موضوع :
برنامه ریزی راهبردی زیست محیطی
Strategic Environmental Assessment
روش های برنامه ریزی شهری
دکتر پویان شهابیان
ارائه دهندگان :
سید مصطفی میربزرگی
وحید یحیوی آذر
مقدمه
تجربیات چند دهه اخیر بویژه دو دهه اخیر قرن بیستم نشانگر تحول اساسی در مفهوم توسعه بود که برآیند آن ها نهایتا در قالب الگوی توسعه پایدار تجلی یافت.
ارزیابی راهبردی زیست محیطی می تواند به عنوان مهم ترین ابزار در خدمت فرآیند توسعه پایدار قرار گیرد .
(سنگاچین،ممتاز،1387)
تاریخچه
تاریخچه ارزیابی اثرات زیست محیطی و اهمیت قانونی آن در جهان به اواخر دهه 1960 میلادی باز می گردد.
در دهه 1980 استراتژی حفاظت جهانی، متوجه نیاز به یکپارچگی ملاحضات محیط زیستی با برنامه های توسعه شد.
)NOBLE &STOREY, 2001(
تاریخچه
سنگاچین،ممتاز،(1387)
پیشینه ارزیابی در ایران
ماده 7 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب سال 1353
آیین نامه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب 1354
مصوبه شماره 138 شورایعالی حفاظت محیط زیست مصوب 1373
جز یک بند الف تبصره 82 برنامه دوم توسعه
ماده 105 قانون برنامه سوم توسعه
ماده 71 قانون برنامه چهارم توسعه
ماده 184 قانون برنامه پنجم توسعه
ماده184ـ به منظور تحقق اهداف مندرج در اصل پنجاهم (50) قانون اساسی،نظام ارزیابی راهبردی محیطی در سطوح ملی، منطقه ای و موضوعی براساس محورهای ذیل تدوین و به اجراء در می آید:
الف ـ راهبردهای کلی توسعه مناطق و منظور نمودن اثرات تجمعی این راهبردها ب ـ شاخص اثرات محیطی توسعه و شاخص ظرفیت زیستی ج ـ اعمال شاخصهای پایداری منطقه ای و ملی د ـ پایش برنامه ها و طرحهای توسعه ای منطقه ای و موضوعی هـ ـ برنامه توانمندسازی و تعیین سازوکار اجرائی ارزیابی راهبردی محیطی
پیشینه ارزیابی در ایران
ضرورت ارزیابی اثرات زیست محیطی،چالش های(EIA) و نیاز به (SEA)
آثار فعالیت های انسانی بر کیفیت محیط زیست را می توان به صورت زیر طبقه بندی کرد:
آثار طرح های انفرادی بزرگ مقیاس
آثار تجمعی
آثار ترکیبی
برای آنکه بتوان آثار تجمعی و ترکیبی را ارزیابی نمود باید رویکردی برنامه ای و راهبردی در سطوح مختلف نظام برنامه ریزی وجود داشته باشد.
جایگاه ارزیابی راهبردی محیط زیست در مقایسه با ارزیابی اثرات زیست محیطی
جایگا ه ارزیابی راهبردی محیط زیست در مقایسه با ارزیابی اثرات زیست محیطی
مفهوم ارزیابی راهبردی زیست محیطی
ارزیابی راهبردی محیط زیست فرایندی است که در آن به طور منظم و گسترده،اثرات زیست محیطی سیاست ها ، برنامه ها ، طرح ها و سایر مولفه های مرتبط با محیط زیست اعم از گزارش ها وبیانیه های زیست محیطی مورد ا رزیابی قرار میگیرند.
(منوری،1388)
(سنگاچین،ممتاز،1387)
سطوح مختلف SEA
مزایا و منافع ارزیابی راهبردی زیست محیطی
از مهمترین منافع ارزیابی راهبردی محیط زیستی می توان موارد زیر را برشمرد:
-ایجاد بسترهای لازم برای دستیابی به توسعه پایدار
-ایجاد چارچوب های مناسب برای اتخاذ تصمیمات راهبردی صحیح
-تسهل ارتباط بین دست اندر کاران
-هدایت مناسب ارزیابی پیامدهای محیط زیستی طرح ها و پروژه ها در راستای راهبردهای محیط زیستی
-افزایش همکاری و مشارکت بین کشورهای مختلف برای مقابله با تهدیدات جهانی محیط زیست
(سنگاچین،ممتاز،1387)
اصول و مبانی کلی SEA
1. -ارزیابی راهبردی محیط زیست از مفهوم پایداری مشتق شده است.
2. -ارزیابی راهبردی محیط زیست ، فرایندی مشارکتی است .
3. – ارزیابی راهبردی مح یط زیست فرایندی استراتژیک است که با شکل گیری طرح و یا برنامه آغاز می شود.
4. -ارزیابی راهبردی محیط زیست امکانات و محدودیت هایی را که محیط زیست در برنامه ها و طر حها دارد، شناسایی می کند.
5. -ارزیابی راهبردی محیط زیست سطح کیفیت محیط زیست و محدودی تغییرات قابل قبول را مد نظر قرار می دهد.
6. -ارزیابی راهبردی محیط زیست فرایند انعطا فپذیری است.
7. -حوزه عمل ارزیابی راهبردی محیط زیست، در قالب فرایندهای زیست محیطی وسیع تر تعریف می شود و تاثیرات واقعی تصمیم ها را شناسایی می کند.
8-ارزیابی راهبردی محیط زیست بخشی از یک رویکرد پلکانی برای ارزیابی و مدیریت زیست محیطی است و پایدارترین گزینه های تصمیم سازی را شناسایی و انتخاب می کند.
9-ارزیابی راهبردی محیط زیست در موقعیت و شرایطی که باید سناریوهای جایگزین، تعریف و انتخاب شوند، اعمال می شود.
10- ارزیابی راهبردی محیط زیست شامل اقدامات احتیاطی و بهبود مستمر است.
(سنگاچین،ممتاز،1387)
کاربرد SEA
ارزیابی راهبردی محیط زیست در زمیته های زیر انجام میشود:
-سیا ست ها،برنامه ها و طرح های بخشی
-طرح های مربوط به کاربری اراضی و آمایش سرزمین
-برنامه های توسعه منطقه ای،همچون مدیریت مناطق ساحلی و توسعه گردشگری
-استراتژی های مدیریت منابع طبیعی،همچون جنگلها و مراتع،شیلات،کشاورزی،صنایع و معادن
-کمک های بین المللی و اعطای اعتبارات توسعه ای،همچون طرحهای توسعه انرژی تجدید پذیر ( احتشامی و اکرامی ، 1390 )
فرایند ارزیابی راهبردی محیط زیست
1- تعین اهداف و استراتژیهای توسعه و شناسایی گزینه های کلی طرح ها،برنامه ها،سیاست ها
2- غربالگری طرح ها،برنامه ها و سیاست ها
3- تعین محدوده جزئیات و تعیین سطح پوشش
4-ارزیابی وضعیت منابع
5- تدوین وتنظیم دستور العملها و پارامترهای پایداری محیط زیست
6- توسعه و ارزیابی طرح ها و برنامه های جایگزین
7- تصمیم گیری در خصوص ارزیابی جوانب مثبت و منفی
8- ارائه طرحهای استراتژیکی اجرا،پایش و ممیزی
9- اجرای طرحها،برنامه ها و سیاست ها همراه با پایش شرایط زیست محیطی ( احتشامی و اکرامی ، 1390 )
عمده ترین موانع ومحدودیت های توسعه و اجرا ی راهبردی محیط زیست
1-عدم وجود سیاست مشخص ومورد توافق
2-هم راستا نبودن سیاستها و جهت گیری های توسعه بخش صنعت و اهداف محیط زیست
3-فقدان اطلاعات پایه ای برای تصمیم گیری استراتژیک و فقدان نظام مدیریت یکپارچه
4-نامشخص بودن جایگاه واقعی ارزیابی راهبردی محیط زیست در نظام برنامه ریزی کشور به لحاظ حقوقی،قانونی،ساختاری و عملکردی
5-ناپایداری نظام تصمیم گیری کلان کشور و انحصار در تصمیم گیری
6-عدم ارتباط ارگانیک بین نهادهای اجرایی،تصمیم گیرنده،برنامه ریز،پژوهشی و آموزشی کشور
7-عدم اطلاع کافی تصمیم گیرندگان و برنامه ریزان کشور از ضرورت جایگاه و منافع ارزیابی راهبردی محیط زیست
8-نامشخص بودن چارچوب و فرآیند متدولوژیک ارزیابی راهبردی محیط زیست در کشور
( احتشامی و اکرامی ، 1390 )
نمونه موردی 1
ارزیابی راهبردی زیست محیطی طرح جامع تهران با تاکید بر سرمایه های طبیعی زمین
گام 1 : غربال گری
مساله اصلی در طرح جامع جدید تهران تعیین میزان جمعیت، جهات و حدود گسترش شهر و یا توسعه شبکه معابر شهری نیست.
مساله اصلی هدایت تغییر و تحولات درونی ناشی از نیازهای فرهنگی، اجتماعی اقتصادی و کالبدی شهر ودستیابی به اهداف و چشم اندازهای زیس محیطی است.
با توجه به :
ابعاد گسترده طرح جامع شهر تهران
میزان اثرگذاری آن بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی میلیون ها انسان
و چشم اندازهای خود طرح
باید به انجام ارزیابی راهبردی محیط زیستی تاکید کرد.
گام 2 : پی ریزی محتوایی اجرای SEA
اول : تدوین اهداف SEA در ارتباط با اهداف پایداری
حمایت از توسعه پایدار براساس شرایط اکولوژیکی و محدودیت های محیط زیستی
ایجاد سطح بالایی از حفاظت از محیط زیست
تجزیه و تحلیل طرح جامع و شناسایی نا سازگاری ها با مفاهیم محیط زیستی و سرمایه های طبیعی
تهیه پیشنهاداتی برای کاهش آثار منفی
در صورت امکان پیشنهاد شاخص هایی مرتبط با SEA برای مطالعات بعدی
گام 2 : پی ریزی محتوایی اجرای SEA
دوم : شناخت برنامه و طرح
اهداف کلی توسعه شهر
راهبردهای اصلی توسعه شهر
گام 2 : پی ریزی محتوایی اجرای SEA
سوم : تعیین دامنه و حدود SEA و گزارش های مربوطه
شناسایی جنبه های محیط زیستی و توسعه پایدار که باید در ارزیابی راهبردی محیط زیستی مد نطر قرار گیرد
تدوین اهداف محیط زیستی مورد نظر ارزیابی راهبردی محیط زیستی و ترسیم درخت اهداف
شناسایی شاخص های محیط زیستی مورد نیاز برای استفاده در SEA
گام 2 : پی ریزی محتوایی اجرای SEA
درخت اهداف
گام 2 : پی ریزی محتوایی اجرای SEA
شاخص های به دست آمده برای ارزیابی راهبردی سرمایه های طبیعی شهر تهران
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
اول : شناسایی و تحلیل گزینه های مناسب برای برنامه ها و طرح ها
تاکید بر زیرساخت های اکولوژیک شهری
استفاده از سرمایه ها ی طبیعی که قابل سنجش اند
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
اول : شناسایی و تحلیل گزینه های مناسب برای برنامه ها و طرح ها
تاکید بر زیرساخت های اکولوژیک شهری
استفاده از سرمایه ها ی طبیعی که قابل سنجش اند
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
دوم: تحلیل روندها و شرایط راهبردی بر اساس مطالعات تخصصی
در این بررسی به سه مورد زیر باید توجه شود :
در نظر گرفتن ماتریس طبیعی و اکو لوژیک شهر تهران در بستر کلان منطقه
بررسی عناصر و لکه های راهبردی ساختاری
محل تفکیک قسمت های ژئو مورفولوژیک یا اکولوژیک
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
سوم ارزیابی اهداف توسعه و اولویت های خاص در طرح
ماتریس ارتباط بین اهداف ارزیابی راهبردی و اهداف کلی طرح جامع
عدد 0 نشان دهنده عدم ارتباط
عدد 1 ارتباط پایین
عدد 2 ارتباط متوسط
عدد 3 ارتباط گسترده و تنگاتنگ
ماتریس ارزیابی اثرات احتمالی بین اهداف ارزیابی راهبردی محیط زیستی و راهبردهای مطرح شده در طرح جامع
عدد 0 نشان دهنده عدم ارتباط
عدد 1 ارتباط پایین
عدد 2 ارتباط متوسط
عدد 3 ارتباط گسترده و تنگاتنگ
علامت +و – نمایشگر اثرات مثبت و منفی
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
چهارم: وضعیت سرمایه های طبیعی سرزمین بدون انجام طرح
به دلیل عدم وجود تجانس ساختاری در سیمای سرزمین به جای استفاده از میانگین بررسی وضعیت سرما یه های طبیعی در پهنه های همگن انجام شده است.
جدول نمایش وضعیت شاخص های مورد نظر قبل از اجرای طرح
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
با توجه به شاخص ها و جدول بالا می توان وضعیت محیط زیست و عناصر زیرساختی تهران را قبل از اجرای طرح جامع به طور خلاصه این گونه بیان کرد :
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
پنجم: وضعیت سرمایه های طبیعی بعد از اجرای طرح جامع
به دلیل مطالعات کمی که در طرح جامع درمورد عناصر زیر ساختاری شهری انجام شده و آمار و ارقام کافی و درستی در رابطه با شاخص های پژوهش وجود نداردتنها به بیان اثرات مثبت و منفی طرح پرداخته شده است.
جدول اثرات احتمالی بر اهداف و شاخص های سرمایه های طبیعی سرزمین تهران در نتیحه اجراب طرح ( عدد 1 نشن دهنده اثر بر شاخص و + و – نمایشگر مثبت و منفی بودن اثرات است. )
با توجه به شاخص ها و جدول بالا می توان وضعیت محیط زیست و عناصر زیرساختی تهران را پس از اجرای طرح جامع به طور خلاصه این گونه بیان کرد :
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
گام 3 : اجرای ارزیابی محیط زیستی
ششم : ارزیابی پیامدها شامل اثرات تجمعی و تشدید شونده
در این مرحله باید نتایج به دست آمده از مراحل قبلی را جمع آوری نموده و نقاط مثبت ومنفی طرح را تشریح کرده و در صورت امکان اقدامات اصلاحی و راهکارهایی برای کاهش اثرات منفی طرح ارائه کرد.
خلاصه ای از مزایا و معایب طرح جامع در باره سرمایه های طبیعی
ارائه راهکار و نتیجه گیری
مسایل نادیده شده در طرح جامع تهران :
نبود دید استراتژیک در برنامه ریزی طرح و نگاه مقطعی به مسایل و مشکلات موجود
نبود رهیافت مناسب برای رسیدن به توسعه پایدار و پایداری کلانشهر تهران
غلبه دید شهرسازی و کالبدی به جای اکولوژیک در طرح
نداشتن اطلاعات پایه کافی برای ورود مسائل زیست محیطی به طرح
ندیدن ارتباط شهر با بستر پیرامونی آن به عنوان جزئی از کل
و …….
ارائه راهکار و نتیجه گیری
ارائه راهکار و نتیجه گیری
ارائه راهکار و نتیجه گیری
ارائه راهکار و نتیجه گیری
ارائه راهکار و نتیجه گیری
نمونه موردی 2
ارزیابی استراتژی های توسعه مناطق کلان شهری از دیدگاه توسعه پایدار
(برمبنای مدل SEA)
معیارها و زیر معیار های پایداری
هدف کلی:
– پاسخگویی به نیازهای سکونت و فعالیت گروه های مختلف جمعیت مجموعه در چارچوب اصول توسعه پایدار اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و کالبدی
اهداف مشخص:
1- ساماندهی استقرار فعالیت ها و جمعیت آینده (اسکان جمعیت اضافی و آرایش شبکه شهری مجموعه)
2- هدایت و کنترل استفاده از زمین
راهبردها:
1- کاهش تمرکز در شهر تهران
2- تقویت و تسهیل ارتباطات و ایجاد انسجام در میان اجزاء و عناصر مجموعه شهری
جلوگیری از پراکندگی
جمعیت در کانون های
کوچک جمعیتی
3- تجهیز و ساماندهی کانون های عمده جمعیتی موجود به منظور استفاده هرچه بیشتر از قابلیت های آنها در پذیرش جمعیت آینده و جلوگیری از پراکندگی بیشتر توسعه مجموعه
خط مشی:
1- جلوگیری از اتلاف اراضی اطراف شهرهای مجموعه به عنوان منبع کمیاب اقتصادی
2- جلوگیری از اضمحلال اراضی با ارزش کشاورزی و باغات
3- جلوگیری از گسترش آلودگی های محیطی (آب، هوا، خاک)
4- تامین ایمنی شهرها و ساختمانها و تاسیسات در برابر سوانح طبیعی (سیل و زلزله)
5- حفاظت از مکان های با ارزش زیست محیطی و تاریخی، فضاهای باز مناسب گذران اوقات فراغت و چشم اندازها و مناظر زیبایی طبیعی، در برابر عوارض توسعه
6- رعایت ظرفیت های بالفعل و بالقوه طبیعی و شبکه راهها و زیرساختهای شهری نواحی مختلف مجموعه در پذیرش جمعیت و فعالیت
7- رعایت نقش وعملکرد بالفعل و بالقوه نواحی مختلف مجموعه درپذیرش جمعیت وفعالیت
8- جلوگیری از تشدید روند جدایی گزینی طبقاتی و روند توسعه
1- طرح الگوی کلی توزیع و استقرار جمعیت وسیاست ها و راهبردهای کالبدی، اقتصادی و اجتماعی هدایت و کنترل توسعه شبکه شهری مجموعه
2- طرح کلی شبکه راههای اصلی و سیاست ها و راهبردهای مدیریت شبکه و نظام جابجایی و حمل و نقل مجموعه
3- طرح کلی و سیاست ها و راهبردهای استقرار صنایع در مجموعه
4- طرح کلی و سیاست ها و راهبردهای ایجاد و توسعه کمربندی سبز
پهنه بندی سطح مجموعه شهری و تعیین ممنوعیت ها، محدودیت ها و تنها …… استفاده از زمین برمبنای عوامل زیر :
1- مکان های حفاظت شده زیست محیطی
2- مکان های حفاظت شده تاریخی
3- چشم اندازهای زیبای طبیعی فضاهای باز و سبز
4- اراضی با ارزش کشاورزی و باغات
5- حریم راه ها و خطوط انتقال نیرو
6- حریم رودها و مسیل ها
7- حریم گسل ها
1- حل مسئله اسکان غیررسمی گروههای کم درآمد
2- تاسیس نهاد مدیریت مجموعه های شهری
اجزای طرح
طرح کلی اسکان جمعیت و فعالیت و شبکه راه های اصلی و کمربندی های سبز
ضوابط کلی استفاده از زمین
شرایط تحقق
اهداف طرح
راهبردها و خط مشی ها
نمودار اهداف راهبرد ها و شرایط و اجزای طرح
محاسبه وزن معیارها
محاسبه شاخص پایداری راهبرد های طرح مجموعه شهری تهران
میزان پایداری هریک از راهبرد ها در ارتباط با هرکدام از زیر معیارها