تاثیر بافت تاریخی استان یزد (خشت و گل) در توسعه گردشگری پایدار
تهیه کننده: امید ناصر صدر آبادی
شماره دانشجویی:
950180316
نام درس : شناخت صنعت جهانگردی
دانشگاه پیام نور مرکز یزد
استاد مربوطه: آقای دکتر حسین علی امینی خواه
چکیده
بافت های قدیمی و کهن شهری و روستایی کشور، نماد فرهنگ و تمدن ایران زمین، اسنادی مصور از تاریخ و نمودهای محسوس هویت و تجربه نیاکان ما محسوب می شوند. این بافت ها دربرگیرنده ارزش های معماری و شهرسازی و هویت ملی، نمایان گر خاطرات قومی و آثاری متعلق به تمامی نسل های حاضر و آینده کشور می باشند که درعین حال جایگزین ناپذیر می باشند. استان یزد با تاریخچه ای دیرین، سالیان سال است که آرام و استوار در دل کویر مرکزی ایران، روزگار می گذراند و ازجمله معدود استان های کشور است که دارای بافتی به هم پیوسته و منسجم قدیمی، تاریخی و خشت و گلی می باشد. همین شرایط خاص استان یزد و نوع خاص معماری سنتی و قدیمی و دست نخورده این استان موجب شده تا بر صنعت گردشگری آن تاثیر بگذارد و در جذب بیشتر گردشگران داخلی و خارجی بسیار موثر باشد. لذا، پژوهش حاضر سعی در بررسی تاثیر بافت تاریخی استان یزد (خشت و گل) در توسعه گردشگری پایدار دارد.
مقدمه
در این میان کشور ایران با داشتن قدمت تاریخی چندین هزارساله، به عنوان یکی از ده کشور جذاب ازلحاظ گردشگری در جهان قرار می گیرد (انجمن جهانی اقتصاد، 2009). عواملی مانند موقعیت جغرافیایی، تنوع آب وهوایی، فرهنگ و تاریخ غنی و دیگر عوامل تاثیرگذار، فضای مناسبی را برای ظهور اشکال مختلف گردشگری در ایران فراهم نمودند (آل سیدان و حسن زاده رحمانی، 1393). کشور ایران نیز به واسطه پیشینه باستانی و ارزشمند تاریخی خـود واجـد آثار و ابنیه معتبر و شناخته شده ایست که معرف تاریخ و فرهنگ ایران در سطح جهان هستند، به گونه ای کـه ازنظر جاذبه های تاریخی و طبیعی جزء ده کشور اول دنیا (امیدوار، شیخ الاسلامی، بیرانوند زاده و علیزاده، 1389) و به عنوان یکی از جذاب ترین نواحی گردشگری جهان محسوب می شود (استعلاجی و خوش نیت بیانی، 1391: 254).
بیان مسئله و ضرورت تحقیق
انسان ها همواره از مشاهده طبیعت لذت می برده اند و سفر به نواحی بکر و دست نخورده و دیـدار از جذابیت های طبیعی برای ارضای نیازهای روحی و روانی و پاسخی به کنجکاوی های بشر موضوع جدیدی نبوده و نیست. صنعت توریسم از صنایعی است که در سال های اخیر به سرعت گسترش یافته و در ردیف یکی از بزرگ ترین منابع درآمد جهان درآمدهاست. همچنین باید افزود که چرخه عظیم مالی که به طور غیرمستقیم طول محور صنعت گردشگری می چرخد، به مراتب مهم تر از درآمدهای مستقیم بر اقتصاد جهانی تاثیرگذار است. در این دیدگاه، توسعه گردشگری با استفاده از منابع موجود به گونه ای است که ضمن پاسخ دادن به نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و انتظارات گردشگران بتوان وحدت و یکپارچگی، هویت فرهنگی، سلامت محیط زیست، تعادل اقتصادی و رفاه مردم محلی را تامین کرد .
گردشگری در جهان کنونی به عنوان صنعتی پاک و سومین پدیده ی اقتصادی پویا، پررونق و رو به توسعه پس از صنایع نفت و خودروسازی، توجه بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده است . گردشگری صنعتی است که توسعه آن نیازمند آگاهی و شناخت کافی از مسائل و عوامل موثر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. بدون آگاهی از امکانات موجود در هر منطقه، امکان برنامه ریزی و پیش بینی علمی و اصولی وجود نخواهد داشت. درواقع شناخت توان های طبیعی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و غیره در هر منطقه، به برنامه ریز این امکان را می دهد تا بر اساس وضع موجود و توان های منطقه، توسعه و جهت آن را شناسایی کند .
از سوی دیگر، عطر و بوی کاه گل و خشت و خاک یکی از یادگارهای ماندگار در استان های کویری چون یزد است که به نام قدیمی ترین یا نخستین شهر خشتی دنیا شناخته می شود. در کوچه پس کوچه های بافت تاریخی 700 یا به قولی 900 هکتاری این شهر باستانی که همچنان طراوت و شادابی حیات را در درون بافت قدیمی نهان کرده و از آن به عنوان گسترده ترین بافت خشتی جهان یاد می شود، خانه ها، ساباط ها و ابنیه زیادی قرار دارد. این شهر دارای پیشینه ای چندین هزارساله است و بافت قدیمی و تاریخی آن، از مناطقی است که حداقل 140 خانه و عمارت تاریخی ثبت شده در آن وجود دارد و بسیاری از آن ها موردتوجه ویژه گردشگران است. این شهرستان اماکن کهن و جاذبه های جهانگردی متعددی دارد که از مهم ترین آن ها می توان به مسجد کبیر یزد، مسجد جامع فهرج، بقعه سید رکن الدین، مجموعه باغ دولت آباد ، تکیه و مسجد امیر چخماق، آب انبار شش بادگیری، آتشکده و برج و باروی قدیمی و … اشاره کرد .
استان یزد و به ویژه شهر یزد به خاطر دارا بودن و برخوردار بودن از ارزش های تاریخی، سنتی، معماری کویری همراه با ابنیه های مستحکم از قرن پنجم هجری به بعد و بافت قدیمی شهر به عنوان یک شهر نمونه از الگویی از معماری سنتی و خشت خام و معماری گلیم همراه با کوچه های پیچ درپیچ و دیوارهای بلند، طاق های ضربی و ساباط و بادگیرهای رفیع و … جایگاه ویژه ای جهت جذب و جلب توریسم داخلی و خارجی دارد و می تواند از دیدگاه توریستی موردتوجه جهانگردان داخلی و خارجی واقع شود. هدف از تحقیق و بررسی وضع موجود و شناخت توان ها و پتانسیل های توریستی اعم از طبیعی، تاریخی، فرهنگی مذهبی، اقتصادی و توجه و شناخت مشکلات و تنگناهای استان به عنوان یک منطقه مستعد ازنظر توریستی اعم از توریسم گذری و یا توریسم اقامتی و … است.
در همــین رابطــه مطالعــات گسترده ای در حوزه های مختلف گردشگری صورت گرفته است و پژوهش حاضر سعی دارد تاثیر بافت تاریخی استان یزد (خشت و گل) را در توسعه گردشگری پایدار نشان دهد.
موانع توسعه گردشگری در ایران
موانع توسعه گردشگری در ایران در بسیاری از حوزه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسـی و… قابل پیگیری است. به طورکلی این موانع را می توان در دسته های زیر ارائه داد:
موانع و نارسایی های اقتصادی
* عدم حمایت از سرمایه گذاری در صنعت گردشگری (دولتی و خصوصی)
* سیاست های نامناسب اقتصادی
* افزایش نرخ مالیات، عوارض، بیمه و غیره در بخش گردشگری
* عدم حمایت کافی از بخش خصوصی و تشویق به سرمایه گذاری در بخـش گردشـگری
* به علت عدم سودآوری، حمایت ناکافی دولت و اقدامات سلیقه ای و محدودکننده از سوی برخی مقامات غیرمسئول و… .
* فقدان تسهیلات لازم برای بخش خصوصی (مثل پرداخت وام های بلندمدت با بهره کم) واگذاری زمینی مناسب با بهای دولتی، حذف تشریفات زائد و دست و پاگیر اداری به منظور ایجاد هتل ها و مراکز رفاهی، تضمین امنیت سرمایه گذاری در صنعت گردشگری توسط دولت به منظور ایجاد انگیزه در بخش خصوصی .
موانع اجتماعی و فرهنگی
* بیم از اثرات مخرب جهانگردی بر فرهنگ محلی
نگاهی به دیدگاه های افراد جامعه در ارتباط با ورود جهانگردان به ایران حاکی از آن اسـت که بسیاری از افراد هنوز هم جریان های گردشگری را بادید منفـی ارزیـابی می کنند و چنـین می پندارند که گردشگری موجب تخریب و آسیب رسانی بـه فرهنگ های محلـی در کشـور می شود. اگر فرهنگ غنی و پالایش یافته ای داشته باشیم، در پرتـو ایـن فرهنـگ غنـی، رفتاری سنجیده و حساب شده با جهانگردی داشته باشیم، نباید از جریان های گردشگری وحشتی به خود راه دهیم بلکه ورود جهانگردان را بیشتر نوعی صدور فرهنگ و ارزش های فرهنگی تلقی کنیم و با گنجاندن تعداد برنامه های اصولی در نحوه مسافرت و سیر و سیاحت جهانگردان، آن ها را از عناصر فرهنگی خویش متاثر نماییم. در این زمینه می توان بـه نحـوه تـدارک مکان های مورد بازدید جهانگردان، نحوه اطلاع رسانی به آن ها چگونگی تبلیـغ اسـتانداردها بـه الگوهـا و عناصر فرهنگی خودی و کیفیت سیر و سیاحت اشاره کرد. کیفیتی کـه بتـوان در حـین جالـب کردن جاذبه های مورد بازدید و خدمات رسانی رفاهی مناسـب، بسـتر مناسـبی بـرای اشـاعه فرهنـگ و ارزش های ایرانی فراهم کرد و ضمن ایجاد شرایطی مناسب، گردشگری در زمان بازگشـت به وطن خویش، علاوه بر کسب خاطرات شیرین و جالب با دستمایه هـای فرهنگـی مناسـب کـه آموخته است همراه باشد.
* عدم شناخت سلایق جهانگردان و سیاحان خارجی
یکی از مهم ترین ابزارها برای جذب جهانگردان خارجی میزان آشـنایی باانگیزه سـیاحان، سلایق و علایق آنان است. با توجه به عناصر فرهنگـی، ارزش ها و هنجارهـای حـاکم، مناسب است که آگاهی و شناخت کافی از علایق و انگیزه های سیاحان خارجی داشته باشیم. بـالاخص در ارتباط با سیاحان کشورهای مسلمان و آسیایی که هم ازنظر مـذهبی و هـم ازنظر فرهنگی نزدیکی بیشتری با ما دارند.
موانع مدیریتی و سازمانی
* عدم توجه به توسعه منابع انسانی در صنعت گردشگری:
یکی دیگر از مشکلات در این صنعت عدم توسعه منابع انسانی است. بیشـتر نیروهـای بکار گرفته شده در صنعت جهانگردی عموماً ازلحاظ علمی غیر مرتبط با صنعت گردشگری هستند و در این صنعت بدون توجه به ویژگی های آن و فقط بادید تجاری و درآمدزایی وارد میـدان عمل شده اند. که این خود باعث افزایش هزینه ها و آثار منفـی و عـدم توسـعه گردشـگری در کشورمان شده است. با تاسیس مدارس فنی و حرفه ای و دانشگاه ها و مراکـز آمـوزش عـالی مرتبط با صنعت گردشگری باید به تربیت نیروهای متخصـص و کارآمـد بپـردازیم و نیروهـای موجود را با برگزاری دوره های کوتاه مدت علمـی و آموزشـی بـا تکنولـوژی و علـم روز در صنعت گردشگری آشناسازیم و با برگزاری سمینارهای تخصصـی بـرای مـدیران از تجربیـات سایر کشورها بهره ببریم.
* فقدان یک برنامه جامع و استراتژیک و همچنین مشخص نبودن هدف ها و سیاست های ایران گردی و جهانگردی در قالب یک برنامه اجرایی
* ناهماهنگی در همکاری بین سازمان ها و ارگان های دولتی کـه در بهبـود وضـع جهانگردی موثرند.
* تصمیم گیری های منفک سازمان ها
* کمبود نیروی متخصص
* عدم استفاده از کارشناسان مجرب و آشنا به صنعت گردشگری
* عمده مشکل ایران در حوزه گردشگری، مربوط به مسائل اجرایـی و مـدیریتی اسـت که اگر دیدگاه و جهان بینی خود را گسترش دهیم مبحث اقتصـادی ایـن صـنعت نیـز حـل خواهد شد
2-5 یزد، دومین شهر تاریخی جهان با جاذبه های ناب گردشگری
یزد نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است و بافت تاریخی این شهر با مساحت عرصه 743 و مساحت حریم 5000 هکتار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و ازجمله استان های تاریخی و منحصربه فردی است که با داشتن جاذبه های زیبا و کم نظیر، همه ساله گردشگران و مسافران زیادی را به سوی خود جلب می کند. ویژگی های متنوع طبیعت استان برای گردشگران داخلی و خارجی جالب و جذاب است به طوری که طبیعت چندگونه و کاملاً متفاوت، یکی از پرجاذبه ترین دیدنی های این استان به شمار می رود. از یکسو پهنه های بیابان و تپه های ریگ روان و از دیگر سو و به فاصله نزدیک، ارتفاعات زیبای شیرکوه و ییلاقات سرسبز، دره ها و دامنه های آن و گوناگونی آب وهوا، از جلوه های جذاب برای تفریح و بهره مندی از طبیعت است .
در استان یزد بناها و فضاهای تاریخی، بازارها و اماکن مذهبی که در بافت قدیم شهر قرار دارد، خود از جاذبه های تفریحی و گردشگری به شمار می رود. دومین شهر تاریخی جهان، برترین جاذبه های گردشگری، تاریخی و میراث فرهنگی زیادی دارد که هرکدام از آن ها می تواند به تنهایی جاذبه ای منحصربه فرد برای بازدید گردشگران و دوستداران میراث فرهنگی و تاریخ ایران و جهان باشد. شهر یزد القاب بسیاری را در طول تاریخ به دست آورده که هرکدام دارای بار معنایی بالایی است همچون: "شهر بادگیرها"، "دارالعباده"، "دارا لعلم و دارالعمل"، "حسینیه ایران"، "شهر دوچرخه ها"، "شهر شیرینی"، "شهر قنات و قنوت و قناعت" و "شهر آتش و آفتاب" .
مسئله توریسم در استان یزد حائز اهمیت فراوان است. زیرا اولاً فعالیت های اقتصادی و محور توسعه آن مبتنی بر خدمات برتر مثل صنعت گردشگری و توسعه مراکز آموزشی، پژوهشی، صنعتی و … است و ثانیاً، یزد امکانات بالقوه فراوانی برای توسعه این صنعت در اختیار دارد. گذشته از جاذبه های زیست محیطی و شرایط ویژه کویری و تنوع اقلیمی (که در جای خود مبحث بسیار مهمی در توسعه صنعت گردشگری استان و امکانات بالقوه آن است)، یزد به عنوان شهر تاریخ جهان در برخورداری از معماری متکی به خشت خام و هزاران اثر گران قدر به جامانده آن نیز دارای اهمیت فراوان است. استان یزد با توجه به جاذبه های غنی طبیعی، تاریخی و به یادماندنی، مذهبی فرهنگی و نیز موقعیت خوب جغرافیائی می تواند باعث جذب و جلب توجه جهانگردان و ایران گردان بسیاری چه از خارج و چه از داخل باشد. بخصوص داشتن تنوع آب وهوای (کویری – ییلاقی)، داشتن کویرها و بیابان های منحصربه فرد، کثرت و پراکندگی آثار تاریخی و به یادماندنی، شیوه های زیستی بومی کهن و فرهنگ غنی، اماکن مذهبی زیارتی(اسلامی و زیارتگاه های اقلیت های مذهبی) وجود جاذبه های متنوع طبیعی ایران را به کانون های توریستی و مناطق گردشگری جالب توجه بین المللی تبدیل کرده است .
خانه های تاریخی نمونه بارز معماری سنتی یزد
خانه های قدیمی یزد ازجمله بناهای ارزشمندی هستند که یادآور زندگی سنتی مردم این منطقه است . این خانه ها ازلحاظ معماری و قدمت اهمیت فراوانی دارند. خانه های قدیمی یزد، جزء جدانشدنی بافت تاریخی استان بوده که با توجه به ارزش تاریخی و فرهنگی این آثار نیاز به حفظ و مرمت آن هاست. این خانه ها که به جامانده از دوره های مختلف تاریخی اعم از صفویه، قاجاریه و پهلوی است، هر یک بخشی از میراث گران بهای این مرزوبوم است و مانند اغلب خانه های کویری دارای نقشه هایی با حیاط مرکزی و سه یا چهار جهت ساخت هستند. عناصر ویژه معماری این خانه ها که می توان از آن ها به عنوان گنجینه های تاریخی و هنری استان نام برد، اعم از حیاط بیرونی، حیاط درونی، تالار، بادگیر، فضاهای زمستانی و تابستانی و هشتی است. در ساخت خانه های تاریخی یزد عمدتاً از خشت، گل، آجر و گچ استفاده شده است و در نمونه هایی دارای تزیینات خاص نیز هستند. خانه های تاریخی که تعداد آن ها در استان یزد کم نیست، همواره به عنوان یکی از زیباترین عرصه های تبلور معماری اصیل ایرانی مطرح بوده و اغلب مسافران و گردشگران، مشتاق بازدید از خانه های تاریخی هستند .
وجود بادگیر، حوض های فیروزه ای کم عمق اما طویل، باغچه هایی که اغلب در آن ها انار و نارنج و انگور و گل های رنگارنگ کاشته شده، شیشه های رنگی و در های چوبی، دیوارهای کاه گلی که با گچ تزئین شده، تالارهای تابستانه و اتاق های سه دری و پنج دری زمستانه، همه و همه سبب شده تا فضای این خانه ها زیبا و یادآور خاطراتی از روزهای نه چندان دور گذشته برای همگان داشته باشد. نکته جالبی که درواقع اهمیت خانه های تاریخی و سنتی را به عنوان هویت فرهنگی و تاریخی کشور دوچندان کرده، علاقه وافر گردشگران و جهانگردان خارجی برای اقامت در آن ها است به گونه ای که آنان اقامت در این خانه ها را به ماندن در هتل های پنج ستاره ترجیح می دهند .
تمام خانه ها از مصالحی چون کاه گل و خشت خام ساخته شده است. و مشتمل است بر دیوارهای بسیار بلند و سرپوشیده که مانع تابش مستقیم اشعه ی خورشید در تابستان اند. همچنین اتاقی بزرگ به نام تالار، که یک سوی آن باز و کاملاً به فضای بیرونی است و غالباً به هنگام عصر مورداستفاده قرار می گیرد. چرا که تالار همیشه در آن بخش از منزل که مستقیماً در جهت غروب آفتاب (مغرب) است جای دارد و اتاق ها همگی در سمت دیگری از خانه ساخته می شوند . استخر آب که به آن 'حوض' می گویند درست در وسط حیاط جای دارد و به راحتی از تمام اتاق ها و یا تالارخانه، قابل مشاهده است.
همچنین اتاقی در جلوی تالار قرار دارد که به راحتی در معرض تابش نور خورشید قرار داشته و در زمستان محل گرمی است که مورداستفاده بسیار قرار می گیرد. و اما کلاه فرنگی ، که آن نیز بخشی دیگر از خانه های یزد است و غالباً برای صرف ناهار ، عصرانه و یا خواب سبک بعدازظهرهای تابستانی مورداستفاده قرار می گیرد. نوعی خاص از کلاه فرنگی (بنایی شبیه به کلاه کابویی) درست در وسط سقف منزل تعبیه می شود که سبب هدایت باد از هر شش جهت به درون خانه می گردد.این نوع کلاه فرنگی ها کاملاً از بادگیرها متفاوت اند ، اگرچه آن ها نیز از ناحیه کف منزل چیزی شبیه به 'کلاه کابوها' به نظر می رسد.
زیرزمین در تمامی خانه های قدیمی ، مورداستفاده بسیار بوده و هست . چرا که ازنظر دما حدود 20 درجه خنک تر از بخش های فوقانی منزل بوده و هم ازاین روست که بیشتر مردم ، حتی در حال حاضر نیز برای فرار از شدت گرما به زیرزمین ها روی می آورند ، چرا که زیرزمین ها نوعی یخچال طبیعی در عمق خاک هستند که قدری گودتر از زمین حفر و ساخته شده و به منظور ذخیره سازی و نگهداری میوه جات و غذاهای فاسدشدنی که نگهداری آن ها مستلزم درجه حرارت بسیار پایین است مورداستفاده قرار داشته و هنوز در میان بسیاری از مردمی که در بخش های قدیمی شهر مسکن دارند مورداستفاده است .
بادگیرها شاخص ترین نمونه معماری یزد؛ یزد شهر بادگیرهای جهان
شهر یزد همواره در بین ایرانیان به شهر بادگیرها معروف است که درواقع این بادگیرها سیستم تنفسی شهر محسوب می شوند که بیشتر در فضاهای مسکونی و قدیمی تعلق دارند . بادگیر به عنوان یک سیستم سرمایشی، تهویه مطبوع را با استفاده از انرژی تجدید پذیر باد فراهم می کند. بادگیرها، برج هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه ها قرار می گیرد. این سازه ها از مظاهر و سمبل های تمدن ایرانی است و دقیقاً مشخص نیست نخستین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده اما سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، کرمان، بم و زاهدان نام برده اند.
کاریز، بادگیر و خانه های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است . هر سه کلمه به صورت معرب به زبان عربی نیز راه یافته. قنات، بادجیر، قبه و قبعه معرب های فارسی این واژه ها هستند. بادگیر از عناصر و سمبل های معماری ایرانی به شمار می آید که امروزه در بسیاری از کشورهای خاورمیانه نیز استفاده می شوند. یزد را از دیرباز شهر بادگیرها نامیده اند زیرا بر فراز هر خانه ای در این شهر بادگیری بود که گرمای سوزان تابستان های یزد را به نسیمی دل انگیز در اتاق موسوم به اتاق زیر بادگیر تبدیل می کرد اما این بادگیرها این روزها یکی یکی به باد می روند. وجود مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد به ارتفاع ۳۳٫۸ متر خود گواه منحصربه فرد بودن این هنر معماری در استان یزد است ازاین رو تلاش میراث فرهنگی بر ثبت فناوری ساخت بادگیرها به نام استان یزد در یونسکو است.
شهرستان های یزد و جاذبه های گردشگری
اردکان
اردکان بزرگ ترین شهرستان استان یزد است. نام اردکان از دو واژه " ارد " به معنی مقدس و " کان " به معنی معدن تشکیل شده است. این شهرستان در مسیر جاده یزد به تهران قرارگرفته و بیش از 24 هزار کیلومتر وسعت دارد. از مراکز تاریخی و باستانی شهر می توان به رباط ابوالقاسم رشتی، رباط خرگوش و رباط ساغند اشاره کرد .
بافق
شهر بافق در دوران پیش از اسلام نیز وجود داشته و جزو قلمرو هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بوده است. در روزگار ساسانیان منطقه یزد، ازجمله شهر بافق رو به آبادی نهاد و از جایگاه ویژه ای برخوردار گردید. بافق در روزگار عثمان بن عفان به دست مسلمانان گشوده شد.
تفت
شهرستان تفت با مساحتی حدود 7000 کیلومتر مربع در جنوب غربی استان یزد قرار دارد. در فرهنگ لغات فارسی به معنای گرم و یا به معنای سبدی چوبین که در آن میوه جای دهند آمده است. از اماکن تاریخی و دیدنی این شهرستان می توان به کاروانسرای علی آباد، چشمه تامهر، مسجد جامع طرزجان، مسجد شاه ولی اشاره کرد.
مهر یز
شهرستان مهریز با 15 هزار کیلومتر وسعت در 35 کیلومتری جنوب شهر یزد قرار دارد. مهریز نام شهر مشخصی نبوده بلکه عنوان ناحیه ای است شامل مجموعه ای از روستاها که نام قدیم آن مهریجور بوده و به مهرنگار دختر انوشیروان نسبت داده شده است. از اماکن تاریخی و دیدنی این شهرستان می توان به مسجد جامع، قلعه تاریخی سرو قدیمی منگاباد، کشته خانه، قلعه رباط سربرد و چشمه غربالبیز اشاره کرد.
میبد
این شهر در شمال غربی یزد و در حاشیه جاده تهران – بندرعباس قرار دارد. مساحت این شهر در حدود 845 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا نزدیک به 1220 متر است. بر اساس افسانه ها، میبد در روزگار کیومرث بنیان نهاده شده است.
میبد یکی از نمونه های نادر شهرهای باستانی ایران به شمار می رود و هنوز بسیاری از پدیده ها و عناصر شهرهای قدیم مانند راه، بناها و تشکیلات وابسته به آن، کهن دژ، شارستان، بیرونه ها را می توان در آن تشخیص داد. قدیمی ترین سند هویت تاریخی و آغاز شهرسازی در سرزمین یزد "نارین قلعه" میبد است.
از اماکن تاریخی و دینی شهر می توان از مسجد جامع، عمارت نارین قلعه، رباط شاه عباسی، برج کبوتر خان، آتشکده حسن آباد، مزرعه کلانتر، پیر خرمن و پیر مزرعه حاجی نام برد .
جاذبه های تاریخی-فرهنگی شهر یزد
مسجد جامع یزد
محراب این مسجد از سنگ مرمر یکپارچه است. بر فراز مسجد، گنبدی دو پوش به شکل مربع قرار دارد که از باپوش خشخاشی ساخته شده است. یکی از دو مناره سر در اصلی، دارای دو مسیر حرکت مستقل است. در زیر صحن مسجد پایاب یا سردابه ای وجود دارد که با آجر و کاشی مزین شده است. در اضلاع شمالی و غربی مسجد، دو راه ورودی جهت پایاب تعبیه شده است.
مسجد ابوالمعالی
مسجد جامع ابوالمعالی در بازارچه ابوالمعالی شهر یزد قرار دارد. این مسجد در سال 787 هـ . ق توسط " خواجه ابوالمعالی" بنا شد.مسجد ابوالمعالی شامل یک گرمخانه نسبتاً بزرگ، حیاطی کوچک و یک اتاق (مقبره) در ضلع غربی حیاط است. بادگیر بلندی نیز در ضلع جنوبی و مشرف به کوچه و بازار مجاور، به چشم می خورد. مسجد از کف ساباط، هفتاد سانتیمتر گودتر و پوشش سقف گرمخانه آن، طاق و تویزه است. پایین ستون ها و دیوارهای مسجد از داخل آجرکاری و بالای ستون ها و سقف آن از اندود گچ پوشیده شده است. در زیر ساباط ورودی مسجد، کاشی های مسدس تعبیه شده و در طرفین قسمت میانی آن، دو قطعه گل مربع معرق به کاررفته است.
مسجد شاه تهماسب
مسجد شاه تهماسب در قرن دهم هـ . ق ساخته شد. بانی این مسجد "بیگم" دختر "شاه تهماسب صفوی" و همسر "نورالدین میرمیران" از خاندان شاه نعمت الله است. تنها دو سنگ مرمر از این ساختمان به جای مانده است که یکی در محراب و دیگری در ستون میدان قرار دارد.
مسجد فرط
مسجد فرط در محله دارالشفاء و نزدیک دروازه "مهریجرد" از دروازه های اصلی برج و باروی قدیمی شهر یزد قرار دارد و هم جواری آن با حمام قدیمی "مولانا"، از شاخصه های آن است. نام این مسجد در مآخذ مربوط به یزد، به صورت "بزک" یا "پزک" آمده که تدریجاً به "فُرط" تغییر نام داده است.
مسجد حظیره
این مسجد در خیابان امام شهر یزد قرار دارد. بنای اولیه "روضه محمدیه" یا "حظیره" بقعه ای برای عبادت و سکونت فقرا بود و در سال 843 هـ . ق از اموال "حاج شمس الدین میبدی" ساخته شد. این بنا هم اکنون به مسجد حظیره شهرت دارد و جز سنگ مرمر محراب آن، سایر قسمت های بنا نسبتاً نوساز است. آرامگاه سومین شهید محراب حضرت آیت الله صدوقی در کنار این مسجد واقع شده است.
مسجد پیرحسین
این مسجد در محله "کوچه بیوک" شهر یزد قرار دارد و تاریخ احداث آن سال 822 هـ . ق است. بنای این مسجد از خشت، گل و آجر است و دارای گنبدی بلند، ایوانی در ضلع شمالی گنبد و صحنی کوچک در جلوی ایوان است. گرمخانه مسجد که به گنبد چسبیده است، دارای پوششی با قد پای کم و نیم طبقه ای در بالای آن است.
مسجد ملا اسماعیل
مسجد ملااسماعیل در جنوب میدان "خان" شهر یزد قرار دارد. این مسجد به دستور" آخوند ملااسماعیل عقدای"، از علمای مشهور قرن سیزدهم هـ .ق ساخته شد. بازار و آب انبار ملااسماعیل نیز در کنار این مسجد قرار دارند. مسجد شامل یک ایوان وسیع با دهانه 60/15 متر و شبستانی با سی ودو ستون است. ورودی اصلی مسجد از سمت بازارچه است. حیاط اول، به سبک قاجار و دارای اُرسی های کوچک چوبی در دوطبقه است. پس ازآن، سر در ورودی دیگری با کاشی کاری جالب و درِ چوبی قدیمی است. هشتی از طریق دو راه ورودی در طرفین، به حیاط بزرگ مسجد راه می یابد. در ضلع غربی حیاط، شبستان یا گرمخانه و در سمت شرقی آن، چند حجره قرار دارد. در هر دو طرف حیاط، یک راهروی ستون دار مسقف وجود دارد و درهای شبستان و حجره ها به داخل آن باز می شود. شبستان تابستانی در ضلع جنوبی قرار دارد و رو به روی آن، ایوان آجری بلندی است. قطر دهانه گنبد مسجد، 60/15 متر است.
مسجد شاه عبد القیوم
مسجد شاه عبدالقیوم در محله "شاه عبدالقیوم" شهر یزد قرار دارد. بررسی های متونی و قیاسی، قدمت بنا را به اوایل دوران صفوی نسبت می دهد. این مسجد شامل تابستان خانه و گرمخانه است. تابستان خانه در ضلع شمالی صحن و گرمخانه در ضلع شمال غربی مسجد قرار دارد. ورودی تابستان خانه پس از یک هشتی با پوشش ساده گنبدی به صحن می رسد. در ضلع شمال غربی ورودی، حوض خانه مسجد قرار دارد. تابستان خانه مسجد دارای نه چشمه طاق و ستون هایی است که تا ارتفاع یک و نیم متری (زیر رف ها) با آجر نماسازی و با گچ بندکشی شده اند.
مسجد بیاق خان
مسجد بیاق خان در بازار قدیمی شهر یزد قرار دارد. قدمت این مسجد به دوران حکومت شاهزاده "محمدولی میرزا قاجار" در یزد می رسد. مصالح آن از خشت، گل و آجر و شامل تابستان خانه و گرمخانه است. صحن مسجد در ضلع شرقی تابستان خانه و در سطحی پایین تر از آن ساخته شده است. پوشش گرمخانه ـ که نسبت به تابستان خانه وسعت کمتری دارد ـ به صورت طاق و تویزه و آجری است. تابستان خانه تا ارتفاع یک و نیم متری از کف، آجری و بعدازآن سفیدکاری شده است. مسجد در کنار بازار و با اختلاف سطحی در حدود سه و نیم متر از کف بازار قرار دارد و از سمت شمال و غرب با پله هایی از صحن به بازار راه دارد.
مسجد پشت باغ
این مسجد در محله "پشت باغ" شهر یزد قرار دارد و بنابر گزارش "عبدالوهاب طراز" در سال 1220 ه. ق ساخته شد. بر زیلوهای آن تاریخ 1223 هـ . ق و عمل "کافی کاشف المیبدی" دیده می شود.ساختمان این مسجد از خشت، گل و آجر و دارای صحن، ایوان تابستانی و گرمخانه است. گرمخانه مسجد در ضلع شمالی تابستان خانه و صحن قرار دارد. ساختمان تابستان خانه آجری است. پایه ها و سقف آن با آجر به صورت خفته ـ راسته پوشیده شده و با گچ بندکشی شده است. در دو طرف ایوان، محلی جهت مناره مسجد در نظر گرفته شده ولیکن ساخته نشده است.
آب ابنار شش بادگیری
بادگیری این آب انبار در محله ای به همین نام در شهرستان یزد قرار دارد. این بنا دارای دو ورودی (یکی در شمال و دیگری در جنوب مخزن)، شش بادگیر و مخزن بزرگی به حجم دو هزار متر مکعب است. این آب انبار پنجاه وپنج پله دارد. ورودی آب انبار در قسمت جنوبی است و بین پله های بیست وپنج و بیست وشش آن، از بالا یک هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد و طاق آب انبار بعد از هشتی شروع می شود. شیر آن نیز در قسمت ورودی شمالی است. ورودی شمالی نسبت به مخزن شیر، قرینه ورودی جنوبی است. آب انبار دارای گنبد تخم مرغی شکل است. ارتفاع مخزن آب آن 6/12 متر و ارتفاع بادگیرها ده متر است.
مجموعه امیر چقماق
امیر جلال الدین چقماق شامی در دوره تیموریان، از طرف شاهرخ به حکومت یزد منصوب گردید و با کمک همسرش فاطمه خاتون در این مکان میدانگاهی و در اطراف آن آب انبار، خانقاه، مدرسه، کاروانسرا، چاه آب، بازار و از همه مهم تر مسجد امیر چقماق را بنا نهاد. این مسجد دارای. گنبدی عظیم و صفه ای عالی و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. محراب مسجد دارای سنگ مرمرین زیبایی است که اطراف آن نقش گردیده است.
بلندترین بادگیر جهان
بلندترین و منحصربه فردترین بادگیرهای جهان را تنها می توان در استان یزد پیدا کرد. بادگیر باغ دولت آباد یزد در شمار زیباترین بادگیرهای دوره زندیه و قاجاریه با قدمتی 270 ساله به عنوان بلندترین بادگیر جهان به حساب می آید. این بادگیر که نمونه ای از معماری دوره زندیه رادار است در سال 1160 هـ.ق توسط محمدتقی خان بافقی مشهور به خان بزرگ سرسلسله خوانین یزد ساخته شد. این بادگیر ارتفاعی به طول 33 متر و 80 سانتی متر دارد و از خصوصیات بارزش هشت ضلعی بودن آن است که باعث می شود باد در هر جهت به راحتی و به سرعت به قسمت زیرین آن هدایت شود و پس از برخورد به سطح آب حوضچه زیر بادگیر، هوای خنکی در داخل آن ایجاد کند. در کنار این بادگیر باغی شامل سه عمارت هشتی و سردر و تالار آینه نیز موجود است که بهشت آیین خوانده می شود و دارای نقوش اسلیمی است. این باغ مدت ها محل اقامت کریم خان زند در یزد بود و ازنظر طراحی در شمار زیباترین باغ های دوره زندیه و قاجاریه محسوب می شود.
نتیجه گیری
انسان ها در دوران های مختلف زندگی خود برای دیدن جذابیت های طبیعی، کشف فرصت های اقتصـادی،بهره مندی از امکانات زیستی مناسب تر، آگـاهی از تنوع های قـومی و فرهنگـی بـار سـفر بسته اند و مشکلات راه را نیـز تحمـل کرده اند، بنابراین توریسـم قـدمتی بـه بلنـدی تـاریخ دارد . لذا، اهمیت جهانگردی در جهان امروز بر همه آشکار است. در دنیای امروز، پیچیدگی زندگی اجتماعی بشر از یکسو و امتیازها و سودمندی جهانگردی و درآمدی که نصیب جامعه می کند از سوی دیگر، بیش ازپیش او را به بررسی علمی مسائل مرتبط با جهانگردی رهنمون می سازد. طی چند دهه اخیر، ما شاهد رشد چشمگیر گردشگری بوده ایم و سفرهای بین المللی، کشوری و منطقه ای برای گذراندن تعطیلات بسیار مرسوم شده است.
در کشور ما صنعت گردشگری از ظرفیت های بسیار بالایی برای رشد و توسعه برخوردار است. ایران با داشتن جاذبه های باستانی، تاریخی، طبیعی و آب وهوای متنوع و کم نظیر، موقعیت استراتژیک، تنوع قومی، زبانی، دینی و مذهبی خود، با فراهم آمدن بسترهای اقتصادی و مدیریتی مناسب، می تواند تبدیل به یکی از قطب های مهم گردشگری دنیا شود .
گذشته از جاذبه های زیست محیطی و شرایط ویژه کویری و تنوع اقلیمی (که در جای خود مبحث بسیار مهمی در توسعه صنعت گردشگری استان و امکانات بالقوه آن است)، یزد به عنوان شهر تاریخ جهان در برخورداری از معماری متکی به خشت خام و هزاران اثر گران قدر به جامانده آن نیز دارای اهمیت فراوان است.
یزد نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است و بافت تاریخی این شهر با عرصه ۷۴۳ و حریم ۵۰۰۰ هکتار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. استان یزد از بناهای تاریخی و بی نظیری برخوردار است که گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی را در خود جای داده است .
بافت تاریخی یزد که نامش با خشت و گل عجین شده است، برای اغلب گردشگران زیبا و دل انگیز است و گرچه معمولاً در این بافت از سرسبزی و طراوت محیط های طبیعی خبری نیست، اما بناهای تاریخی آن توانسته جاذبه و طراوتی ویژه به این بافت بدهد. همچنین، بناهای تاریخی یزد به لحاظ نوع معماری و بهره مندی از سازه های دارای کاربری متناسب با اقلیم منطقه، در نوع خود بی نظیر هستند و بادگیرها، حوض های فیروزه ای، استفاده از خشت و گل، گچ کاری های منحصربه فرد، اتاق های سه دری و پنج دری، شیشه های رنگی، استفاده از چوب به جای فلز علاوه بر اینکه زیبایی قابل توجهی به بناهای قدیمی و تاریخی یزد داده اند، زندگی در شرایط آب و هوایی این استان کویری را برای مردمان آن سهل تر کرده است. به طوری که گردشگرانی که به استان یزد سفر می کنند، اغلب به هوای بافت تاریخی به این استان می آیند و سکونت چندروزه در این بافت برای آن ها لذت بخش تر خواهد بود. یزد گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدنی ایرانی را در خود دارد که از آن جمله می توان به بناهای مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاه های زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی ، بادگیرها و بازارچه ها اشاره کرد.
ریشه و خمیرمایه بافت قدیمی این استان با توجه به شرایط طبیعی و موقعیت جغرافیایی که در کویر قرارگرفته با خشت ، گل و کاه گل عجین شده و شاید خصلت های زیبای ' یزد شهر کار، کاریز و کاه گل ' و 'یزد شهر قنات ، قنوت و قناعت ' هم برگرفته از همین نوع معماری و مصالح بکار رفته در آن باشد چون شاه کلید مشترک هر دو شعار کاریز و قنات است که تمامی خصلت ها دو واژه دیگر را در دل خود دارد. یکی از مصالح شناخته شده در معماری سنتی ایران و به ویژه در شهرهای کویری 'کاه گل ' است که به نوعی مصالح غالب تبدیل شده بود. تاریخ شروع مصرف کاه گل را در تمدن ایران نمی توان دقیقاً تعیین کرد ولی وجود آن در قدیم ترین آثار معماری فلات، دلیلی است بر اینکه این ماده بازندگی اقوام سرزمین ایران از ابتدا آمیخته شده و شناسایی و استفاده از آن طی قرون، نسل به نسل به ما رسیده است و هرکدام از آن ها می تواند به تنهایی جاذبه ای منحصربه فرد برای بازدید گردشگران و دوستداران میراث فرهنگی و تاریخ ایران و جهان باشد .
از سوی دیگر، حفظ بافت های تاریخی‐ فرهنگی شهری می تواند روح جمعی مردمان آن جامعه را زنده نگه داشته و در ایجاد چنین تداوم فرهنگی و حافظه مشترک آنان مشارکت کند. هرچند که می دانیم تکنیک های ساختمان سازی آکادمیک و فرم های معماری می توانند محیط یکسانی در سراسر جهان خلق کنند ولی باید دانست که حفظ و مرمت مناطق تاریخی و سازه های تاریخی شهری، کنشی سنجیده و فکورانه است که می تواند در نگهداری و توسعه ارزش های اجتماعی و تنوع و گوناگونی فرهنگی هر ملت نقش ایفاء کند. این جنبش می تواند در غنای معماری میراث فرهنگی جهان نیز اثر ژرفی بگذارد .ابراین، مکان های تاریخی و احیای آن ها در جذب بیشتر گردشگران داخلی و خارجی بسیار موثر است و امیدواریم اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در این راستا نیز فعالیت های مطلوبی را انجام دهد.
18