و نیکلی: دویست دینار، صد دینار،50 دینار،25 دینار.

ضرابخانه
در دوره ناصری علاوه بر ضرابخانه هایی که در عهد محمد شاه فعال بود،در شهرهای دیگری نیز ضرابخانه دایر گردید. همچنین در این دوره کیفیت ضرب در کارگاه های سکه زنی بر دوره های پیش برتری یافت. در اواسط همین دوره است که سرانجام با به کار افتادن ضرابخانه جدید و چرخی شدن سکه ها کلیه ضرابخانه های کشور تعطیل گشت و ضرب که منحصر به عمل ضرابخانه پایتخت گردید. ضرابخانه هایی که تا پیش از برچیده شدن در دوره ناصرالدین شاه فعال بودن عبارتند از:
1-ضرابخانه هایی که در این دوره سکه های زرین ضرب می کردند عبارتند از: استراباد، اصفهان، تبریز، خوی، رشت، سرخس، شیراز، طبرستان، طهران، قزوین، کاشان، کرمانشاهان، مشهد، هرات، همدان.
2- ضرابخانه هایی که در این دوره سکه های سیمین ضرب می کردند عبارتند از:
استراباد،اصفهان،تبریز،خوی،رشت،شوشتر،شیراز،طبرستان،طهران، قزوین،کاشان،کرمانشاهان،مشهد،هرات،همدان و کرمان و یزد.
مهر
ناصرالدین شاه در طول پنجاه سال سلطنت خود مهرهای متعددی به کار برده است. آنچه از آن ها که تاکنون مورد شناسایی قرار گرفته است به شرح زیر می باشد:
1-مهری دارد که پس از عبارت(الملک الله تعالی) این شعر آمده است:
تا که دست ناصرالدین خاتم شاهی گرفت صیت داد و معدلت از ماه تا ماهی گرفت
2-هو-شاه شاهان ناصرالدین سنه1274
3-الغره الله-السلطان ناصرالدین شاه قاجار سنه1284
4-در بالا عبارت (الملک الله) و در پایین السلطان ابن السلطان ناصرالدین شاه قاجار164
5-مهری دارد مانند مهر پدرش که شیر شمشیر بدست ایستاده و خورشید بر پشت آن صالع است و تنها تفاوتی که وجود دارد آن است که در مهر محمد شاه بر بدن شیر عبارت (سلطان محمد) حک شده در صورتی که بر مهر ناصرالدین شاه چیزی نوشته نیست.
6-در کتاب رابینو بورگوماله از مهر دیگری با تاریخ 1264 نیز یاد شده است.
شایان ذکر است که پیش از این پادشاهان فقط مهر می زدند. ولی ناصرالدین شاه غیر ازمهر امضا هم می کرد و بدین ترتیب او اولین پادشاهی است که در کنر مهرش امضا نموده است.6

5-مظفرالدین شاه قاجار
مظفرالدین میرزا پسر دوم ناصرالدین شاه است که در تاریخ 1269 قمری به دنیا آمده و مادرش شکوه السلطنه دختر عموی ناصرالدین شاه بود. پسر اول ناصرالدین شاه مسعود میرزا ظل السلطان بود ولی چون مادرش از قاجاریان نبود به همین سبب شاه، مظفرالدین میرزا را در سال 1278 قمری به ولیهعدی تعیین نمود و سی و پنج سال این ولیهعدی به طول انجامید.
ناصرالدین شاه پیش از مظفرالدین میرزا سه ولیعهد دیگر به نام های محمود میرزا، محمد قاسم میرزا، معین الدین میرزا داشته است که هر سه در کودکی مرده اند.
مورخین درباره مظفرالدین میرزا می نویسند که از نظر جسمی بسیار ضعیف و مریض احوال بوده و علاوه بر فساد اخلاقی که از صفات بارز شاهان عهد قجر است،بسیار خرافاتی، ترسو و در عین حال ستمگر و بیکاره بوده است. وی یکماه و هشت روز پس از قتل پدرش در بیست و پنجم ذیحجه 1313 قمری از تبریز به تهران وارد شد و تاج گذاری نمود.
چنانی که در سخن از سکه های ناصرالدین شاه اشاره شد، در دوره مظفری نیز همان سکه های سابق یعنی سکه های دوره ناصری ضرب میشد و رواج داشت. نکته مهمی که در این باره باید اضافه کرد، اینکه در اواخر این دوره خزانه بسیار بی پول بود و وضع فلاکتباری پیدا کرده بود. تا جایی که دیگر سکه ای ضرب نمی شد راجع به خزانه و اوضاع نابسامان آن روز میرزا محمد خان وزیر تحریرات مظفرالدین شاه می نویسد: (…در ضرابخانه که مدت هاست یک تومان سکه نشده و مالیات آن هم پاک از میان رفته است…)
مظفرالدین شاه در آغاز دوران پادشاهی یازده ساله اش سکه هایی ضرب نمود که روی آن ها نقش شیر و خورشید و پشت آن ها عبارت (السلطان مظفرالدین شاه قاجار) ضرب می شد. ولی بعد ها تغییراتی در این سکه ها پدید آورد. بدین ترتیب که تصویر شاه بر روی سکه و علامت شیر و خورشید بر پشت سکه حک گردید.
تعدادی از سکه های این پادشاه عبارتند از:
1-سکه پنج قرانی سیمین ضرب 1320 که عدد تاریخ بر سکه نمایان است.
2-سکه ده تومانی زرین با عبارت (السلطان الاعظم و الخاقان الافخم مظفرالدین شاه قاجار 1314)
3-سکه زرین به وزن چهل و چهار حبه.
4-سکه پنج قرانی سیمین ضرب 1322
5-سکه ربعی ضرب (سنه 1319)
6-سکه نیکلی با تصویر شیر و خورشید ضرب 1318
از این دوره سکه های یکصد دیناری و پنجاه دیناری فراوانی باقی مانده است که بر آن ها عبارت (رایج مملکت ایران) منقوش است.

ضرابخانه
در سخن از ضرابخانه های ناصرالدین شاه آمد که پس از چرخی شدن سکه ها کلیه ضرابخانه های کشور تعطیل شد و فقط ضرابخانه دارالخلافه به کار ضرب سکه پرداخت. در این دوره هم تنها همین ضرابخانه به ضرب سکه مشغول بود. ولی بسیار نابسامان تر از گذشته و با اینکه به سبب نبودن پول در خزانه از فعالیت ضرابخانه کاسته شده بود تا جایی که در اواخر این دوره مدت ها فعالیتی نداشت. مع الوصف درباریان فاسد آن روزگار برای به دست آوردن زمامداری آنجا سر و دست می شکستند و هر چند وقت یکی از ایشان تصدی امور را بر عهده گرفت.

مهر
مظفرالدین میرزا در دوران ولیعهدی مهر ذیل را به کار می برد:
منشور حکمرانی بگرفت زیب آئین از خاتم ولیعهد سلطان مظفرالدین
از دوره سلطنت وی هم چهار مهر شناخته شده است که عبارتند از:
1-الملک الله-السلطان ابن السلطان مظفرالدین شاه قاجار 1314
2-الغره الله-مظفرالدین شاه قاجار 1314
3-الملک الله تعالی-رسید صیت جهانداری بماهی و ماه زنقش خاتم سلطان مظفرالدین شاه-سنه 1314
4-الملک االله-دمید کوکب فتح و ظفر بعون الله گرفت خاتم شاهی مظفرالدین شاه 7

6-محمدعلی شاه قاجار
محمد علی میرزا فرزند ارشد مظفرالدین شاه است و مادرش تاج الملوک ام الخاقان دختر بزرگ میرزا تقی خان امیرکبیر می باشد. او در سال 1298 قمری در تبریز به دنیا آمد و یکسال بعد به اعتضاد السلطنه ملقب گشت و پس از مرگ پدر در تاریخ پنجم ذی الحجه 1324 در تهران تاج گذاری نمود. وی در دوران ولیعهدی و پادشاهی اش همیشه هواخواه روس و در میان شاهان عهد قجر ناپاک ترین و بد سرشت ترین آنان بود.
مظفرالدین شاه پیش از مرگش فرمان مشروطیت را امضا کرد و به فرمان او محمد علی میرزا نیز که ولیعهد او بود آن را تصدیق نمود. محمد علی شاه در بیست و سوم جمادی الاول 1326 قمری مطابق با دوم تیر ماه 1287 خورشیدی مجلس را به توپ بست و در اثر فشار آزادی خواهان در سال 1327 قمری بار دیگر فرمان افتتاح مجلس را صادر کرد و سرانجام در بیست و هفتم جمادی الاخر 1327 قمری که تهران به تصرف مشروطه خواهان درآمد از سلطنت خلع و مجبور به ترک ایران گردید.
در دوران کوتاهی که محمد علی شاه سلطنت نمود، به تحریک روس ها پیوسته با مشروطیت و مشروطه خواهان مبارزه کرد و پایتخت روزگار نا آرامی را گذراند. ولی با وجود این ضرابخانه پایتخت از فعالیت باز نماند و به ضرب سکه و مدال اقدام می کرد.
راجع به مشخصات سکه های محمد علی شاه باید اظهار داشت که غالبا بر روی سکه های زرین و سیمین این دوره نقش شیر و خورشید و بر پشت آن ها عبارت (السلطان محمد علی شاه قاجار) ضرب شده است و همچنین از او سکه هایی برجاست که متضمن عبارت (السلطان محمد علی شاه قاجار شاهنشاه ایران) است.
مهر
از دوران ولیعهدی محمد علی شاه دو مهر می شناسیم که سجع آن ها عبارتند از: 1-الملک الله ولیعهد 1314
2-یک بیت شعر (بست چو از صدق با ولای علی عهد گشت محمد علی شاه به شاه ولیعهد 1314) و از دوره سلطنت وی نیز مهری با سجع (الملک الله- بتوقیع برزد بعون الهی محمد علی خاتم پادشاهی) باقی مانده است.
خاطر نشان شود برخی از نویسندگان از آن جمله رابینو ((rabino مصرع اول شعر اخیر را چنین (به توفیق بر زد به یمن الهی) نوشته اند، در صورتی که در تصویر مهر مزبور همان صورت اول به طور واضح مشهود است.8

7-احمد شاه قاجار
احمد میرزا پسر دوم محمد علی شاه است و مادرش ملکه جهان دختر کامران میرزا پسر ناصرالدین شاه می باشد بیست و هفتم شعبان 1314 قمری در تبریز پا به عرصه وجود نهاد و در اول ذی الحجه 1324 قمری به ولیعهدی تعیین شد. او در بیست و هفتم جمادی الاخر سال1327 قمری پس از خلع پدرش محمد علی شاه توسط آزادی خواهان به جای او به پادشاهی برگزیده شد. ولی چون او به سن رشد نرسیده بود، عضدالملک علیرضا خان قاجار به نیابت سلطنت انتخاب گشت و پس از مرگ او، ناصرالملک ابوالقاسم قره گوزلو به این سمت برگزیده شد و سرانجام احمد شاه در سال 1332 قمری هشت روز پس از شروع جنگ اول جهانی خود زمام پادشاهی را به دست گرفت و در هفدهم ربیع الاول 1334 قمری تاج گذاری نمود.
احمد شاه با این که وارث تاج و تخت بد اندیش ترین پادشاهانی بود که جنایات بسیاری بر ملت ایران روا داشتند لیکن در دوران زمام داریش حاضر به امضای قرارداد ننگین و تحمیلی انگلیسی توسط وثوق الدوله، معروف به قرارداد 1919 میلادی نشد و این برای ملت ایران بسیار ارزشمند است. در قرارداد مزبور ایران به صورت مستعمره ای برای انگلیس پیش ینی شده بود.
از احمد شاه نیز مانند پدرش سکه و مدال زیادی باقی نیست. در این دوره هم مانند دوران سلطنت محمد علی شاه و حتی مظفرالدین شاه تحولی و تغییر خاصی در ضرب سکه پدید نیامد و سکه ها همان هایی بودن که از زمان ناصرالدین شاه یعنی چرخی شدن ضرب سکه مرسوم گشته بود و علت این امر را علاوه بر چرخی شدن ضرابخانه می توان وجود عوامل دیگری دانست. نظیر، کوتاهی دوره سلطنت آخرین پادشاهان قاجاریه و هشیارتر شدن مردم و درگیری های میان مشروطه خواهان و قوای دولتی، فرتوت گشتن سلسله قاجاریه و نداشتن تسلط زورگویانه پادشاهان این دوران بر مردم و از همه مهم تر ضعف بنیه اقتصادی کشور.
با این همه پس از چرخی شدن ضرب سکه که حدود چهار دهه آخر حکومت قاجاریان را تشکیل می دهد، شکل و هیئت سکه ها کاملا تکامل یافت به طوری که تمایز سکه های این دوران با ادوار گذشته به وضوح مشهود است.
از احمد شاه سکه های زرین ده، دو، یک تومانی و پنج هزاری و دو هزاری و…و سکه های سیمین ده هزار، پنج هزار، دو هزار، یک هزار دیناری و یک قرانی و…و نیز سکه های مسی و نیکلی دویست، صد دیناری و… ضرب می گردید و در میان مردم رایج بود.
تعدادی از سکه های احمد شاه را شرح می دهیم:
1-سکه های زرین پنج و ده تومانی با نقش شیر و خورشید که عبارت (السلطان الاعظم و الخاقان الافخم سلطان احمد شاه قاجار 1333) بر آن ها ضرب شده است.

2-سکه ده تومانی زرین با نیم تنه شاه که روی سکه عبارت (السلطان احمد شاه قاجار شاهنشاه ایران 1337) و پشت آن نقش شیر و خورشید هویداست.
3-سکه دو اشرفی زرین که دارای نیم تنه شاه و تاریخ 1337 می باشد و بر پشت این سکه نقش شیر و خورشید ضرب گردیده است.
4-سکه های زرینی باقیست که بر آن ها پنج هزاری، دو هزاری، و یک تومانی ضرب شده است.
5-سکه زرینی به جا مانده که روی آن عبارت (یا صاحب الزمان علیه السلام) و پشت آن (السلطان سلطان احمد شاه قاجار) مشاهده می گردد.
روانشاد مشیری در مجله ی بررسی های تاریخی راجع به سکه ای از احمد شاه نوشته است که عینا نقل می شود:
این سکه نظیر ندارد. بر خلاف سکه های دیگر احمد شاه او را با کلاه ماهوت نشان می دهد، پوست بخارا و پیچیدگی های موی پوست کلاه کاملا پیداست. مهم تر نشان کلاه است که برای اولین بار در تاریخ قاجار نشان کلاه از دو شیر روبرو که سرپا ایستاده اند تشکیل شده است. در پشت سکه تاج کیانی است که زیر آن عبارت (السلطان احمد شاه قاجار) و زیر آن تاریخ 1332 و دور تاج شاخ و برگ تزئینی نقش شده است و نیمرخ شاه برعکس سکه های دیگر به طرف راست سکه است. وزن آن 27 گرم و قطر آن 31 میلی متر است.

مهر
سجع مهر های فراوانی که تاکنون از احمد شاه شناسایی شده از این قرار است:
1-مهر سلطنتی: الملک الله-خواست یزدان تا شود ملک از عدل و داد خاتم شاهی بسلطان احمد قاجار داد 1332
2-السلطان بن السلطان احمد شاه قاجار
3-الملک الله-السلطان ابن السلطان احمد شاه قاجار 1332
4-الملک الله-السلطان احمد شاه قاجار سنه 1332
در کتاب (شرح حال رجال ایران) مهری از احمد شاه معرفی شده ست با سجع (الحمد الله الغنی المجید 1327) و با شعر (چون که ایزد خواست رونق باز یابد ملک و دین نام سلطان احمد قاجار شد نقش نگین) و یا با شعر (خواست یزدان تا شود آباد ملک از عدل و داد خاتم شاهی به سلطان احمد قاجار داد 1332) 9

8-محمد حسن خان قاجار
محمد حسن خان پسر فتحعلی خان قاجار است (فتحعلی خان پسر شاه قلی خان قوانلو یا قویونلو است.) وی در سال 1127 قمری چشم به جهان گشود و بیش از دوازده سال از عمرش نگذشته بود که پدرش را کشتند و بعد از آن تا زمانی که نادر شاه حیات داشت، متواری و مخفی بود ولی در سال 1160 قمری همین که نادر شاه به قتل رسید او هم از مخفی گاه خود درآمد و چندی بعد در سال 1163 قمری اعلام استقلال کرد و در سال 1170 قمری بر آذربایجان مسلط شد و پسر هجده ساله اش آقا محمدخان را به حکمرانی آنجا گماشت و خود آهنگ فارس نمود. محمد حسن خان با وجود همه این تلاش ها سرانجام در سال 1172 قمری در نزدیکی بهشهر به وسیله سبزعلی نامی (که پیش تر از یاران خود او بود) و دو نفر دیگر که از طایفه یوخاری باش قاجار بودند، سرش از تنش جدا گشت و با ترتیبی خاص برای کریمخان زند فرستاده شد. محل دفن اولیه محمد حسن خان را برخی ازنویسندگان شهر گرگان و گروهی حرم حضرت شاه عبدالعظیم نوشته اند. به هر حال هر چه بود پس از به قدرت رسیدن آقا محمد خان در سال 1207 قمری به فرمان او استخوان های محمد حسن خان را درآوردند و به مادر باباخان (فتحعلی شاه) که عازم نجف بود، دادند و او آنها را در نجف به خاک سپرد.
نام قاجاریان از اواسط قرن دهم در اسناد تاریخی دیده می شود. مورخین راجع به اصل و نسب این طایفه اختلاف نظر دارند. دسته ای آن ها را مغول و برخی ترک دانسته اند و در این میان دانشمند بزرگوار روانشاد نفیسی معتقد است، ترک بودن قاجاریان درست ترین اطلاع است.
با وجودی که محمد حسن خان نتوانست جز تسلط کوتاه مدت بر آذربایجان حکومتی را در ایران تشکیل دهد لیکن همزمان با اعلام استقلال مبادرت به ضرب سکه نموده که این خود تمهیدی سیاسی و ابزاری برای اعلام حکومت است.
محمد حسن خان سکه های زیادی ندارد که تعداد اندکی از این سکه های باقی مانده و آن هم بسیار نادر و کمیاب اند و غالبا بر آن ها شعر (بزر سکه از میمنت زد قضا بنام علی ابن موسی الرضا) و عبارت شعار شیعه ضرب شده است.

ضرابخانه
چنانی که در شرح حال محمد حسن خان اشاره شد،فرمانروایی کوتاه وی در نواحی آذربایجان و مازندران و حداکثر مرکز ایران بوده است که بدیهی است ضرابخانه های او نیز در همین نواحی قرار داشته است.
1-ضرابخانه هایی که سکه های زرین او را ضرب کرده اند عبارتند از: اصفهان، تبریز، یزد.
2-ضرابخانه هایی که به ضرب سکه های سیمین محمد حسن خان پرداخته اند از این قرارند: استرآباد، اصفهان، تبریز، رشت، کاشان، مازندران، رابینو و روانشاد مشیری شهر قم و آقای فرح بخش شهر یزد را بر این تعداد افزوده اند.

9-حسین قلی خان جهانسوز
حسین قلی خان قوانلو یا قویونلو پسر محمد حسن خان و پدر فتحعلی شاه است که در سال 1164 قمری چشم به جهان گشود. وی در سن دوازده سالگی همراه برادرش آقا محمد خان به اسارت سپاه کریمخان زند، درآمد و به فرمان او در شیراز تحت نظر قرار گرفت.
کریمخان در سال 1182 قمری او را به حکومت دامغان برگزید. حسین قلی خان جهانسوز در آن جا پس از مدت کوتاهی دیه (نمکه) دامغان را که مسکن عده ای از افراد شاخه دولو یوخاری باش قاجار بود- سوزاند و ویران کرد که به همین مناسبت به جهانسوز شهرت یافت. وی در سال 1183 قمری علیه کریمخان سر به شورش گذاشت به همین علت زکی خان برادر کریمخان مامور سرکوبی او گردید. حسین قلی خان در مازندران از زکی خان شکست خورد و متواری گشت و بعد از چند سال سرانجام در سال 1189 قمری در سن بیست و هفت سالگی در فندرسک از توابع گرگان به دست آرتق نامی از طایفه کوکلان ترکمان کشته شد و در گرگان مدفون گشت.
سال ها بعد زمانی که همسر وی عازم نجف بود، به فرمان آقا محمد خان استخوان های او را با استخوان های محمد حسن خان بدانجا برد و آن ها را به خاک سپرد. (ناسخ التوایخ) راجع به نحوه کشته شدن او می نویسد: (ترکمانان در جامه خواب حسین قلی خان را شهید کردند.)
تا این زمان سکه، مهر یا مدالی از حسین قلی شناخته نشد.10

10-جعفر قلی خان
جعفر قلی خان پسر پنجم محمد حسن خان در سال 1165 قمری از مادرش که از طایفه عزالدین لوی قاجار بود- در گرگان زاده شد و در سال های اولیه حکومت برادرش آقا محمد خان که در هر گوشه ای از این مرز و بوم با مدعیانش جنگ و ستیز داشت با رشادت تام و تمام وی را یاری کرد. ولی آقا محمد خان پس از اینکه جایگاه خویش را محکم و استوار یافت چون از جانب وی احساس خطر می کرد در سال 1205 قمری فرمان داد او را در تهران به طرز فجیعی به رساندند و این پاسخ مددکاری های او بود که آقا محمد خان به برادر خود داد.
جعفر قلی خان چون حکومتی نداشت بدیهی است سکه که نشانه استقلال و حکومت است، ندارد ولی از وی مهری برجای مانده که روانشاد مشیری سجع مهر مزبور را یک بیت شعر ذیل ذکر کرده است:
(از فتحعلی به وجه احسن و تمام جعفر قلیم یت شرف در این نام)
رابینو به اشتباه این مهر را از محمد جعفر خان زند پنداشته و کلمات بیت یاد شده را نیز پیش و پس نقل کرده است.

11-عباس میرزا
عباس میرزا پسر دوم فتحعلی شاه در روز چهارشنبه چهارم ذی الحجه 1203 قمری در دیه نوا (این دیه در دامنه کوهی مقابل قله دماوند واقع شده و بسیار خوش آب و هواست) از توابع شهرستان لاریجان پا به عرصه وجود نهاد. مادرش دختر فتحعلی خان دولو بود. عباس میرزا در سال 1213 قمری به ولیعهدی فتحعلی شاه تعیین گشت و سرانجام در دهم جمادی الثانی 1249 قمری در مشهد به بیماری کلیه مبتلا شد و در همان شهر درگذشت.
عباس میرزا با وزارت میرزا عیسی قائم مقام و سپهسالاری نظام الدوله از سوی پدر به حکومت آذربایجان گمارده شد. آذربایجان پهناور آن روزگار یکی از نواحی حساس و بسیار مهم ایران به حساب می آمد و از آنجا که تبریز بر سر راه اروپا واقع بود، به لحاظ اهمیت سیاسی و اقتصادی چیزی کمتر از تهران نداشت.
عباس میرزا، هنوز شانزده ساله بود که در سال 1219 قمری جنگ های اولیه ایران و روس آغاز شد. او در این جنگ ها ابتدا با کیاست و فراست وزیر کاردانش قائم مقم فراهانی صدراعظم خود به پیروزی های چشم گیری دست یافت. اما به سبب خیانت کاری های برخی از حکمرانان مناطق در جنگ و درباریان خائن و مهمتر از همه سستی و بی اطلاعی شاه از سیاست دنیا و منطقه، سرانجام از روس ها شکست سختی خورد که منجر به عقد دو قرارداد میان دو کشور گردید. مرحله اول جنگ ها با عهدنامه گلستان در سال 1228 قمری و مرحله دوم با عهدنامه ترکمن چای در سال 1243 قمری خاتمه یافت.
از عباس میرزا یک مهر به شکل مربع بر جای مانده که سجع آن چنین است: (دُرّ دریای خسروی عباس)
مُهر دیگری دارد که نامه ای از وی بدان مُهر، ممهور شده است. سجع مهر مزبور چنین است: (فی جمادی الاول 1243 عبده الراجی عباس) تصویر این نامه و سجع این مهر در (مجله آینده) سال سیزدهم، شماره4-5، صفحه 239 درج است.
کهن ترین مدال نظامی عهد قجر مربوط به دوره عباس میرزاست، که راجع به آن دانشمند بزرگوار آقای یحیی ذکاء در مجله (هنر و مردم) نوشته اند: در جنگ های اول روس و ایران عباس میرزا در تبریز یک نوع مدال نظامی به نام (نشان جلادت) ایجاد کرده بود که به سربازان و سردارانی…اعطاء می کرد. در یک روی این مدال علامت شیر و خورشید و عبارت (جهاندار عباس شاه جوان ولیعهد دارای روشن روان) و روی دیگر بیت زیر نوشته بود:
(هر شیر دل که دشمن شه راعنان گرفت….)
(مدال جلادت) زرّین و هم سیمین بوده…و تا تشکیل ارتش نوین ایران معمول بوده است.
و این در حالی است که روان شاد محمد مشیری در این باره می گوید: (شعر(هر شیر دل که دشمن شه عنان گرفت…) به کلی اشتباه است و این بیت از زمان محمد شاه قاجار پسر عباس میرزا بر روی نشان ها نقش شده است. و می افزاید و شعر: (برآن در کسی کو به خدمت شتافت ز خورشید احسان ما بهره یافت)
بر مدال عباس میرزا نقش بسته است، او از وجود مدال عباس میرزا بی اطلاع بوده است.
در کتاب (سکه های ضربی،چکشی ایران) در سخن از مدال عباس میرزا به این نکته اشاره شده است که شعر (بر آن در کسی کو به خدمت شتافت…) بر این مدال ضرب گردیده است.
گویا ترین سندی که می تواند به طور قطعی روشنگر این موضوع باشد، مدال مزبور است که تصویر آن در ذیل چاپ شده است و نکته قابل توجه اینکه شعر مزبور با کلمات (بر آن) نوشته نشده بلکه (برین) بوده است.
(برین در کسی کو به خدمت شتافت ز خورشید احسان ما بهره یافت)11

12-حسینعلی میرزا
حسینعلی میرزا فرمانفرما پسر پنجم فتحعلی شاه در سال 1203 قمری دیده به جهان گشود. مادرش اولین زن عقدی فتحعلی شاه دختر جعفر قلی خان می باشد. وی در یازده سالگی به پیشکاری چراغعلی خان نوایی به حکومت فارس انتخاب شد. در دوران جنگ های ایران و روس فتحعلی شاه به او وعده ولیعهدی داده بود و او انتظار داشت شاه عباس میرزا را عزل و وی را به جایش منصوب نماید که البته فتحعلی شاه تا پایان عمرش چنین کاری نکرد. بلکه با به رخ کشیدن یکی بر دیگری و با ایجاد رقابت و حسادت میان دو پسرش سعی نمود از هر دو باج و خراج بیشتری را بگیرد. حسین علی میرزا که با انگلیسی ها در ارتباط بود به پشت گرمی آن ها، پس از مرگ پدر در سوم شعبان 1250 قمری در شیراز تاج گذاری و اعلام استقلال نمود و مدت شش ماه در آن حدود مستقل حکومت کرد و به نام حسین علی خان خطبه پادشاهی خواند و سکه زد. وی سرانجام پس از شکست از قوای دولتی به فرمان محمد شاه به پایتخت منتقل شد و سه ماه بعد در اثر بیماری وبا از دنیا رفت.
حسین علی میرزا در حیات فتحعلی شاه هم گهگاه آهنگ عصیانگری و زمزمه استقلال ساز می کرد و حتی نسبت به پرداخت مالیات سالیانه سرباز می زد که دراین باره مورخ قاجاری رضا قلی خان هدایت در کتاب (خاطرات و خطرات) می نویسد: (سال ها بین 1243و 1246 قمری انقلابات و اغتشاشاتی در حدود کرمان و یزد بروز کرد. از دو برادر حسینعلی میرزا و حسنعلی میرزا شجاع السلطنه بوی تمرد استشمام می شد.) و روانشاد بامداد راجع به این شاهزاده قاجاری در کتاب (شرح حال رجال ایران) می آورد: (از کارهایی که در دوره حکمرانی حسین علی میرزا تحت قرار دادی صورت گرفت واگذاری اداره امور جزایر بحرین است به انگلستان.)
سکه زرینی از وی باقیست که در سال 1250 قمری در شیراز به وزن 5/4 گرم به ضرب رسیده است. این سکه در موزه ایران باستان نگه داری می شود.
فرمانفرما سکه های زرین خود ر در شیراز و سکه های سیمین را در شیراز، کرمان و یزد ضرب نموده است.

13-علی میرزا
علیخان پسر دهم فتحعلی شاه در سال 1210 قمری پا به عرصه هستی نهاد و در سال 1232 قمری از سوی پدر به ظل السلطان ملقب گردید و به حکومت تهران برگزیده شد. او پس از مرگ پدرش در چهاردهم رجب 1250 قمری اعلام استقلال نمود و پس از یک ماه سلطنت در چهاردهم شعبان دستگیر و از سلطنت برکنار شد و به زندان اردبیل منتقل گشت و بعد از مدتی از آن جا به روسیه گریخت.
جالب توجه است که سیف الملوک میرزا پسر علی میرزا هم پس از مرگ محمد شاه کوشید، به سلطنت برسد اما پس از مدت کوتاهی به فرمان ناصرالدین شاه دستگیر و زندانی گشت. علی میرزا با اعلام سلطنت، خود را (سلطان علی شاه) نامید و در این مدت دو سکه زد، یک سکه تومانی زرین و یک سکه قرانی سیمین. هر دو سکه در تهران ضرب شده و بر روی آن ها عبارت (السلطان ابن السلطان علی شاه قاجار) و پشت سکه ها عبارت (ضرب دارالخلافه طهران) حک گردیده است.
از علی میرزا دو مهر هم به شرح ذیل برجای مانده است:
1-پیش از اعلام سلطنت مهرش دارای این عبارت (علی بظل السلطان ز شاه شد ملقب 1244) است.
2-پس از اعلام سلطنت سجع مهرش به عبارت (السلطان علی شاه) تبدیل یافت.
دارالخلافه تهران تنها ضرابخانه ای ایست که مبادرت به ضرب سکه های او نموده است.12

14-حسن خان سالار
حسن خان پسر پنجم الهیار خان آصف الدوله و مادرش مریم خانم دختر پنجم فتحعلی شاه است. حسن خان پس از پدر حکمران خراسان شد. وی در دوران سلطنت محمد شاه دست به یاغیگری و عصیان زد که در این میان تحریک بیگانگان نیز بی اثر نبود. او تا مدت ها در خراسان به تاخت و تاز پرداخت تا اینکه محمد شاه درگذشت و در دوران سلطنت ناصرالدین شاه به پایمردی و کاردانی میرزا تقی خان امیر کبیر غائله سالار پایان پذیرفت.
سالار و پسرش اصلان خان و برادرش محمد علی خان شب دوشنبه 16 جمادی الثانی 1266 قمری در مشهد اعدام شدند.
هنگامی که سالار در مشهد تحت محاصره نیروهای دولتی بود، به خزانه حضرت امام رضا(ع) دست برد زد و با زر های آنجا به نام خودش سکه ضرب نمود بر این سکه ها یک بیت شعر زیر حک شده بود:
(سکه بر زر می زند سالار دین بازویش بسته امام هشتمین)

15-سالار الدوله
ابوالفتح میرزا سالار الدوله پسر سوم مظفرالدین شاه متولد سال 1298 قمری است. او در سال 1315 قمری به وزارت و پیشکاری حسام الملک حاکم کرمانشاه شد. ولی پس از ورود به آنجا چون خواست به املاک مردم دست اندازی کند داد و فریاد مردم بلند شد و شاه مجبور شد او را از حکومت کرمانشاه برکنار نماید.
سالار الدوله در اوایل سال 1225 قمری علیه محمد شاه برادرصلبی اش قیام کرد که البته کاری از پیش نبرد. در اواخر رجب 1329 قمری هنگامی که محمد علی شاه از روسیه، تبعیدگاه خود به ایران بازگشت و در سواحل بحر خزر پیاده شد، سالارالدوله نیز در غرب ایران ظاهر شد و تاخت و تاز آغاز کرد. لذا دولت مشروطه مجبور شد برای دستگیری او بیست و پنج هزار تومان جایزه نقدی تعیین کند. ولی او پیش از دستگیری از ایران فرار کرد. وی در سال 1338 خورشیدی در شهر اسکندریه در هشتاد سالگی درگذشت.
سالار الدوله در دورانی که در غرب کشور دست به آشوب زد، سکه ای به نام خود ضرب نمود که یک طرف آن شعر زیر: (سکه بر زر می زند سالار دین یاورش باشد امیر المومنین) و طرف دیگر سکه عبارت: (السلطان ابوالفتح شاه قاجار) حک شده بود.13

منبع:
تاریخ سکه دوران قاجاریه/ تالیف: داریوش شهبازی فراهانی/ناشر: سازمان انتشارات بوره که ئی/سال چاپ 1380/تعداد صفحات193/

1-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل اول صفحات15-18-19-20
2-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات111-112-117-118
3-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات 121-123-128
4-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحه 130
5-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات137-138-142
6-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات 146-148-151
7-تاریخ که دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات 161-162-163
8 – تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات 167-168
9-تاریخ سکه دوره قاجایه فصل پنجم صفحات 171-172-173
10 -تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل فصل پنجم صفحات 176-177-179-181
11-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات 182-183-184
12-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات 185-186
13-تاریخ سکه دوره قاجاریه فصل پنجم صفحات 187-188
—————

————————————————————

—————

————————————————————

2