به نام آنکه جان را فکرت آموخت
و
با سپاس و تشکر از برگزارکنندگان همایش
عنوان مقاله :
اشتباهات راهبردی در برنامه ریزی توسعه روستا طی دو دهه اخیر
ملاحظاتی درباب آسیب شناسی توسعه روستایی در ایران
عنوان مقاله :
اشتباهات راهبردی در برنامه ریزی توسعه روستا طی دو دهه اخیر
ملاحظاتی درباب آسیب شناسی توسعه روستایی در ایران
این مقاله ضمن تشریح وضع موجود، سیاستها و راهبردهای اتخاذ شده طی بیش از دو دهه اخیر را مورد ارزیابی و قضاوت آسیب شناسانه قرار مى دهد.خصوصا بر نقش پدیده گسترش شهرها بسوی روستاهای درحوزه نفوذ و روند زوال روستاها به عنوان یکی از عمده علل عدم تحقق اهداف توسعه روستا تاکید شده.درهمین بخش از مقاله با هدف ارزیابی و به چالش کشیدن میزان کارایی برخی سیاستهای توسعه روستایی درکشور، یافته ها ونتایج مربوط به علل مهاجرت روستائیان به شهرها نیز درچهارچوبی تحلیلی مورد اشاره قرار گرفته است.
بخش دوم مقاله الگو و مدلی ریاضی برای تبیین، پیش بینی وتجزیه وتحلیل روند زوال روستاهای درحوزه نفوذ شهرهای بزرگ ارائه می دهد. دریک مدل ساده با مددگرفتن از الگوی
مرکز – پیرامون و تشریح فضایی شهر به عنوان قطب و روستا به عنوان پیرامون، عوامل موثر بر روند و رشد بی رویه شهرها در زوال و نابودی روستاها با استفاده از یک الگوی ریاضی
تبیین شده است
تعریف روستا:
محدوده ای از فضای جغرافیایی است که واحد اجتماعی کوچکی مرکب از تعدادی خانواده که نسبت به هم دارای نوعی احساس دلبستگی, عواطف و علائق مشترک هستند, تجمع یافته و بیشتر فعالیت هایی که برای تامین نیازمندی های زندگی خود انجام می دهند, از طریق استفاده و بهره گیری از زمین و در درون محیط مسکونی شان صورت می گیرد. این واحد اجتماعی که معیشت اهالی آن به کارکشاورزی وابسته است در عرف, ده نامیده می شود.
اهداف گوناگونی که برای برنامه های توسعه روستایی تعریف میشود عمدتا به موارد زیر خلاصه میگردد:
ایجاد زمینه اشتغال مولد و پایدار در روستا
افزایش بهره وری و رشد بازده فعالیتهای روستایی
توزیع سهم عادلانه ای از منافع حاصل از برنامه های توسعه ملی میان روستائیان
عمران و آبادانی روستا از طریق جلب مشارکت خود روستائیان
حفاظت از روستا و محیط زیست روستایی و بهره برداری مناسب و بهینه از منابع طبیعی و آب و خاک
تامین نیازهای اساسی روستائیان تا سرحد خودبسندگی روستائیان
تشریح وضع موجود و مسائل ومشکلات پیش رو
اقدامات = نتایج
ازطیف بسیار وسیعی از استراتژیهای توسعه روستایی درمقاطع مختلف وبعضا همزمان استفاده شده است. مطالعات نشان می دهند ازمجموع بیش از ده استراتژی مطرح در زمینه توسعه روستا تقریبا همگی آنها بنوعی به عنوان سیاست راهبردی در توسعه روستاهای ایران بکارگرفته شده اند.
در نتیجه اجرای راهبردها روستاهای زیادی به لحاظ ماهیت وکارکرد از حالت روستا بودن تغییرماهیت داده و بجای روستا، مناطق مسکونی ایجاد شده که آبادترازگذشته به لحـاظ بهـــــــره مندی از امکانات اجتماعی وخدماتی است،اما به لحاظ کارکرد روستا نیست.
روستاهای زیادی به لحاظ ماهیت وکارکرد روستا بودن نابود شده و از بین رفته و در شهرها ادغام شده اند یا به مناطقی حاشیه ای مبدل شده اند که نه کارکرد روستایی دارند ونه کارکرد شهری. علیرغم آبادترشدن روستاها نسبت به گذشته، روستائیان به لحاظ معیتشی نه وابستــه به زمـین وبهره برداری ازآب و خاک و دام هستند و نه دارای کارکردی صنعتی و خدماتی و در خور جامعه شهری هستند. معیشت مردم در این مناطق حاشیه ای بیشتر وابسته به مشاغل واسطه ، غیر مولد و بعضا غیر رسمی و غیر قانونی است .
سرعت یافتن روند زوال روستاها
مهاجرت از روستا به شهر از یک سو و رشد جمعیت شهری از سوی دیگر موجب سرعت یافتن روند پیشروی شهرهای بزرگ در روستاهای اطراف ومناطق حوزه نفوذ خود شده است. بروز پدیده ای که میتوان تحت عنوان پدیده ادغام از آن نام برد. طی فرایند ادغام شهرهای بزرگ آنقدر گسترده میشوند که زمینهای کشاورزی به همراه روستاهای حوزه نفوذ خود را در برگرفته و درخود می بلعند.روستاهای زیادی در دو دهه گذشته طی فرایند ادغام توسط شهرها بلعیده شده اند بدون آنکه جمعیت ساکن در این روستاها به اختیار زندگی شهری را انتخاب کرده باشند و بدون آنکه جمعیت روستایی ساکن در این روستاها ماهیتا و به لحاظ ایفای نقش اجتماعی، کارکردی شهری یافته باشند. متاسفانه روند ادغام درحال حاضر نیز همچنان با سرعت درحال وقوع است و شهرهای بزرگ به جهت مواجه بودن با رشد جمعیت و تقاضای فزاینده برای مسکن همچون یک سونامی روستاهای زیادی را درحوزه نفوذ خود نابود میکنند و درخود می بلعند
حداقل در سه مورد زیر میتوان عدم توفیق برنامه ها و راهبردها را خلاصه کرد:
اجرای سیاستهای ناهمگون و ناسازگار
عدم دلسوزی و درک واقعبینانه از مفهوم توسعه روستایی در میان مدیران محلی و برنامه ریزان توسعه درمناطق و استانها
عدم غایت نگری در برنامه ها و راهبردهای اتخاذشده و اجرا شده
ضرورت تجدید نظر در سیاستهای حمایتی از روستائیان
سیاستهای حمایتی دولت در روستاها نیز اغلب بطور عام و نه گزینش شده برای گروه های هدف خاص دنبال شده و میشود که خود جای تامل و ملاحظه دارد.مثلا براساس گزارشات منتشره : قریب به 80% از روستائیان تحت پوشش کمیته امداد حضرت امام(ره) هستند که در صورت صحت این موضوع باید گفته شود که دولت بیش از حد لازم از سیاستهای حمایتی در روستــــاها بهره میگیرد. واقعیت موجود نشان می دهد که فقرو نیازمندی اساسی در میان روستائیان کشور تا به این گستردگی نیست که80% روستائیان تحت پوشش کمیته حضرت امام قرار بگیرند، بلکه واقعیت موجود نشان میدهد فقردرمیان جمعیت محدودی از روستائییان اما بطورعمیق وجود دارد.به عبارت دیگر روستائییانی که عمیقا دچار فقر و نیازمندی هستند جمعیت محدودی از روستائیان کشور را شامل می شود
اجرای سیاست دولت نهم درزمینه توزیع سهام عدالت درمیان همه روستائیان کشوراست از دیگر اقدامات حمایتی قابل نقد است.هم اصل واگذاری سهام وهم فراگیر بودن آن درمیان همه روستائیان کشورمورد انتقاد است.اساسا توزیع سهام (آنهم سبد سهام مربوط به صنایع و بنگاه های بزرگ صنعتی کشور) درطیف کارگری وکارمندی جمعیت شهری که در دهکهای پایین درآمدی قرار دارند، موضوعیت بیشتری دارد تا روستائیان.
توزیع سهم عادلانه ای ازمنافع حاصل از برنامه های توسعه ملی میان روستائیان لزوما نیاید در توزیع سهام عدالت تعریف و توجیه شود.
اگردر میان روستائیان بجای سهام عدالت سهمی عادلانه از زمین کشاورزی و یا تسهیلات بلاعوض جهت تهیه ابزار وتجهیزات کشاورزی واگذارمیشد بسیار موثرتر و مفید تر بود.
فراگیربودن این اقدام دولت یعنی توزیع سهام میان همه روستائیان اساسا با عدالت سازگاری ندارد.همه روستائیان که دردهک های پایین درآمدی جامعه قرارنمیگیرند و نیازمند اقدام حمایتی دولت نیستند، بلکه روستائیان فاقد زمین و ابزارکار و سرمایه یا دارای زمین نا مرغوب به اقدامات وکمک های حمایتی دولت نیازمند هستند
توزیع سهام عدالت میان همه روستانشینان ازدو جنبه دیگر نیز قابل نقد و بررسی است:
ازبعد آثار معیشتی : توزیع سهام عدالت یا هر سیاست حمایتی دیگری که موجب کاهش و یا قطع وابستگی معیشت و درآمد روستانشـــینان به بهره برداری از آب و خاک و تولیدات کشاورزی ودامداری میگردد، دربلند مدت انتظار می رود شاهد، کاهش تولید در بخش کشاورزی به عنوان آثار زیان بار این سیاست حمایتی باشیم. وابسته شدن روستایی به منبع درآمد دیگری غیر از تولید در بخش کشاورزی درغایت به زیان روستا و روستانشین و به زیان کشاورزی مملکت و به زیان کشور تمام میشود
علل مهاجرت روستائیان به شهرها
تبیین فرایند زوال روستاها در نتیجه رشد بی رویه و پیشروی شهرها در حوزه نفوذشان درقالب یک الگوی ریاضی
نحوه ارتباط و ساختار فضایی حاکم بر شهر و روستاهای حوزه نفوذش مبتنی بر یک نمودار مخروطی فرض می کنیم رشد جمعیت شهر تابعی از زمان است افزایش جمعیت شهری در فضای محدود اولیه موجب میشود به تدریج با نرخ تراکم جمعیتی معینی شهر بسوی روستاهای اطرافش پیشروی نماید. اگرP(t) راجمعیت شهر بصورت تابعی از زمان فرض کنیم،حد اشباع جمعیت شهر به حوزه نفوذ شهر و تراکم جمعیت شهر بستگی دارد.W(t)را شعاع حوزه نفوذ شهر بحساب آوریم که با افزایش جمعیت بصورت تابعی از زمان افزایش مییابد.گنجایش فضای شهر را با V(t) نشان می دهیم. D(t) را تابع زوال فاصله روستاهای درحوزه نفوذ شهر تعریف کنیم که به سرعت پیشروی شعاع حوزه نفوذ شهر بسوی روستاهای اطرافش { dW(t)/dt }بستگی دارد،که مشتق تابع W(t) نسبت به زمان است.
تبیین فرایند زوال روستاها در نتیجه رشد بی رویه و پیشروی شهرها در حوزه نفوذشان درقالب یک الگوی ریاضی
روابط یاضی (1) تا (14) ساختار این الگو را تبیین میکنند.
13
رابطه (9) در واقع سرعت پیشروی شهر را در طول شعاع نفوذ خود بصورت یک ضریب ثابت نشان می دهد
سرعت زوال روستا = رابطه 10
تابع زوال روستا
هدف از الگو این است که با داشتن داده ها و اطلاعاتی در مورد ساختار فضای شهری، تابع جمعیت شهری و تغییرات آن در طول زمان و شعاع حوزه نفوذ شهر W(t) علاوه بر بدست آورن برآوردی ازسرعت پیشروی شهر بسوی حوزه نفوذش، بتوانیم ابزاری را برای کنترل روند رشد و پیشروی شهر بسوی سرزمینهای حوره نفوذی اش و پیشگیری از روند زوال روستاهای اطراف در اختیار داشته باشیم وحداقل آنرا در برنامه ها منظورکنیم . این مدل میتواند ضمن تبیین واقعیت درحال تحقق فرایند ادغام روستاها درشهرهای بزرگ ابزاری برای تحلیل، بررسی و پیش بینی درمطالعات موردی باشد. در الگوی واقعی باید ابتداء ساختار فضایی حاکم بر روابط شهر با روستاهای حوزه نفوذش تبیین و توصیف گردد
در جهت اصلاح راهبردهای توسعه در روستا به نکات زیر توجه شود :
ا- حفظ کارکردهای روستا وتوجه به عوامل ابقاء وبهداشت وپایداری روستائیان در روستا، ضمن توجه به عمران و آبادی روستا ،
2- ایجاد روستاهای جدید درازای روستاهای رو به زوال با سرعتی که فرایند ادغام روستاها وگسترش شهرها درحال انجام است.
3- کنترل رشد بی رویه شهرها وجلوگیری از پیشروی بی رویه شهرها درحوزه نفوذشان به منظور صیانت از روستاها یک امر ضروری است.
4- مراکز و موسسه و نهادهای برنامه ریز در زمینه توسعه روستایی ، مطالعات مکانیابی برای ایجاد روستاهای مدرن ( روستا شهر) با تاکید برحفظ و تقویت کارکرد روستایی را درسراسر کشور وجه همت خود قرار دهند
3- زمینه مهاجرت معکوس از شهرها به روستاهای مدرن با تدابیر و تمهیدات و مشوقها و تسهیلات لازم فراهم گردد.
4- درسیاستهای رسانه ای ومدیریت برنامه های فرهنگی در سطح ملی ومنطقه ای تشویق به زندگی در روستا و مزیتها و جذابیتهای روستا لحاظ شود و زشتیها و ناهنجاریهای موجود در زندگی شهری از نظر ها و نگاه ها دور نماند.
5- نظام مدیریت منابع آب در روستاها شامل سیستمهای پیشرفته آبیاری مختص مناطق کم آب، آبخیرداری، احداث سدهای نگهدارنده آب، جمع آوری آبهای سطحی، خصوصا در توسعه و ایجاد روستاهای نوین مورد تاکید قرار گیرد.
6- درسیاستهای حمایتی دولت نسبت به روستائیان از قبیل کمکهای کمیته امداد وتوزیع سهام عدالت تجدید نظر صورت
7- برنامه ریزی توسعه شهری برای شهرهای بزرگ کشورمی بایست درقالب برنامه توسعه ملی و منطقه ای کشور بگونه ای تنظیم گردد که شهرهای بزرگ تا محدوده معینی قادر به پیشروی درحوزه نفوذ خود باشند تا روستاهای در معرض زوال و نابودی بواسطه سیاستهای غلط توسعه شهری طی دو دهه گذشته از تعرض و تجاوز شهرها مورد حفاظت و مصونیت قرارگیرند.
بخش عمده ای از معضلات و علل شکستها در برنـامه ریزی توسعه روستایی ناشی شتاب و رشد بی رویه و ناموزن و ناهمگون درشهرهاست. بعلاوه یکپارچگی و انسجام در برنامه های توسعه روستا و توسعه شهر بطور همزمان لحاظ نشده فلذا برنامه توسعه ملی با این توصیف با معضلات عدیده مواجه است و چشم اندازی که ازهم اکنون به انتظار آن نشسته ایم و پیش بینی
کرده ایم با آنچه تحقق خواهد یافت بسیار متفاوت خواهد بود. بدیهی است اگر آسیب شناسی و ارزیابی نسبت به عملکرد و برنامه های در دست اجراء مد نظر قرار ندهیم و اصلاحات لازم در جهت رفع انحراف از اهداف چشم انداز را لحاظ نکنیم آینـــده امیدوار کننــده ای را نباید انتظار داشته باشیم.
والسلام