بررسی برنج دیم

برنج دیم

فهرست مطالب
مقدمه ——————— 1
بخش اول: کلیات ——————— 3
روشهای مختلف کشت برنج ——————— 3
روشهای اصلی و زرع برنج دیم ——————— 8
تنگناهای عمده ——————— 15
برنج دیم در چه مناطقی به عمل می اید ——————— 20
انتخاب رقم ——————— 23
بخش دوم -فنون کشت ——————— 29
مزایا و معایب روشهای مختلف کشت برنج ——————— 29
تناوب زراعی در زراعت برنج دیم ——————— 32
کود دهی ——————— 34
کشت بذر ——————— 49
علفهای هرز برنج دیم ——————— 57
آفات و بیماریهای برنج دیم ——————— 70
برداشت ——————— 75
منابع ——————— 83

مقدمه
برنج دیم چیست ؟
زراعتی که فقط وابسته به نزولات جوی باشد اصطلاحا به آن زراعت دیم می گویند. حدود 30 سال قبل زمانی که کشاورزان شمالی به شدت با گمبود آب روبرو بودند و سدی نبود ، در مزارع خود اقدام به کشت چند رقم برنج می نمودند و این سوال همیشه برای من مطرح بود که چرا رقم چمپا ازگروه برنجهای کم ارزش را کشت می نمایند پاسخ خود را زمانی دریافتم که به علت خشکسالی و نبود آب در رودخانه ها کلیه ارقام برنج کشت شده از بین رفته بود و به استثنای رقم چمپا که به روایتی تا 60 روز تحمل خشکی را دارد سالها بعد در استان فارس که به عنوان مروج کشاورزی خدمت میکردم مشاهده نمودم که ارقامی از برنجهای گرده را در زمینهایی که مرطوب است مانند گندم در سطوح بسیار کم بصورت مستقیم کشت می نمایند.
با توجه به نکاتی که ذکر شد زراعت دیم برنج که نیاز رطوبتی کمی دارد در بسیاری از نقاط دنیا از جمله در کشورمان می تواند کشت شود وبه دلایل زیر حائز اهمیت است :
1-غذای اصلی انسانها را تشکیل می دهد .
2-از نظر ارزش اقتصادی در مقایسه با گندم و جو با ارزش تر است.
به نظر اینجانب در صورتی که برنامه ریزی به طریق اصولی و صحیحی انجام گیرد، کشورمان می تواند در تولید غلات خود کفا گردد و در مورد برنج با کشت برنج غرقابی و برنج آپلند دیگر نیازی به واردات نباشد.
در سال 126 پیش از میلاد مسیح به امپراطور چین می دهد ، از کشت برنج در ترکستان (خراسان کنونی ) و سرزمین پارتیا و کلده یاد می کند و به نظر می رسد که منظور سردار چینی از پارتیا قلمرو اشکانیان از جمله سواحل دریای خزر یعنی گیلان و مازندران باشد که در آن زمان جزء قلمرو اشکانها بوده است گیر شمن هم برنج را جزء یکی از کالاهای صادراتی زمان پارتیان یاد گرده و می گوید : بین التجاره های دیگر از پوست … برنج و … باید نام برد ماخذ دیگر وجود برنج را در عهد ساسانیان نشان می دهد و مسئله کشت برنج در عهد آخرین شاهان ساسانی نیز پیچیده می نماید و در گفته های مورخان تناقض فراوانی وجود دارد.
در خوزستان در قرن دهم میلادی کشت برنج در میان غلات سوم را (بعد از گندم و جو) داشته بود قرن دهم میلادی در ایران مردم با کشت برنج آشنا بودند در قرن دوازدهم میلادی کشت برنج در فارس متداول بود. حمداله مستوفی از کشت برنج در ایران فقط در نواحی زنجان ، عراق ،عجم، فارس، سرایر گیلان بویژه رشت و لاهیجان یاد می کند از میان مناطق برنج خیز ایران جلگه های ساحلی دریای خزر، یعنی سرزمینهای گیلان و مازندران و گرگان هم از لحاظ سطح زیر کشت و میزان تولید و هم از لحاظ کیفیت نوع محصول برنج دارای اهمیت ویژه ای است و این امتیاز در گذشته نیز وجود داشته است. کیفیت بهترین برنج ایران گیلان است و پس از آن برنج مازندران قرار دارد.

بخش اول – کلیات
1-روشهای مختلف کشت برنج
یکی از ویژگیهای طبیعی برنج سازگاری آن به شرایط مختلف محیطی ، بخصوص از نظر مقدار آب است یعنی آن را هم به صورت دیم می توان کشت کرد که تنها باران ، آب مورد نیاز آن را تامین می کند و هم در حالتی که بوته های آن در آبی به عمق چند متر باشد البته برنج در شرایط بین این دو حالت نیز قابل کشت است.به این ترتیب طبقه بندی اصلی کشت برنج بر اساس مقدار آب است.
طبقه بندی پیشنهادی واردا برای آفریقا شامل دو روش عمده کشت برنج است :
برنج های زمین های پست
برنج های دیم
برنج غرقابی
در این نوع زراعت برنج ، خاک مزرعه در تمام یا بخشی از دوره رویش تا ارتفاع متفاوتی با آب پوشیده می شود بین کشت برنج در زمینهای با تلاقی تا کشت برنج با آب شیرین به درجات مختلفی تقسیم بندی شده است.
الف-کشت برنج در زمینهای با تلاقی مانگرو
مانگرو منطقه ای است در نواحی پست حاشیه رودخانه ها یا سواحل دریا که پوشش گیاهی خاصی دارد .گاهی بر اثر طغیان رودخانه ها یا پیشروی در یا ،آب شور به این مناطق وارد می شود و مشکلاتی نظیر شوری یا اسیدی شدن خاک را به بار می آورد.
این نوع کشت برنج حدود 10 در صد از مناطق زیر کشت آفریقا را شامل می شود.
کشورهایی که بیشترین سطح زیر کشت برنج در آنها به این شیوه است : عبارتند از شالیزارهای آفریقای غربی .
ب-کشت برنج با آب شیرین
این نوع کشت برنج بستگی به مدیریت آبیاری دارد. این روش کشت برنج خود به دو گروه تقسیم بندی می شود: کشت غرقابی برنج بدون کنترل آب و کشت برنج با کنترل آب .
پ-کشت برنج غرقابی بدون کنترل آب
در این نوع کشت ، کشاورز هیچگونه کنترلی بر منابع آبی ندارد .منبع تهیه آب می تواند نزولات جوی و یا بالا آمدن آب رودخانه ها در مواقع سیل باشد .هر چند بخشی از این آب را می توان به وسیله ایجاد موانعی نظیر کرت بندی و تسطیح و در مواردی با در نظر گرفتن شیب زمین به صورت تراس بندی برای مدتی در کشتزارها نگهداری کرد این روش کشت در آسیا بویژه در کشورهایی نظیر هندوستان و تایلند متدوال است .غرقابی شدن کشتزارها می تواند در هر مرحله ای از زندگی گیاه انجام گیرد و عمق آب نیز متفاوت باشد.
کشت برنج غرقابی بدون کنترل آب در شرایط خاصی انجام می گیرد و ممکن است زمانی اقدام به کشت کرد که عمق آب در مزرعه بالا باشد. در چنین شرایطی باید اقدام به کشت رقم زودرس برنج کرد.
در آفریقای غربی این نوع کشت گسترش فراوان یافته است ، کشت برنج بدون گنترل آب حدود 5/22 در صد کل زمینهای زیر کشت برنج را در آفریقا شامل می شود این روش دومین نوع زراعت از نظر اهمیت در منطقه است.
ت-کشت برنج با کنترل آب
نیاز رطوبتی گیاه برنج را می توان بطور مصنوعی در طول دوره رشد گیاه با روشهای مختلف ثقلی و یا با پمپاژ آب بر طرف کرد. تسطیح زمین چنانچه بدرستی انجام می شود امکان کنترل آب را در مزرعه فراهم می کند.
علاوه بر آن ابزارهای مهندسی آبیاری این امکان را میسر می سازد که پس از اتمام آبیاری و قبل از برداشت ، کشتزار را خشک نمود ، چون هنگام درو و یا پخش کود و علف کش ها لازم است که مزرعه خشک باشد.
استفاده از این روش که در آسیا مخصوصا در کشور چین بسیار متداول است ، فقط در سالهای اخیر به کشورهای آفریقای معرفی شده است و گستردگی این روش گمتر از 5 در صد از کل زمینهای زیر کشت برنج است، زیرا هزینه بالای نصب و نگهداری سیستم آبیاری باعث عدم توسعه این روش در کشورهای آفریقایی شده است.
برنج دیم :
کشت برنج دیم در مناطقی انجام می گیرد که زمین به ندرت به حالت ماندابی در می آید.

کشت برنج به صورت کاملا دیم
کشت برنج دیم در مناطقی صورت می گیرد که زمین دارای زهکش مناسب و در قسمت بالای مسیر سیلاب باشد و آب مورد نیاز آن فقط توسط باران و رطوبت ذخیره شده در خاک تامین می شود این شیوه کشت معمولا در قسمتهای شیبدار یا زمینهای کنار تپه ها اعمال می شود.
بطور کلی در دنیا حدود 16 میلیون هکتار زمین زیر کشت برنج دیم می باشد کشور برزیل به تنهایی با 5/4 میلیون هکتار کشت دیم برنج یکی از بزرگترین تولید کنندگان این نوع برنج است.
در کشورهای آسیایی با توجه به بالا بودن سطح زیر کشت که حدود 129 میلیون هکتار زراعت آبی است سطح زیر کشت به صورت دیم جزئی بوده و در کل حدود 9 میلیون هکتار می باشد.
کشت دیم برنج مهمترین برنج دیم نوع کشت در آفریقا می باشد که حدود 60 در صد از زمینهای زیر کشت برنج یعنی 2/1 میلیون هکتار را شامل می شود.
لازم به توضیح است در مناطقی که کشت برنج دیم به صورت سنتی انجام می گیرد میزان محصول پایین است و حدود 1 تن در هکتار و در مواردی هم کمتر از آن است در مناطقی که برنج دیم به صورت متمرکز و از روی اصول صحیح انجام می شود میزان محصول بالا است و در مواردی به بیش از آن بالغ می شود که البته به شرایط اقلیمی بستگی دارد .میزان محصول برنج دیم همانند سایر محصولات دیم به میزان نزولات جوی بستگی دارد و با زراعت برنج تحت آبیاری متفاوت است.
کشت برنج وابسته به آبهای زیر زمینی :
آب لازم برای کشت برنج در مواردی توسط آبهای زیر زمینی تامین می شود مشروط بر اینکه سطح آبهای زیر زمینی نزدیک به سطح خاک بوده و ریشه ها بتوانند به راحتی رطوبت را جذب کنند.این روش کشت برنج معمولا در قسمتهای انتهایی شیب ها ویادر مناطقی که خاک دارای لایه های غیرقابل نفوذ است انجام میشود و باعث بوجود امدن شرایط مناسب برای کشت میشود.
به برکت استفاده از دو منبع ابی (نزولات و ابهای زیرزمینی) ،محصول برنج بااستفاده ازابهای زیرزمینی بیشتر ازبرنج دیم است.
کشت برنج دیم با استفاده از ابهای زیرزمینی در افریقا چندان متداول نیست و تنها 5/2 درصد ازکل زمینهای زیرکشت در این قاره را شامل میشود.
جدول زیر بطور خلاصه انواع مختلف کشت برنج و موقعیت ان را در افریقا نشان می دهد.لازم به ذکر است که در صفحات بعد از نظر اهمیت نسبی تنها به کشت برنج دیم خواهیم پرداخت.

انواع مختلف کشت برنج درافریقاو اهمیت انها
نوع زراعت اهمیت نسبی نوع زراعت
درافریقا(درصد)
غرقابی:
کشت برنج درزمینهای باتلاقی (مانگرو)
کشت برنج با اب شیرین 0/10
*بدون کنترل اب 5/22
*باکنترل اب 0/5
کشت برنج دیم:
*کاملا دیم 0/60
*وابسته به ابهای زیرزمینی 5/2

2 روشهای اصلی و زرع برنج دیم
بطورکلی روشهای اصلی کشت برنج عبارتند از:
زراعت نوبتی
زراعت پیشگام
زراعت ثابت
زراعت نوبتی

روش نوبتی یک روش گسترده سنتی و مهم در افریقا برای تولید برنج بشمار می رود.در این روش ابتدا کشاورز یک قطعه زمین بکر جنگلی را که معمولا قطعات بسیار کوچکی هستند پاک می کند.به دلیل اینکه ابزارهای مورد استفاده بسیار ساده ابتدایی هستند .کشاورز معمولا اقدام به قطع بوته ها، درختچه ها و علفهای هرز می نماید و درختان بزرگ را به حال خود رها می کنند و این امر سبب میشود که بعد از برداشت محصول ،گیاهان قطع شده بار دیگر به حالت اولیه خود باز میگردند.
پس از قطع گیاهان و پاک کردن مزرعه ،اقدام به سوزانیدن بقایای گیاهی میشود.سوزانیدن بقایای گیاهی از اهمیت بسیاری برخوردار است و این مرحله به منظور اطمینان از پاک شدن کامل قطعه از علفهای هرز می باشد.علاوه بر ان زمان اجرای عملیات از اهمیت بسیاری برخوردار است و معمولا زمان سوزانیدن در ابتدای شروع بارانهای موسمی است.
اماده کردن در این روش بسیار ساده میباشد.معمولا اماده کردن زمین با خراش دادن سطح خاک و با وسایل بسیار ساده مانند کج بیل انجام می گیرد و سپس اقدام به پخش بذر میشود که در هر شیار ایجاد شده 6 تا 8 بذر کاشته میشود و سپس با خاک سطحی پوشانده میشود .در مواقعی که مشکل خشکی در اوایل رشد گیاه حادث شود،گیاهانی که هنوز به مرحله ی حساس رشد خود نرسیده باشند شانس زنده ماندن را خواهند داشت.بنابراین کشاورزان اقدام به کشت همزمان ارقام مختلفی که دارای دوره رشد متفاوتی هستند می کنند .میزان تراکم بذر در واحد سطح با توجه به دیم بودن نوع کشت معمولا پایین است.
در این روش ،اجرای کشت مخلوط متداول است و گیاهانی نظیر ذرت ،کاساوا ،سیب زمینی شیرین و گیاهان دیگر توام با برنج کشت میشوند.
کشت بذور مورد نظر بصورت همزمان در شیارهای ایجاد شده توسط کج بیل انجام میشود .کاساوا و سیب زمینی شیرین معمولا به صورت همزمان در بین ردیف های برنج کشت میشوند.در این روش به دو نکته باید بطور خلاصه توجه کرد:
(الف)کنترل علفهای هرز
هرچند که در طول سال اول علفهای هرز یک مشکل مهم به حساب نمی اید،اما این امکان وجود دارد که در اثر متراکم شدن علفهای هرز ،مزرعه الوده شده و امکان دستیابی به عملکرد بالا کم شود.کنترل علفهای هرز بطور کلی با دست انجام می گیرد(وجین دستی)در صورتی که در انجام وجین تاخیر صورت گیرد نیاز به کارگر بیشتر خواهد شد که با توجه به کمبود کارگر در منطقه سبب بالا رفتن هزینه تولید خواهد شد.
(ب)کنترل پرندگان
مراقبت از مزرعه باید با دقت صورت گیرد.
عملیات بعدی ،برداشت محصول است که با دست انجام می گیرد.فقط خوشه های برنج جمع اوری میشود و این به معنی ان است که برداشت می تواند تحت هر شرایطی انجام پذیرد .برداشت به صورتهای مختلف انجام می گیرد .و این بستگی به روشهای متداول در هر منطقه دارد.در برخی از موارد محصول به میزانی که بتوان در پایان روز ان را به دهکده رساند، برداشت میشود.
یک یا دو سال پس از کشت اولیه مشکلات فراوانی نظیر الوده شدن کشتزار به علفهای هرز ،پایین امدن حاصل خیزی خاک …, بتدریج در مزرعه افزایش خواهد یافت.در روش سنتی ،زمین مورد نظر به صورت ایش بمدت 8 تا 10 سال رها میشود و این خود سبب رشد مجدد گیاهان خودرو در ان میگردد .برای بعضی از سالها طول دوره ایش کوتاه تر در نظر گرفته میشود.به دلیل فشارهای مربوط به افزایش جمعیت امکان انکه زمین برای مدت طولانی ایش گذاشته شود وجود ندارد.بنابراین کشاورزان بسیار سریعتر (3تا5سال)به قطعه زمین خود باز می گردند. که این امر سبب می شود که بار وری کافی در خاک تامین نگردد
علاوه بر این تقاضای مصرف کنندگان به طور یک نواخت و ثابت در حال افزایش است محصول به دست آمده از کشت نوبتی سنتی برنج بسیار پائین است و نمی تواند با زار تقاضا را جبران کند بنابر این تلاش می شود کشت به صورت متراکم (متمرکز) انجام شود به نظر می رسد اگر کشاورزان می خواهند که سیستم تولید را بیشتر توسعه دهند باید یک روش ثابت تر برای زندگی اتخاذ کنند آنها چطور باید زمین را به دقت آماده کنند جلوی فرسایش را بگیرند و کود دهی کنندو ضمنا زمین را به مدت یک سال به صورت آیش رها کنند ؟
زراعت پیشگام
در این روش برنج به عنوان مقدماتی در زمین کاشته می شود این روش به دو صورت است :
الف)پس از پاک شدن زمین قبل از آنکه اقدام به کشت گیاهان علوفه ای به صورت توام شود برنج به عنوان یک گیاه اصلاح کننده کشت می شود این روش کشت به ویژه در کشور برزیل مرسوم است اما گاهی اوقات در برخی از کشورهای آفریقایی از جمله ساحل عاج و یا ماداگاسکار به کار گرفته می شود
ب) برنج به عنوان یک گیاه پوششی در کشت زارهای جدید الاحداث نظیر (قهوه ، کاکائو ، مرکبات کائوچو و …) یا در جنگل کاری های مصنوعی در فاصله بین ردیف ها کشت می شود در این روش کشت در کشور ژاپن ،برزیل ، ساحل عاج، تایلند و … به اجر در می آید این دو روش کشت دارای ویژگی های مشترک مهمی هستند در هر دو روش غلات صرفا به عنوان یک محصول موقتی و همراه با محصول اصلی کشت می شوند در ضما می تواند نیازهای غذایی ساکنین محلی را تامین کند هر دو سیستم مستلزم جابجایی کشت برنج هستند ، مورد اول در روی زمین های آیش انجام می شود . گاهی اوقات این امر به نواحی که رشد برنج دیم بی ثبات می شود گسترش می یابد و مورد دوم در کشت زارهای جدید التاسیس به اجرا گذاشته می شود
زراعت ثابت
در روش ثابت کشت برنج قواعد زیر را باید مد نظر قرار داد :
-کود دادن به گیاه بر مبنای نیاز گیاه انجام گیرد
-اجتناب از کاهش فزاینده و سریع حاصل خیزی خاک
-به کار گرفتن روشهای ضد فرسایش
-کشت متناوب گیاه با به قولات ؟
-استفاده از روش هایی جهت مقابله با آلوده گی به علفهای هرز
-به منظور باز گشت سرمایه اختصاص یافته جهت کودهای شیمیایی ، علف کش ها و هزینه کارگر در نهایت باید از ارقام پر محصول استفاده شود. تا این امکان فراهم اید که حداقل 5/2 تن در هکتار محصول برداشت شود.در روشهای کشت متراکم این امکان وجود دارد که با استفاده از توسعه فنون زراعی به این میزان محصول دست یافت.
مثالهایی که ارائه خواهد شد ،ذهنیتی درباره یافتهای مختلف در سراسر جهان به همراه خواهد داشت.این روشها بر مبنای میزان مکانیزاسیون طبقه بندی میشود.(کشت دستی ،استفاده از گاو اهن دامی ،استفاده از ماشین الات کشاورزی به صورت نیمه مکانیزه و غیره).
(الف)استفاده ازدام برای اماده کردن زمین
این یک روش خیلی دقیق برای اماده کردن زمین است که شیارهای در جهت خطوط تراز زمین زده میشود .زمین با گاو اهن قلمی دوبار خراش داده می شود و سپس سه بار دیسک زده میشود که کار با ادواتی که به پشت دام متصل میشوند، صورت میگیرد و معمولا از گاو میش استفاده میشود.
بذر به صورت دست پاش (افشان )در شیارهایی که به وسیله ی دیسک ایجاد میشود پخش شده و سپس با زدن ماله با خاک پوشانده میشود.
عملیات نگهداری گیاه در مرحله ی داشت با دست انجام می گیرد.وبا توجه به وسعت عملیات الودگی به علفهای هرز کنترل میشود.برنج را غالبا در تناوب با گیاهانی نظیر ذرت یا حبوبات کشت می کنند.
(ب)روش نیمه مکانیزه
عملیات اماده کردن زمین و بذر افشانی به صورت مکانیزه انجام می گیرد.روش کار بدین ترتیب است که ابتدا زمین شخم خورده وسپس دیسک زده میشود و با دستگاهی بذرافشان اقدام به کشت میشود.با این وجود،هنوزعملیات مرحله ی داشت نظیر کنترل علفهای هرز و برداشت با دست انجام میشود .از کود و علف کشها به صورت محدود استفاده می شود.
در این روش کشت برنج در تناوب با گیاهانی نظیر پنبه ،ذرت و سیب زمینی شیرین انجام میشود.
(پ)روش مکانیزه
در این روش کشت برنج در سطح وسیعی صورت می گیرد و از اماده کردن زمین تا برداشت به صورت کاملا مکانیزه انجام میشود .بذرهای اصلاح شده ،کود،علف کشها و سایر فراورده ها به صورت وسیع مورد استفاده قرار می گیرند.این عملیات در بعضی مواقع با هواپیما صورت میگیرد.این روش کشت برنج مشابه همان روشی است که در سطح وسیع در کشورهایی نظیر استرالیا ،ایالات متحده امریکا انجام می گیرد.

3 تنگناهای عمده
تنگناهای عمده به مفهوم موانع کشت برنج به صورت دیم از دو جنبه گسترش مناطق جدید جهت کشت برنج دیم و یا تمرکز (تراکم )تولید مطرح است.
علفهای هرز
در روش زراعت نوبتی بعد از انکه قطعه ای از زمینهای جنگلی انتخاب گردید و به صورت ایش گذاشته شده و اقدام به سوزاندن بقایای گیاهی میشود ،علفهای هرز مشکلی را بوجود نمی اورند.امادر سالهای بعد و براثر کشتهای پیاپی به صورت یک مشکل اصلی بروز می کنند و معمولا از سال سوم و چهارم به بعد محصول توسط علفهای هرز مورد تهاجم قرار میگیرد بطوری که در بسیاری موارد مزرعه ناچارا رها می شود.در سیستم ثابت ،علفهای هرز یکی از تنگناهای عمده است و مزرعه نیاز به مراقبت مداوم دارد.در اینجا بر خلاف کشت برنج غرقابی که اب به صورت راکد در مزرعه وجود دارد ،کشاورز از روشهای مراقبت موثر مربوط به نشاکاری و روش غرقابی نمی تواند استفاده کند.هرچند که جهت جلوگیری از تراکم علفهای هرز می توان با وجین کردن دستی ،روشهای مکانیکی یا شیمیایی با تلفیقی از همه روشها ،علفهای هرز را کنترل کرد.
کاهش حاصلخیزی خاک
در روش سنتی ،گیاهان از مواد ذخیره شده در خاکهای بکر نهایت بهره را می برند.زیرا خاک مزرعه قبل از به زیر کشت رفتن گیاهان زراعی قبلا به صورت جنگل کاری و یا مرتع طبیعی بوده و پس از قطع کردن انها اقدام به سوزاندن و برگرداندن بقایای گیاهی به خاک شده است که به حاصلخیزی خاک کمک می کند.این حاصلخیزی خاک موقتی است و به تدریج در اثر عدم اضافه شدن مواد غذایی و برگرداندن بقایای گیاه زراعی ،باعث عدم حاصلخیزی خاک و افت شدید محصول میشود.
بالا رفتن تراکم علفهای هرز در مزرعه ،یکی از دلایلی است که اجبارا باید زمین را برای مدتی به صورت ایش گذاشت و این تنها روشی است که باعث میشود زمین به حاصلخیزی اولیه خود برگردد.
به منظور کمک به حاصلخیزی خاک و همچنین دستیایب به محصول زیاد پیشنهاد می شود از کودهای شیمیایی نظیر کودهای ازته ،فسفره ،پتاسه و در صورت امکان کودهای الی نظیر مدفوع دام و کمپوست و کود سبز بر حسب مورد استفاده شود.
در بعضی از مناطق خاک بطور طبیعی ضعیف است و علاوه بر این مشکلاتی مانند مسمومیت در اثر اسیدی شدن خاک وجود دارد ،که در نهایت باعث افت محصول می شود در این صورت با اضافه کردن اهک و بالا اوردن pH خاک می توان ایسن مشکل را برطرف کرد.
خشکسالی
کشت دیم برنج بستگی به شرایط اقلیمی منطقه از نظر تامین اب دارد .اگر میزان نزولات ناکافی یا نا منظم باشد یا خاک قدرت نگهداری رطوبت را نداشته باشد ،نیازهای ابی گیاه برطرف نمیشود و سبب خسارت به ان می گردد.
بطور کلی کشت برنج دیم را باید در مناطقی انجام داد که خاک حاصلخیز و میزان نزولات جوی در طول دوره رشدونمو گیاه فراوان باشد.
در مورد مناطقی که شرایط جوی ان نا مشخص است باید از ارقام اصلاح شده و مقاوم استفاده کرد.ترجیحا بهتر است از ارقامی استفاده شود که محصول انها ثابت است و استفاده از ارقامی که در شرایط مناسب محصول فراوان تولید می کنند ولی در سالهای سخت ،محصولشان بسیار پایین است توصیه نمیشود.
علاوه بر ان عملیاتی نظیر نحوه صحیح عملیات اماده کردن خاک ،بالا بردن رطوبت ذخیره شده در خاک با استفاده از گاو اهن قلمی و پنجه غازی جهت افزایش نفوذ اب باران و ایجاد موانع در مزرعه به منظور کم کردن فرسایش و ممانعت از هدر رفتن اب نظیر بانکت بندی … باید به اجرا گذاشته شود.
بیماریها
بعضی از بیماریها برای برنج بسیار خطرناک هستند.از بیماریها مهم در افریقا می توان بلاست را نام برد که در بعضی از ارقام حساس به بلاست ممکن است محصول را کاملا از بین ببرد.این بیماری بیشتربه برگها و خوشه خسارت می رساند.
در کشت برنج دیم خسارت حاصل از بلاست در مقایسه با کشت برنج تحت ابیاری به مراتب بیشتر است.به منظور کم کردن میزان خسارت ،پیشنهاد می شود که از ارقام مقاوم استفاده شود زیرا روش کنترل شیمیایی جهت مبارزه با بلاست پرهزینه است.
از بیماریهای دیگر که تا حدود زیادی خسارت می رسانند بیماری لکه برگی و لکه قهوه ای و بیماری پوسیدگی غلاف (Shierth-Rot )است.
این بیماریها با علایم خاص خود در روشهای اختصاصی کنترل انها در مبحث جداگانه ای توضیح دادا خواهند شد.
بیماریهای برنج و روشهای کنترل انها در غرب افریقا به وسیله یمحققان ایستگاه تحقیقاتی برنج غرب افریقا و موسسه تحقیقات برنج دیم به رشته تحریر درامده است.
تحقیقات انجام شده بوسیله مرکز تحقیقاتی فوق این امکان را فراهم می سازد که از ارقامی که مقاومت رضایت بخشی نسبت به افات و بیماریها دارند،استفاده شود.
بنابراین مشکلات مانند گذشته حاد نیست .مراکز فوق در حال بررسی دقیق سایر عوامل بیماریزایی که در هنگام رشد محصول بروز می کنند و تهدیدی برای اینده محسوب میشود،هستند.
حشرات
بیشترین خسارت به گیاه توسط حشراتی ایجاد میشود که به ساقه گیاه حمله می کنند،یا برگهای انرا میخورند.
درموردافاتی نظیرکرم ساقه خوار برنج باید از سموم حشره کش استفاده شود،تا جلوی خسارت را بگیرند .ثابت شده است که این روش موثر بوده و ارزان است.ایستگاههای تحقیقاتی در حال ادامه تحقیقات خود هستند تا ارقام مقاوم به حشرات را تولید کنند تا در اینده میزان خسارت به حداقل ممکن برسد.
پرندگان
پرندگان قطعا یکی از مهمترین افات هستند که به گیاه خسارت می رسانند و خسارتی که ایجاد می کنند ،ممکن است شدید باشد.تا به حال روش موثری جهت کنترل انها شناخته نشده است از روشهای متداول کنترل پرندگان روشهای صوتی نظیر استفاده از بلندگو ،تفنگ شکاری ،مترسک ،طعمه مسموم و تله را می توان نام برد.درحال حاضر از روشهای سنتی و مرسوم منطقه ،در پایان فصل استفاده از نیروی انسانی به عنوان نگهبان مزرعه به صورت دائم می باشد.با این وجود در کشورهایی نظیر سنگال و ساحل عاج مراکزی هستند که اقدام به از بین بردن لانه پردگان در مزارع و حاشیه ان می نمایند.
مشکلات برداشت
در صورتی که تمام موانع ذکر شده فوق برطرف شود،کشاورزان میتوانند روش ثابت کشت برنج دیم را به صورت های زیر گسترش دهند:
(الف)با گسترش مناطق زیر کشت
(ب)با بالا بردن میزان محصول در واحد سطح
(الف)گسترش مناطق زیر کشت با توسعه کشت مکانیزه ،کنترل شیمیایی علفهای هرز و راه حلهای فنی مختلف امکان پذیر است.با این وجود برای کشاورزانی که وسعت زمین انها در حد متوسطی است (3تا15 هکتار )ادوات جمع اوری محصول وجود ندارد و برای حل این مشکل نیاز به ادواتی است که بسیار پر هزینه نباشد و طرز کار ان مشابه کمباین بوده که عملیات برداشت و جداسازی شلتوک برنج رااز ساقه انجام دهد.ایستگاههای تحقیقاتی اگاهی کامل در مورد این مشکل دارند و در اینده اقدام به ساخت دستگاههایی که هم کم هزینه بوده و در زمینهای کوچک کارایی لازمه را داشته باشند،خواهند کرد.
کمبود امکانات مالی
معمولا کشت برنج به صورت دیم توسط کشاورزانی که وسعت زمینشان کم است صورت می گیردو فقط برای برطرف کردن نیازهای شخصی انها است.به منظور بالا بردن میزان محصول جهت برطرف کردن نیازهای غذایی جوامع روستایی ،لازم است که کشاورزان را جهت تولید مازاد بر مصرف ترغیب نمود.
براین اساس باید تغییراتی در قیمت برنج ،اعلای یارانه به کشاورزان برنجکار و همچنین برنامه ریزی در خصوص بازاریابی و فروش محصول ایجاد شود.این روش جهت کمک به کشاورزان در بسیاری از کشورها انجام میشود .توان بالقوه تولید برنج در افریقا بالا است .یکی از عوامل کلیدی جهت موفقیت طرحهای کشت برنج ،سازماندهی شبکه های بازاریابی ان در منطقه است.
4 برنج دیم در چه مناطقی به عمل می اید
نزولات جوی
قبل از کشت برنج دیم 2 عامل اصلی اقلیمی باید مورد توجه قرار گیرد:
(الف) میانگین نزولات جوی در طول دوره رشد
(ب) یکنواختی پراکنش بارندگی
نیاز رطوبتی برنج دیم اساسا بستگی به طول دوره رشد،رقم کشت شده و همچنین شرایط اقلیمی منطقه دارد که در نهایتا میزان تعرق گیاه را تعیین می کنند.
معمولا نیاز رطوبتی برنج دیم از 450 میلی متر برای ارقامی که دوره رشد کوتاهی دارند،تا 650 میلی متر برای ارقامی که دوره رشد طولانی است و اصطلاحا رقم دیررس نامیده می شوند،متغیر است.در مراحل بحرانی گیاه یعنی از مرحله ی به خوشه رفتن گیاه تا مرحله ی شیری شدن دانه ها نیاز رطوبتی گیاه زیاد است و به حدود 5 تا 6 میلی متر در روز می رسد.بنابراین مراحل بحرانی گیاه باید با زمانی که نزولات جوی کافی است همزمانی داشته باشد تا نیازهای رطوبتی ان تامین شود.رعایت این نکته خصوصا در شرایطی که بافت خاک ضعیف بوده و قدرت نگهداری و ذخیره رطوبت را نداشته باشد اهمیت دارد.
در عمل به دلیل از دست دادن بخشی از رطوبت در اثر ابدوی و یا نفوذ اب به اعماق خاک کشت دیم برنج در مناطقی که نزولات جوی ان در طول دوره رشد برنج دیم کمتر از 800 میلی متر است بدون استفاده از ابهای زیرزمینی یا استفاده از ابیاری مصنوعی مشکل است.
خاک
در صورتی که میزان نزولات جوی مناسب بوده و پراکنش ان به صورت یکنواخت باشد ،برنج دیم در خاکهای مختلف به عمل می اید.در صورتی که از میزان مناسب بارندگی اطمینان کافی وجود نداشته باشد لازم است خاکی انتخاب شود که ظرفیت نگهداری رطوبت ان زیاد باشد.
شرایط خاکی خاص ،این امکان رابرای خاک فراهم می سازد که رطوبت را به نحو مطلوب ذخیره و به تدریج ازاد کند.
-خاکهایی که مقادیر رس،سیلت وشن انها (بافت خاک)در حد متعادلی باشد مناسب ترین خاک به حساب می ایند.
-عمق خاک:
-منطقه ی جغرافیایی: (به عنوان مثال یک خاک عمیق مناسب سبب ذخیره بهتر رطوبت میشود)
شیب زمین
در بعضی از کشورها فرسایش یک مشکل قابل ملاحضه به حساب می اید زیرا کشت دیم غالبا در زمینهای شیبدار حاشیه تپه ها و در کوهپایه ها صورت می گیرد.در نتیجه این کهر بسیار مشکل افرین است و امکان تسریع در فرسایش مخصوصا در فرسایش حفره ای وجود دارد.
برای کنترل خسارت ناشی از فرسایش در مزرعه از فنون ساده ای می توان استفاده کرد:
-روش صحیح در اماده نمدن زمین در شرایط دیم
-رعایت تراکم بذر(کیلوگرم در هکتار )
-برجای گذاردن بقایای گیاهی در سطح خاک (پوشش سطح خاک)
با این وجود در مواردی که مقدار شیب زمین بیشتر از 1در33 متر باشد ،پیشنهاد می شود روش تراس بندی اجرا شود .در این روش نوارهایی با عرض 1تا3متر ترجیحا به کشت نباتات علوفهای چند ساله اختصاص می یابد .بوجود اوردن این موانع گیاهی سبب ممانعت از ابدوی و هدر رفتن اب شده و همچنین از سرعت جریان اب کاهش یافته و از فرسایش خاک کاسته می شود.
هرچقدرشیب زمین زیادتر باشد فواصل بین ردیفهای نواری باید کمتر شود،در شیب 1به2 عرض نوارها باید در هر 20 متری احداث شود،در شیب 1 به 10 عرض ردیفهای مورب باید در هر 15 متری احداث شود.در صورتی که بافت خاک ریز بافت باشد عرض ردیف های مورب باید نزدیکتر در نظر گرفته شوند.
در صورتی که روش کشت به صورت مکانیزه باشد،عرض ردیفها باید به صورت موازی هم باشد بطوری که ماشینهای کشاورزی بتوانند از ان عبور کنند و خطوط تراز تا حد امکان پشت سر هم احداث شوند،بنابراین باید بین این دو مورد هماهنگی لازم ایجاد شود.

6 انتخاب رقم
ارقام معرفی شده در اینجا فقط برای مناطقی که ارتفاع ان نسبت به سطح ابهای ازاد کمتر از 800 متر باشد ،می باشد.
انتخاب یک رقم اساسا بر مبنای 2معیار صورت می گیرد:
1.سازگاری یک رقم (واریته)باید بر مبنای تطبیق ان با شرایط طبیعی محیط باشد.
2.سازگاری یک رقم بر مبنای روش کشت و زرع ان باشد.
سازگاری به شرایط طبیعی محیط می تواند بر اساس نکات زیر صورت گیرد:
-طول دوره رویش که بستگی به طول فصل بارانی دارد.
-مقاوم بودن به فصل خشک و یا به تغییرات درجه حرارت ،و یا مقاوم بودن به رطوبت بیش از حد در طول فصل بارانی
-مقاوم بودن به افات و امراض خاصی نظیر بلاست و…
-سازگاری به نواحی بوم شناختی اصلی،نظیر جنگلها ،پوشش های گیاهی
به منظور کنترل فرسایش و برقراری رقابت با علف6 های هرز مزرعه باید از ارقامی استفاده کرد که رشد سریع داشته و پوشش مناسب را به خاک بدهند و شاخ و برگ گیاه طوری باشد که تاحدودی مانع از رسیدن نور خورشید به قسمتهای پایین بوته شود.در همه موارد ،ارقامی که ویژگی های فوق را داشته باشند مورد استفاده قرار نمی گیرند مگر اینکه ویژگیهای دیگری نظیر مقاوم بودن گیاه به افات را نیز داشته باشد.مواردی نیز دیده شده است که ارقامی که مقاوم به بلاست بوده اند،پس از چند سال مقاومت خودرااز دست داده و حساس شده اند.این مورد بیشتر در ارقامی دیده می شود که کشت انها به صورت غرقابی صورت می گیرد.بر عکس بعضی از ارقام معین ویژگیهای مقاومت خودراهمیشه حفظ می کنند تعدادی از ارقام برنج بومی به صورت دیم در افریقا کشت می شوند.(موروبرکان ،63-83 و غیره) ارقامی که از این واریته ها حاصل می شوند.نظیر IRAT-112 وIRAT-13 نیز مقاومت خوبی نسبت به امراض دارند.
سازگاری رقم به روش کشت می تواند بر مبنای موارد زیر ارزیابی شود:
(الف) درجه فشردگی زراعت
در صورتی که میزان محصول بین 5/1 تا 5/2 تن در نظر گرفته شود،پیشنهاد می گردد که از ارقام مقاوم که ممکن است پابلند نیز باشد،نظیر موروبریکان(Moroberekan)و83-63 واگوئپکاتتو(iquape Catetto ) استفاده شود.
در صورتی که هدف تولید محصول بین 2تا5/3 تن در هکتار باشد و در منطقه نزولات جوی فراوان و به صورت منظم داشته باشیم ،باید از ارقام مقاومی استفاده کرد که پاسخ خوبی به کودها داشته و همچنین مقاومت خوبی نسبت به خوابیدگی یاورس و پاکوتاه باشند(نظیر رقمهای IRAT-10وIRAT-13 مناسب است).
(ب)مکانیزاسیون
برای برداشت دستسی ارقام نسبتا پابلند،غیرکرکدار مناسب است زیرا سبب کوتاه شدن زمان برداشت شده و در نهایت عملیات در زمان برداشت اسانتر انجام می شود.برای برداشت مکانیزه ،لازم است که محصول به صورت یک دست رسیده باشد و همچنین رقم کشت شده ،مقاوم به ریزش باشد.
ارقام بسیاری وجود دارند که این ویژگیها را دارا هستند و پیشنهاد می شوداز ارقامی استفاده شود که با شرایط خاص منطقه سازگاری بیشتری داشته باشند.
لازم به ذکر است که در حال حاضر رقم خاصی که به عرضهای بالا به خوبی سازش یافته باشد،وجود ندارد .در زیر از ارقامی که در غرب افریقا تا کشورهای امریکای لاتین کشت می شود،به همراه وضعیت ،کیفیت و… به صورت اختصار تئضیح داده می شود.

1-موروبریکان MOROBEREKAN :
منشاء:رقم سنتی ساحل عاج
میانگین تولید:2تن در هکتار
حداکثر تولید:4تندر هکتار
مدت زمان از کشت تا خوشه رفتن:110 روز
دوره رشدونمو:145روز
ارتفاع:145 سانتی متر
*نکات مثبت ویژگیهای گیاه
-قوی بنیه
-مقاوم بودن به ریزش
-مقاوم به بلاست
-مقاوم به افات ساقه 0خوار(STEM Borers )
*نکات منفی رقم
-حساس به ورس
-حساسیت به بیماری لکه قهوه ای
2-IAC 25 (ای ا سی 25):
منشاء:گزینش شده در برزیل ،در اثر اصلاح نژاد در بین ارقام Dourado Precoce و
IAC 1246 بوجود امده است.
میانگین تولید:8/1 تن درهکتار
حداکثر تولید:4 تن در هکتار
مدت زمان از کشت تابه خوشه رفتن:75روز
دوره رشد گیاه:(رقم زودرس)100روز
ارتفاع بوته:145 سانتی متر
*نکات مثبت ویژگیهای گیاه
-زودرسی
-کیفیت بالای محصول
*نکات منفی
-محصول کم
-حساسیت به ورس
3-IRAT-13 :
رقم حاصله در اثر موتاسیون 83-63 بوجود امده است.
میانگین تولید:5/2تن در هکتار
حداکثر تولید:5تن در هکتار
مدت زمان حاصل از کشت بذر تا خوشه رفتن :(رقم زودرس)95روز
مدت دوره رشد گیاه:125روز
ارتفاع گیاه:115سانتی متر
*نکات مثبت گیاه
-سازگاری به شرایط اقلیمی
-محصول زیاد
-مقاوم به امراض
-مقاوم به ورس
-مقاوم به خشکی
-نسبت به مصرف کود شیمیایی پاسخ خوبی می دهد.
*نکات منفی
-حساسیت به ریزش
-بذرکرکدار
-کیفیت پخت نامناسب
4-IRAT-112 :
گزینش شده در کشور ساحل عاج در اثر تلاقی بین Dourado Precoce وIRAT-13 به عمل امده است.
میانگین تولید:5/2 تن در هکتار
حداکثر میزان محصول:5/4 تن در هکتار
مدت زمان لازم از کشت تا به خوشه رفتن:75 روز
دوره رشدونمو:100روز
ارتفاع گیاه:100سانتی متر
*نکات مثبت گیاه
-کیفیت بالای دانه
-زودرسی
-مقاوم بودن به امراض
-مقاوم بودن به ورس
*نکات منفی گیاه
-پایین بودن تولید محصول در مقایسه با IRAT-13
بخش دوم -فنون کشت
7مزایا و معایب روشهای مختلف کشت برنج
فنون کشت از جنبه روش کشت ثابت با تاکید بر استفاده از ارقام اصلاح شده ،کود شیمیایی ،علف کشها و مکانیزه نمودن کشاورزی مد نظر قرار می گیرد.
روش زراعت مورد استفاده اساسا بر مبنای نوع مکانیزاسیون تعیین می گردد.
روشهای اماده کردن زمین به صورتهای زیر است:
(الف) اماده کردن زمین با استفاده از نیروی انسانی:
اگرچه اجرای اماده کردن زمین به وسیله ی نیروی انسانی یک روش وقت گیر است اما نیاز به افرادی که دارای تجربه بالایی باشند ،ندارد.معمولا این روش در سطوح کوچک توسط کشاورزانی که دارای زمینهای کمی هستند انجام می گیرد.
(ب)اماده کردن زمین با استفاده از نیروی دام :
عملیات اماده کردن زمین معمولا با استفاده از یک جفت دام (گاوهای Ndama یا Zebus در افریقا ) انجام می شود.این دامها قدرت کششی بیشتری جهت اماده کردن دارند.(5تا30 اسب بخار).
(پ)عملیات اماده کردن زمین با استفاده از تراکتورهای کوچک ادوات مشابه (تیلر)در این روش از ماشین الاتی که دارای قدرت نسبتا کم (بین 5تا 30 اسب بخار)هستند ،استفاده می شود.

(ت)روش مکانیزه کشت:
روش کاروعملیات اماده کردن زمین مشابه همان عملیاتی است که در کشورهای پیشرفته برنج خیز دنیا انجام می شود.در این روش ماشین الاتی که قدرت نیرو محرکه انها بیش از 25 اسب بخار است ،استفاده می شود.
مکانیزه کردن کشت دارای مزایایی به شرح زیر است:
-گسترش وسعت زمینهای کشاورزی بطوری که حتی توسط یک نفر نیز قابل انجام است.
-سبب بالا رفتن میزان محصول در هکتار می شود و در عین حال کیفیت محصول را در حد بالا حفظ می کند.
-باعث کم کردن نیروی انسانی مورد نیاز می شود و این سبب خواهد شد که کشاورزان وقت ازاد خود را به کارهای دیگری مشغول شوند.
به منظور بررسی در خصوص تعیین روشی که باید استفاده شود،باید بادر نظر گرفتن شرایط خاص هر منطقه به صورت موردی ،بهترین روش انتخاب شود0.برای انتخاب یک روش ،نکات زیر را باید مد نظر قرار داد:
(الف) زمینداران کوچک تاچه اندازه استطاعت دارند:
محاسبه شده است در مناطق حاره برای سرمایه گذاری به روشهای کاملا مکانیزه برای اینکه کشت مقرون بصرفه باشد،باید حداقل وسعت زمین کشاورزان کم زمین به شرح زیر باشد:
-کشاورزانی که وسعت زمینشان 3تا5هکتار است اماده کردن زمین می تواند با استفاده از نیروی دام انجام گیرد.
-در مورد کشاورزانی که وسعت زمینشان (6تا12)هکتار است ،استفاده از ماشین الات کشاورزی به صورت محدود توصیه می شودذ.
-کشاورزانی که وسعت زمینشان 50تا100 هکتار است،از روش معمول مکانیزه می توان استفاده کرد.
(ب)شکل و اندازه مزرعه مد نظر قرار گیرد.
(پ)تجارب فنی کشاورزان (کشاورزی،دامداری و غیره)
(ت)وجود امکانات جانبی برای نگهداری تجهیزات نظیر مراکز تهیه قطعات ، مرکز تعمیرات،سرویس و نگهداری ،تهیه ی سوخت و غیره.
هرچه روش مکانیزه پیشرفته تر باشد به همان نسبت موانع و مشکلات بیشتری را بوجود می اورد.روش معمول مکانیزه نیاز به دانش فنی قابل ملاحضه ای دارد.اگر تجهیزات گران باشند، گاهی اوقات خراب می شوند ،لذا در هنگام استفاده از انها باید با ملاحظه و ظرافت کار کرد.بدین ترتیب استفاده از انها فقط برای موارد خیلی خاص توصیه می شوند .به همین علت در ایت کتاب تاکید بیشتری بر روی استفاده از نیروی دام به همراه استفاده از ماشین الاتی است که به صورت معمول در تمام مناطق استفاده میشود و نیاز چندانی به تجربه و تخصص ندارد.
بهتر است تلفیقی از روشهای مکانیزه به صورت سنتی استفاده شود بنابراین اماده کردن زمین برای کشت و حمل و نقل ممکن است به وسیله ی دام انجام شود و عملیات دیگر با استفاده از نیروی انسانی به صورت دستی صورت گیرد.
استفاده از نیروی دام و تلفیق ان با روش مکانیزه که اصطلاحا روش نیمه مکانیزه نامیده می شود ،بندرت صورت می گیرد اما در بعضی از کشورها نظیر مالی ،ولتای علیا ،سنگال و ساحل عاج مورد استفاده قرار می گیرد.
توضیح این نکته ضروری است که هرنواوری ممکن است سبب بوجود اوردن تغییراتی در روش زراعت نظیر جهت کشت ،جدول ساعات کار ،عملیات زراعی ،درامدو غیره شود ولی سبب بوجود امدن مشکلات دیگری نیز خواهد شد .مثلا زمانی که از علف کش شیمیایی استفاده میشود ،نیار به نیروی انسانی کمتری است.بر همین اساس کشاورزان خرده پا تمایل به گسترش سطح زیر کشت خواهند داشت.اما از نظر کارگر مورد نیاز در زمان برداشت محصول با مشکل روبرو می شوند (از نظر حجم و زمان مصرف شده).
اگر مشکل دیگری بوجود نیاید فنون کشت و روش هایی که با یکدیگر بکار برده میشوند باید بدقت بررسی شده و بطور جداگانه مورد ارزیابی قرار گیرند،بر این اساس برای کشاورزان خرده پا این امکان فراهم می اید که در طول دوره رشد گیاهان مختلف با توجه به سطح زمینهای زیر کشت و با در نظر گرفتن تناوب کشت ،با یک مدیریت صحیح محصولات متنوع را با استفاده از نیروی انسانی موجود برداشت کنند.
8 تناوب زراعی در زراعت برنج دیم
یکی از روشهای اقتصادی به منظور حفظ حاصلخیزی خاک در حد قابل قبول وکنترل علفهای هرز ،کشت برنج به عنوان بخشی از تناوب زراعی است.این دو جنبه سبب می شود که روش تناوب زراعی به عنوان یکی از فنون کشت در اولویت قرار گیرد.
روش های متفاوتی برای تناوب زراعی وجود دارد ،با این وجود برای انتخاب بهترین روش ،با در نظر گرفتن شرایط خاص منطقه ،نکات مهم زیر باید مد نظر قرار گیرد:
(1) گیاه ما قبل از برنج دیم نباید برنج باشد.
(2) گیاهانی نظیر حبوبات ،بادام زمینی ،بقولات،سویا و نباتات علوفه ای که باعث تثبیت ازت در خاک میشوند بهترین گیاهانی هستند که می توانند قبل از برنج قرار گیرند و معمولا برای غلات مناسب هستند.
(3) قرار گرفتن کشت برنج در تناوب کشت ،برای گیاهان بعدی مناسب نیست مخصوصا در تناوب با سورگوم (ذرت خوشه ای).
انتخاب نوع گیاه بستگی به موازنه دو مسئله دارد.یکی برطرف کردن نیازهای غذایی کشاورزان خرده پا و دوم به صرفه بودن گیاه انتخاب شده از نظربالا رفتن درامد انها می باشد.به عنوان مثال در نواحی معینی از کشور سنگال گیاه بادام زمینی یک گیاه مناسب قبل از کشت برنج دیم بشمار می رود .علت ان بالا بودن قیمت و بازار فروش مناسب ان در منطقه است.به همین دلیل در تمام دوره های کشت در برنامه تناوب زراعی دیده میشود.
در بسیاری از موارد طول مدت ایش بستگی به فشار جمعیت (تراکم جمعیت) در منطقه دارد.زمینهایی که برای کشت مورد استفاده قرار می گیرند گاهی اوقات به مدت طولانی (10 ساله و یا بیشتر) در ایش قرار می گیرند ولی این مدت با توجه به بالا بودن رشد جمعیت و نیاز به غذا کوتاهتر میشود که این امر برای حفظ حاصلخیزی خاک مضر است. از نقطه نظر زراعی از جمله گیاهانی که در غرب افریقا به صورت سنتی در تناوب با برنج دیم قرار می گیرند،می توان از بقولاتی نظیر حبوبات ،سویا ،بادام زمینی و گیاهان صنعتی نظیر پنبه ،ذرت نام برد.
با این وجود برقرای تناوب زراعی با استفاده از گیاهانی نظیر سورگوم (ذرت خوشه ای )، برنج و به دنبال ان ایش (خصوصا کوتاه مدت) نتیجه ی بسیار ضعیفی می دهد.
برنامه ریزی در تناوب زراعی بستگی به میزان نزولات جوی در منطقه دارد و میزان نزولات تعیین کننده ی تعداد دفعات زراعت در یکسال می باشد .در این شرایط باید توجه شود که کدام گیاه اول و کدام گیاه بعدی خواهد بود که بستگی به شرایط اب و هوایی منطقه دارد.
9) کود دهی
برنج یکی از گیاهانی است که به شدت به مقدار و تعادل مواد غذایی در خاک حساس است.
مواد غذایی اصلی مورد نیاز برای برنج کدام است ؟
در مورد برنج نیز مانند سایر گیاهان ،عناصر اصلی مورد نیاز ازت ،فسفر و پتاسیم می باشد.
ازت- ازت یکی از عوامل اصلی افزایش محصول است.
این عنصر سبب تسریع پنجه زدن و رشد گیاه می شود ،کمبود ازت در خاک یا پایین بودن مقدار ان از حد مورد نیاز ،سبب نا هماهنگی در رشد، ارتفاع کوتاه گیاه و تعداد پنجه ها کمتر از حد استاندارد می شود، همچنین برگها در برخی از موارد رو به زردی و لکهدار شدن می گذارند
فسفر-فسفر نیز سبب تسریع در رشد گیاه خصوصا سیستم ریشه میشود.علاوه بر این تاثیر مطلوبی بر روی رشد سریع دارد.در مواردی که کمبود فسفر وجود دارد ،برگها به رنگ سبز تیره،یا سبز متمایل یه ارغوانی در می ایند و لکه های زرد در بین رگبرگ های اصلی دیده میشود ،نوک برگ قرمز رنگ می شود.
پتاسیم-پتاسیم سبب ذخیره رطوبت در بافتهای گیاه می شود و همچنین مقاومت گیاه را نسبت به ورس (خوابیدگی )
و امراض بالا میبرد علاوه بر این سبب افزایش اندازه و وزن دانه میشود.کمبود پتاسیم سبب کم شدن تعداد پنجه ها و زرد شدن قسمت انتهای برگهای مسن و رگبرگهای اصلی می شود.
کمبود یکی از این 3 عنصر سبب رشد غیر طبیعی گیاه و در نتیجه ، کاهش محصول می شود . غالباً این سه عنصر را به صورت اختصار بشکل زیر نشان می دهند : ازت N ، فسفر P ، پتاسیم K . با این وجود ، عناصر کم اهمیتر دیگر نیز روی رشد و نمو گیاه و میزان محصول تاثیر دارند که می توان از گوگرد ، کلسیم ، منگنز و آهن نام برد .

انواع مختلف کودها
بر اساس مقدار ازت ، فسفر و پتاسیم ، کودهای مختلف به صورت زیر از یکدیگر شناسایی می شوند .
(الف) این کودها ، مواد شیمیایی هستند که یکی از سه عنصر اصلی را در اختیار گیاه قرار می دهند :
• کود شیمایای اوره (Ura) یا سولفات آمونیوم (Ammonium Sulphate) را در اختیار می گذارند .
• سوپر فسفات (Super phosphate) فسفر را تامین می کند .
• کلرید پتاسیم (Potassium) پتاتسیم را در اختیار می گذارد .
در این کودها عناصر به صورت خالص نیستند ، لذا در هنگام استفاده باید مقدار کود را با توجه به درصد عنصر مورد نظر در آن کود محاسبه کرد . به عنوان مثال ، کود اوره 46 درصد ازت ، بدین معنی است که در 100 کیلوگرم اوره ، 46 کیلوگرم ازت موجود است . بنابراین اگر شما بخواهید 30 کیلوگرم ازت به خاک بدهید باید به صورت زیر محاسبه کنید .
کیلوگرم65=

یعنی با دادن 65 کیلوگرم اوره با نسبت فوق 30 کیلوگرم ازت به زمین اضافه خواهد شد .

(ب) کودهای مخلوط (مرکب)
این کودها دو یا سه عنصر اصلی را با همدیگر تامین می کنند . اگر دو عنصر بطور همزمان تامین شود ، اصطلاحاً دوتایی binery و اگر سه عنصر تامین شود اصطلاحاً سه تایی Ternery یا کامل نیز می گویند . ویژگیهای این کودها معمولاً بر اساس فرمول آنها تعیین می شود . در این فرمولها نسبت هر یک از عناصر به ترتیب معین شده است .
معمولاً اولین عدد در این فرمولها مربوط به ازت و عدد دوم فسفر و عددسوم پتاسیم است . در حقیقت مقدار فسفر به صورت اکسید فسفر P2O2 و پتاسیم به صورت اکسید پتاسیم K2O وجود دارد . برای مثال یک فرمول شیمیایی به صورت 18-18-10 یک کود شیمیایی کامل محسوب می شود . این کود ، یک کود سه تایی است و در یک کیسه 100 کیلوگرمی شامل :
10 کیلوگرم یا واحد ازت
18 واحد فسفر یا بعبارت دقیقتر P2O5
18 واحد پتاسیم یا 18 واحد K2S
بعضی از کودهای شیمیایی را می توان قبل از بذرپاشی استفاده کرد که مورد استفاده گیاه در کل دوره رشد قرار گیرد . در این امر خصوصاً در مورد کود فسفر صادق است . کودهای دیگر ممکن است براحتی شسته شوند با بسیار فرار باشند . بر همین اساس باید چندین بار در طول رشد گیاه استفاده شود . خصوصاً در مورد کودهای ازته باید این نکته مدنظر قرار گیرد .

توجه به این نکته مهم و ضروری است که کودهای ازت دار باید بر اساس نیاز استفاده شوند . گیاه در مرحله پنجه زنی و از مرحله شکم دار شدن تا مرحله رسیدن نیاز با ازت دارد . با این وجود ممکن است در مرحله آخر پنجه زنی و قبل از مرحله به ساقه رفتن ، کمبود ازت دیده شود . این امر سبب کم شدن رشد رویشی گیاه می گردد .
دادن کود ازته به صورت مرحله ای این امکان را برای گیاه فراهم می کند که به صورت مطلوب پنجه زده و دانه ها در خوشه کاملاً پر شوند .

چه مقدار کود باید به زمین داده شوند ؟
مقدار عناصر معدنی که باید به گیاه داده شود ، بستگی به چندین عامل دارد.
(الف) نیازهای اختصاصی خود گیاه که سهم نسبی هر یک از عناصر مورد نیاز (ازت ، فسفر و پتاسیم) را تعیین می کند تا ریشه گیاه را تامین کند . به منظور دستیابی به یک ذهنیت در خصوص وسعت کار ، جدول زیر مقدار عناصر مصرف شده جهت تولید یک تن محصول را نشان می دهد .
(ب) سطح افزایش محصول (در حد یک تن ، دو تن ، سه تن ، در هکتار یا بیشتر و غیره)که مد نظر بوده است که سپس بر اساس آن مقدار کودی که باید استفاده شود ، تعیین می شود .
مقدار مواد غذایی عناصر اصلی مورد نیاز برای تولید یک تن شلتوک برنج
جذب توسط کل گیاه
عناصری که فقط توسط خوشه جذب می شود
ازت
24
13
فسفر
12
7
پتاس
34
4
(اطلاعات داده شده از سنگال) کیلوگرم در هکتار
این امر بستگی به رقم (واریته) برنج و خطر خشکسالی نیز دارد .
تاثیر کود شیمیبایی معدنی همچنین بستگی به سایر روشهای پیشرفته در مورد گیاه دارد . اگر دفع آفات بدرستی انجام نشده باشد ، استعمال مقادیر زیادی کودهای گرانقیمت هیچ گونه امتیازی ندارد .
(پ) مقدار هر یک از عناصر از طریق خاک تامین می شود . این امر بستگی به حجم زمینی که ریشه گیاه به داخل آن نفوذ می کند و ترکیب شیمیاییخاک دارد . این امکان وجود دارد که از ابتدای کار (آماده کردن زمین)خاک فاقد بعضی ار عناصر مشخص باشد . (تجربه نشان داده است که در بسیاری از موارد ، در خاکهای غرب آفریقا کمبود فسفر وجود دارد) و این کمبود را باید با دادن کودهای شیمیایی برطرف کرد .
بعد از برداشت محصول و قبل از آنکه کاری در زمین صورت گیرد . بسیار مهم و ضروری است که عناصر از دست رفته توسط گیاه به زمین داده شود. در صورتی که بقایای گیاهی به خاک برگردانیده شود و همچنین بقایای گیاهی و علفهای هرز سوزانیده شود . طبیعتاً کود شیمیایی کمتری لازم خواهد شد .
لازم بذکر است که در صورت اجرای عملیات فوق می توانیم میزان کود شیمیایی پتاسه را تقلیل داده یا حذف کنیم . میزان ذخیره در جدول زیر نشان داده شده است در این جدول میزان جذب توسط کل گیاه (کاه و دانه ها) با میزا جذب توسط سنبله به تنهایی مقایسه شده است .

(ت) اتلاف عناصر ممکن است در اثر شستشوی ناشی از زهکشی ، یا هدر رفتن آبروی یا در اثر تبخیر باشد . کودهای ازته معمولی قابل حل بوده و بنابراین نسبت به شستشو در اثر نزولات جوی حساس هستند . بنابراین بسیار مهم است که برای ممانعت از تلف شدن کود ، آن را به صورت چند مرحله ای داد .
به منظور جلوگیری از کاهش باروری منابع خاک ، استفاده از کودهای متداول باید جبران کننده عناصر جذب شده توسط کل گیاه و تلفات ناشی از خارج شدن از دسترس گیاه باشد خصوصاً اگر بقایای گیاهی به خاک برداشت داده نشوند .

به منظور جمعبندی روشهای مختلفی که جهت استعمال کودها وجود دارد ، باید بین مباحث زیر تمائز قائل شد :
_ استفاده از کودهای شیمیایی به منظور برطرف کردن کمبود عناصر مشخص ، (خصوصاً فسفر) یا برطرف کردن مسمومیتهای خاک (اسیدی شدن خاک) ، این کار قبل از بذر پاشی صورت می گیرد ، و مواد اضافی (مثلاً کودهای شیمیایی ، فسفاتها ، منیزیم ، سنگ آهک …) همراه با شخم به زمین داده می شود .
_ کودهای معمولی ، بطور معمول بر اساس عناصر ازت ، فسفر و پتاسیم صورت می گیرد که استفاده از آن ممکن است در شرایط عادی قبل از شخم باشد یا به صورت سرک (در مورد ازت) صورت گیرد .
_ استفاده از کود جهت تامین سایر عناصر ، در این روش عناصر فرعی مورد نیاز گیاه (نظیر روی) به صورت سرک داده می شود .

پیشنهادهای کلی در خصوص استفاده زا کودهای شیمیایی برای هر کشور توسط ایستگاههای تحقیقاتی مربوطه تعیین شده است . با این وجود ، مقدار کودی که باید استفاده شود با توجه به شرایط اقلیمی هر منطقه تا حد زیادی متغیر است .
بر همین اساس پیشنهاد می شود که با موسسات توسعه مشورت شود تا به همراه آنها برای تعیین بهترین فرمول برای هر مورد آزمایشهای لازم صورت گیرد .مقداری از فرمولهایی را که توسط ایستگاه تحقیقات برنج غرب آفریقا IRAT برای کوددهی در چندین کشور آفرقائی ارائه شده است ، از طریق ارائه مثال ، در جدول زیر نشان داده شده است :
این فرمولها برای یک برنامه کوددهی معمولی ، بدون در نظر گرفتن رفع کمبودهای عناصر غذایی یا مسمومیت ها ارائه شده است . این وضعیت برای کود دهی در خاکهایی که با یک روش متوالیث کشت با در نظر گرفتن تناوب زراعی کشت می شوند و همچنین بقایای گیاهی به خاک برگردانده می شود ، طراحی شده است .
پیشنهاد برای کوددهی در بعضی از کشورهای آفریقایی در سیستمهای مختلف زراعی

نام کشور
روش سنتی
روش زراعی نیمه پیشرفته

ساحل عاج
100 کیلوگرم کود کامل 18_18_10 قبل از کشت و 50 کیلوگرم اوره در مقطع بعد از ساقه رفتن
200 کیلوگرم کود کامل 18_18_10 قبل از کشت و 100 کیلوگرم اوره بعد از ساقه رفتن
300 کیلوگرم کود کامل 18_18_10 قبل از کشت و 150 کیلوگرم اوره بعد از ساقه رفتن
ولتای علیا
100 کیلوگرم کود کامل 14_23_14 قبل از کشت و 50 کیلوگرم اوره در مرحله پنجه زدن
100 کیلوگرم کود کامل 14_23_14 قبل از کشت و 50 کیلوگرم کلروپتاسیم قبل از کشت و 100 کیلوگرم در مرحله پنجه زدن
از این روش استفاده نمی شود
سنگال
100 کیلوگرم کود کامل 27_12_8 قبل از کشت و 50 کیلوگرم اوره در مرحله پنجه زدن
150 کیلوگرم کود کامل 27_12_8 قبل از کشت و 100 کیلوگرم اوره در مرحله پنجه زدن
250 کیلوگرم کود کامل 27_12_8 قبل از کشت و 200 کیلوگرم اوره در مرحله پنجه زدن
مقادیر پیشنهاد شده آهک دهی متداول به خاک را شمل نمی شود . آهک دهی در شرایط زمینهای مناطق حاره لازم و ضروری است زیرا در مناطق حاره در صورتی که کشت به صورت متوالی صورت گیرد زمین سریعاً اسیدی می شود .
این فرمولها مقادیر نامناسب کودهای شیمیایی را ارائه می دهند . در عمل هزینه هر واحد کود در مقایسه با ارزش فروش محصول بدست آمده که به صورت کیلوگرم محاسبه می شود ، یک عامل قطعی و تعیین کننده در خصوص انتخاب توسط کشاورزان کم زمین است . متاسفانه در غرب آفریقا این ارتباط غالباً نامطلوب است . (اما بر اساس کشور مربوطه و سیاست آن کشور در این خصوی متغیر است ) . با این وجود در زراعت پیشرفته امکان موفقیت برای رسیدن به محصول زیاد وجود ندارد مگر ایکه با استفاده از بقایای محصول ، کودهای آلی یا شیمیایی کمبود مواد معدنی از دسته رفته جبران شود .

روشهای استفاده از کود
پخش کود
از دو روش می توان استفاده کرد :
(الف) پخش کود با استفاده از نیروی انسانی ، در این روش می توان کود را به صورت دستپاش در امتداد ردیفهای ایجاد شده ، پخش کرد . این امر بستگی به روش کاشت و مرحله کود دهی دارد .
(ب) پخش کود به صورت مکانیکی(استفاده از این روش زمانی امکان پذیر است که ورش کشت به صورت مکانیزه باشد) در این روش با استفاده از کودپاشی سانتریفیوژدار ، کو.د را به نسبت مورد نیاز در واحد سطح پخش می کنند . برای سهولت کار ماشین آلات باید بین ردیفها یک فاصله حداقلی وجود داشته باشد .

استفاده از بقایای گیاهی
استفاده از بقایای گیاهی ، این امکان را فراهم می کند که مقدار عناصر از دست رفته را به حداقل برسد . (رجوع شود به جدول)
روش برداشت بر روی چگونگی دفن بقایای گیاهی تاثیر می گذارد . در بعضی موارد ساقه ها را به صورت یک توده یکنواخت بر روی سطح زمین بر جای می گذارند و در مواردی نیز بقایای گیاهی جمع آوری شده را خشک می کنند . سپس قبل از اجرای شخم آنها را به صورت یکنواخت در سطح زمین پخش کرده و اقدام به دفن آنها می کنند .
بطور متعارف ، عمل برگرداندن بقایای گیاهی به خاک از طریق شخم آنها صورت می گیرد که تنها در کشت مکانیزه امکان پذیر است . (این کار با تراکتور یا با گاو آهن دامی انجام می شود) همچنین می توان بقایای گیاهی را سوزاند ، (این یک روش سنتی است) یا آنکه بقایای گیاهی را جهت تعلیف دامها مصرف نمود . در این روش متعاقب چرای دامها مدفوع دامها با عمل شخم (روتی واتر یا دیسک) به خاک برگردانده می شود .

مشکلات خاص خاکهای مناطق حاره
اسیدی شدن
اسیدی شدن خک در مناطق حاره یک پدیده شایع است بعلاوه ، عواملی مانند عملیات کشت متمرکز و استفاده مکرر از کودهای شیمیایی سبب تسریع در اسیدی شدن زمین می شود. برای همین استفاده از کربنات آهک و سنگ آهک منیزیوم دار به منظور متعادل کردن PH خاک از جمله مواردی است که باید توسط کشاورزان به صورت معمول یا عادی انجام شود. این نوع اصلاح خاک ، از جمله مواردی است که قبلاً با موفقیت توسط کشاورزان آفریقایی انجام شده است .
روشهای دیگری نیز برای اصلاح خاک و بالا بردن PH آن (در صورتی که PH به پایی تر ا 8/5 برسد) می توان انجام داد . مثلاً استفاده از 150 تا 200 کیلوگرم سنگ آهک منیزیوم دار در هکتار در هر سال توصیه می شود یا آنکه هر سال یکبار 400 تا 500 کیلوگرم سنگ آهک منیزیوم دار مورد استفاده قرار گیرد ، در شرایط بحرانی پیشنهاد می شود که مقدار زیادی سنگ آهک منیزیوم دار (بین یک تا 4 تن در هکتار) به زمین داده شود .
در نتیجه ، با استفاده سالانه و منظم کود می توان میزان اتلاف حاصله را جبران کرد . میزان کود هر چقدر باشد ، باید قبل از شخم زدن یا در هر مرحله از آماده کردن زمین آن را پخش کرد .
اصلاح پدیده مسمومیت معدنی که غالباً به اسیدی شدن خاک مربوط می شود ، مشکل است .

کمبودها
تشخیص کمبود عناصر معدنی مورد احتیاج گیاه ، مشکل است . زیرا علایم آن در بسیاری موارد به یکدیگر شباهت دارد ولی برطرف کردن آن با در اختیار گذاردن عنصر مورد نیاز به سادگی قابل حل است . با این وجود بالا رفتن میزان محصول جبران هزینه های اصلاح کمبود عناصر مغذی را خواهد کرد .
کمبود فسفر
کمبود فسفر در زمینهای غرب آفریقا بسیار گسترده است . برای برطرف نمودن آن ، می توان با هزینه نسبتاً کم اقدام به پخش سنگهای معدنی در زمینهای زیر کشت کرد .
در صورتی که بخواهیم از کود شیمیایی برای برطرف کردن کمبود فسفر استفاده کنیم ، پیشنهاد می شود که تا 400 کیلوگرم در هکتار کلسیم تری فسفات به زمین داده شود که بعد از پاک کردن مزرعه و در مراحل اولیه آماده کردن زمین به صورت کود پایه مصرف می شود البته میزان لازم برای اصلاح خاک بر اساس شرایط طبیعی فسفر خاک قابل تنظیم است .
متعاقب این امر ، میزان فسفات را می توان با استفاده از کوددهی متداول فسفات در حد مناسب حفظ کرد . با این وجو ممکن است لازم شود که پس از چند سال کشت متمرکز ، روش فوق را تکرار کرد .

کمبود روی
در مواردی خاکهای گچی ممکن است در گیاه علایم کمبود روی مشاهده شود (که به صورت لکه های قهوه ای Ferruginous در بافتهای گیاهی بر روی دو طرف رگبرگ برگهای بالغ دیده می شود) . در این صورت پیشنهاد می شود که کود به صورت سرک 20 گیلوگرم در هکتار سولفات روی به مزرعه داده شود .
روشهای کاهش مقدار مصرف کودهای شیمیایی
روشهای خاصی کاهش مقدار مصرف کودهای شیمیایی وجود دارد با توجه به قیمت کود در غرب آفریقا استفاده از این روشها تشویق می شود .
روشهای موثر در پایین آوردن میزان مصرف کود به شرح زیر است :
(الف) استفاده از نباتات لگومینوز به صورت سیستماتیک به عنوان بخشی از تناوب زراعی (همانطور که می دانیم حبوبات علوفه ای یا دانه ای تثبیت کننده ازت در خاک بوده و با کشت آنها ، در میزان مصرف کودهای شیمیایی ازته صرفه جویی می شود ) که شامل نخود گاوی ، سویا ، بادام زمینی و غیره است .
(ب) استفاده از کود عالی از جمله کود دامی و کمپوست . این روش تاثیر بسیار خوبی در اصلاح خاک دارد . این دو روش توصیه می شوند . لازم به ذکر است که نحوه صحیح آماده کردن زمین این امکان را فراهم می سازد که بذر در عمق مناسب کشت شده و پراکنش ریشه جهت جذب رطوبت و مواد غذایی خاک به صورت مطلوب باشد و هم اینکه از مثیزان فرسایش و رواناب جلوگیری می گردد . این امر همچنین سبب می شود که گیاه بتواند مواد غذایی موجود در خاک را بهتر جذب کند .

10. کشت بذر

چه بکاریم
در کشت برنج دیم توصیه می شود که از بذور اصلاح شده که در موسسات اصلاح بذر تولید می شود استفاده گردد . در صورتی که تهیه بذر اصلاح شده امکانپذیر نباشد ، کشاورزان می توانند از بذور انتخابی سال قبل خود استفاده کنند و باید بذر انتخابی خود را بوجاری نمایند یعنی بذور شکسته ، کوچک و پوچ حذف شود .
علاوه بر این به منظور ممانعت از پوسیدگی بذر در خاک و ممانعت از آلوده شدن بذز به آفات و بیماریها ، پیشنهاد می شود که قبل از کشت بذر با مخلوطی از قارچ کش و حشره کش ضدعفونی شود .
بنابراین برای آغشته کردن بذز با مواد ضدعفونی کننده ، بذر را در داخل بشکه های 100 لیتری قرار داده و با چرخانیدن بشکه بذز کاملً با مواد ضدعفونی کننده مخلوط می شود . به منظور اطمینان از اختلاط کامل باید مقادیر کمی از بذر در هر نوبت استفاده کرد (بسته های 25-20 کیلوگرمی) در صورتی که از بذر کار (Driller) جهت کشت استفاده می شود ، عمل ضدعفونی کردن را می توان به صورت همزمان در مخزن بذز انجام داد .

زمان کشت
زمان کشت باید بر اساس نیازهای رطوبتی برنج تعیین شود . این دوره وقتی است که نیاز گیاه به رطوبت در بیشترین حد خود است و باید زمانی صورت گیرد که ناتظار می رود بیشترین نزولات جوی پیش رو باشد .
جدول زیر مواد ضدعفونی کننده و میزان مصرف را نشان می دهد :

ماده موثر
محصول تجارتی
(به صورت پودر)

مقدار مورد مصرف
(بر اساس محصول تجاری)
تیرام _ هپتاکلر
تیورال
300 گرم ماده شیمیایی برای 100 کیلوگرم بذر
کپتافول+ لیندن
کپتاگرانوکس
300 گرم ماده ضدعفونی کننده برای 100 کیلوگرم بذر
کاربندازیم
گرانوکس
300 گرم ماده ضدعفونی کننده برای 100 کیلوگرم بذر
• لازم به ذکر است مواد شیمیایی بالا برای انسان و حیوان بسیار خطرناک است .
بطور کلی زمان کشت هنگامی است که از شروع کشت تا به دانه رفتن گیاه بیشترین نزولات جوی در این دوره رشد حادث شود . که البته با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی تعیین می شود .
ممکن است تغییراتی نیز در تاریخ کشت داده شود مثلاً یک هفته زودتر یا یک هفته دیرتر از زمان تعیین شده بطور ساده ، زمان کشت باید بعد از شروع فصل بارندگی صورت گیرد تا اطمینان حاصل شود که حداقل ذخیره رطوبت خاک در زمان کشت جهت جوانه زدن بذز وجود دارد اما نباید زیاد دیر اقدام به کشت کرد . بطور معمول زمان کشت غالباً کمی بعد از شروع فصل بارندگی در آفریقا انجام می شود زیرا به صورت عادی این وقت سال یک فصل پرکار و پر جننب و جوش برای کشاورزان است . با این وجود اگر زمان کشت زودتر از موعد مقرر باشد ، با موفقیت بیشتری همراه خواهد بود . نتیجه کشت دیرتر از موعد مقرر ، باعث افت شدید محصول شده و هر چقدر تاریخ کشت به تاخیر افتد به همان نسبت میزان محصول پایین خواهد آمد .

در بعضی از کشورهای آفریقایی خصوصاً کشور سنگال ، کشت بذر در خاک مرطوب انجام نمی شود بلکه زمانی که زمین خشک است صورت می گیرد . این روش کشت تا حدودی دارای مزایایی است و در مواردی برای حل مشکل کشت گیاهان مختلف به صورت فشرده است .
البته پیش بینی وقوع نزولات پس از بذرکاری بسیار نامطمئن است . بر این اساس این امر فقط در مناطقی که به صورت منظم در تاریخ معین بارندگی داشته باشد انجام می شود و در غیر این صورت تحت هیچ شرایطی این روش پیشنهاد نمی شود .

روش کشت برنج دیم
(الف) بهترین عمق کشت جهت یکنواختی سبز شدن بین 1و 4 سانتی متر است .
کشت سطح بذر (در عمق 1 تا 3 سانتی متر) باید در مناطقی انجام شود که کشاورز مطمئن باشد طوبت در مراحل جوانه زدن در خاک باقی خواهد ماند .

(ب) بذر باید با خاک و اطراف آن در تماس باشد .
همانطور که در نحوه آماده کردن زمین تضیح داده شد ، بستر بذر باید ملایم و نرم بوده و بخوبی آماده شده باشد تا پس از جوانه زدن ریشه گیاه بتواند جهت جذب آب و مواد غذائی براحتی در خاک گسترش یابد . باید دقت کرد که سطح خاک سله نبندد زیرا مانع گسترش ریشه در خاک خواهد شد .

(ج) بذر باید به صورت خطی یا موازی کاشته شود .
به منظور ممانعت از فرسایش بذور به صورت ردیفهای مورب کشت می شود . تراک بذر در واحد سطح ، فاصله بین بذور با ماشین آلاتی که جهت کشت استفاده می شود ، مدنظر قرار گیرد . زمان مورد نیاز جهت انجام کشت ، براساس روش کشت بذر متفاوت است .
کشته کپه ای
کشته کپه ای یک روش سنتی است که در کشورهای آفریقایی با استفاده از نیروی انسانی انجام می شود . این روش بسیار ساده است و در هر مکانی و با توجه به هر خاک می تواند انجام شود (حتی اگر ریشه ها بخوبی پاکسازی نشده باشند و یا خاک سنگلاخی باشد و غیره) . روش کار به این نحو است که ابتدا چندین بذر به صورت همزمان در یک نقطه کشت می شود و معمولاً 7 تا 8 دانه در یکجا قرار می گیرد . بدین صورت که ابتدا زمین با فوکا خراش داده می شود و توسط کارگر دیگر سوراخی به عمق 4 تا 5 سانتی متر در خاک زده شده و سپس بذرها را در داخل آن قرار می دهند و آن را می پوشانند و با فشار پا ، خاک را به حالت اولیه در می آورند .
در این روش ، فواصل بین حفره ها 10 تا 40 سانتی متر است . تراکم بذر بندرت از 30 تا 35 کیلوگرم در هکتار تجاوز می کند .
در این روش برای 1 هکتار کشت بذر بین 5 تا 10 روز وقت صرف می شود .

کشت به صورت بذر پاشی
این روش کشت را می توان با نیوی انسانی یا با ماشین آلات بذرافشان انجام داد . زمانی که کشت به اتمام رسید ، توسط یک دیسک سطحی یا با ادوات دیگر می توان بذر را زیر خاک کرد . از این روش سنتی به ندرت در کشت برنج دیم استفاده می شود . زیرا که در این روش عمل جوانه زدن بسیار ضعیف است . در نتیجه ، کشاورزان برای اجتناب از پایین بودن درصد جوانه زدن ، میزان بذر را زیاد می گیرند . ممکن است تا 100 کیلوگرم در هکتار یا بیشتر بذر مصرف شود در صورتی که اگر بذر پوشانده شود ، باید تا حدودی میزان آن را کاهش داد (بنابراین 80 تا 90 کیلوگرم در هکتار) می تواند کافی باشد .
کشت به صورت بذرپاشی بسیار سریع صورت می گیرد ( بین 2 تا 5 روز در هکتار) . حتی اگر فرد بذرپاش ماهر بوده و توزیع بذر بخوبی صورت گیرد ، این روش را باید در مناطقی به کار برد که مشکل آفات عمده نداشته باشد (برای مثال ، جایی که آفات آن بتازگی از بین رفته باشند) یا مناطقی که استفاده از آفت کش امکان پذیر است .

ردیف کار غلات دانه ریز
بذرکاری با استفاده از نیروی انسانی و با دست پرزحمت و وقت گیر است. بنابراین بیشتر از ردیف کار جهت کشت استفاده می شود . دستگاههای ردیف کار انواع مختلفی دارد (نظیر ردیف کار دستی ، دامی و ماشینی) که شامل ابزاری جهت پخش ، قرار دادن بذر در خاک و پوشش بذر است و می تواند یک یا چند ردیف را در یک زمان کشت کند. مزایای ردیف کار در مقایسه با روشهای دیگر کشت به شرح زیر است :
(الف) صرفه جویی در وقت : در صورتی که ردیف کار ماشینی باشد ، طی چند ساعت اقدام به کشت 1 هکتار مزرعه می شود و د ر صورتی که با ردیف کار دامی اقدام به کشت شود ، 1 تا 5/1 روز وقت لازم است و در صورتی که با نیروی انسانی به صورت ردیفی کشت کنیم ، زمان لازم بین 5/1 تا 3 روز است .
(ب) سهولت در کنترل علفهای هرز و کود دادن : نظر به اینکه کشت به صورت ردیفی است ، کنترل علفهای هرز با نیروی انانی ، با استفاده از فوکا یا با ادوات پشت تراکتوری یسهولت اجام می شود . همچنین در مرحله داشت دادن کود شیمیایی به صورت سرک بروش مکانیزه می تواند سریعاً انجام شود .
میزان بذر جهت کشت در روش ردیفی بین 40 تا 80 کیلوگرم در هکتار است که البته بستگی به نوع رقم میانگین وزن هزار دانه و ظرفیت پنچه دهی دارد .
برای مثال ، در مورد رقم ( واریته ) Dourado Picoce که معمولاً دارای پنجه های کمی است ، باید تا 80 کیلوگرم بذر در هکتار استفاده کرد .
فواصل ردیفها بر مبنای روشی که جهت کنترل علفهای هرز برنامه ریزی شده است ، تعیین می شود و در هر مورد ، باید تعیین شود که حداقل فاصله مورد نیاز چقدر است :
در روش سنتی که به صورت ردیفی (با نیروی انسانی) ، کشت می شود .
فاصله ردیفها 25 تا 30 سانتی متر است که این امکان را فراهم می سازد تا با استفاده از فوکا ً دبا Deba علفهای هرز بین ردیفها کنترل شود .
در روش ردیفی که با استفاده از نیروی دام یا با ستگاه کشت می شود ، فاصله ردیفها حداقل 45-40 سانتی متر است . بر این اساس مقدار ردیفها را با توجه به روشی که مربوط به عملیات مرحله داشت ، به صورت یکسان یا مضربی از تعداد فضاهایی بین ردیفی در نظر گرفته می شود .
در نتیجه میزان محصول بدست آمده بندرت تحت تاثیر تغییرات فواصل ردیف قرار می گیرد . مثلاً افزودن فاصله ردیفها از 20 به 40 سانتی متر تغییری در میزان محصول نخواهد داد (یعنی وقتی که فاصله ردیفها زیاد شود فاصله بذور از یکدیگر در داخل ردیفها نزدیک بهم در نظر گرفته می شود ) . در مناطقی که احتمال خشکی در طول دوره رشد وجود دارد پیشنهاد می شود ضمن کم کردن میزان بذر ، فواصل ردیفها بیشتر در نظر گرفته شود . در کشورهای آمریکای لاتین این روش متداول است اما کنترل علفهای هرز در فواصل نزدیک تر همیشه بهتر صورت می گیرد . زیرا گیاه برنج با پنجه زدن فضای تحت اختیار را کاملاً پوشش داده و مانع از رسیدن نور به قسمتهای پایین بوته می شود .
در آفریقا پیشنهاد می شود فواصل ردیفها نزدیک بهم باشد .
کشت به صورت ردیفی می تواند بروش خاصی انجام شود . بر این اساس ردیفها را می توان به صورت جفت نزدیک بهم کاشت .

نتیجتاً برای اینکه ادوات و ماشین آلات مکانیزه و دامی عملیات مرحله داشت را به سهولت انجام دهند ، بذر به صورت دو ردیفه کاشته می شود که 15 سانتی متر در روی ردیف با هم فاصله دارند و فواصل بین هر دو ردیف با یکدیگر 60 سنتی متر است ، اما حتی در این روش نیز کنترل علفهای هرز در بین ردیفهای نزدیک بهم مشکل ساز است .
بر این اساس ارزش این روش را بطور قابل ملاحظه ای کاهش می دهد.
لازم به توضیح است که قبل از کشت باید فواصل ردیفها را تنظیم کرد . بدین منظور قبل از آنکه شروع بکار شود ، بذر کار در یک فاصله معین (حداقل 10 متر) حرکت داده شده و وزن بذوری را که به زمین می ریزند ، بدست می آید . باید کاملاً مطمئن شد که کاشت بذر به صورت یکنواخت انجام شده باشد و بذور بطور یکنواخت ریزش می کنند . در صورت بروز خطا ، باید میزان بذور را دوباره تنظیم کرده و آزمایش را تکرار نمود .

11 علفهای هرز برنج دیم
علفهای هرز یکی از عوامل محدود کننده اصلی در زراعت برنج هستند و تاثیر مستقیم در افت محصول دارند . علفهای هرز برای نور ، آب و مواد غذائی با گیاه برنج رقابت می کنند . بر این اساس کنترل علفهای هرز ضروری است .
همانطور که در بخش قبلی توضیح داده شد . مشکل آلوده شدن مزرعه به علفهای هرز در زراعتهای ثابت (تک کشتی) شدیدتر است .
برخلاف کشت آبی برنج که در مورد کنترل علفهای هرز دارای مزایایی است . (غرقاب کردن مزرعه ، نشاء کاری) ، در کشت دیم برنج از دو امتیاز فوق نمی توان استفاده کرد و باید روشهای دیگری در مورد کنترل علفهای هرز بکار گرفت . روشهای مختلفی برای این منظور استفاده می شود برخی از آنها سنتی بوده و شامل عملیات متداول کشت است . از جمله فنون جدید که در سالهای اخیر در مورد کنترل علفهای هرز تلفیق روشهای مختلف است .

فنون کشت
روشهای دیگری که مدیر مزرعه جهت احتیاط باید مدنظر قرار دهد ، به شرح زیر است :
(الف) کشت بذر باید در زمینهایی انجام شود که کاملاً پاک و عاری از علفهای هرز باشد .
(ب) علفهای هرزی که در حاشیه مزرعه می رویند باید سریعاً از بین بروند در نتیجه ، این علفهای هرز نمی توانند به عنوان منبع اضافی جهت آلودگی مزرعه عمل کنند .
(پ) این نکته بسیار مهم است که فقط از بذوری که قبلاً بوجاری شده و کاملاً پاک و عاری از دانه های علف هرز است ، استفاده شود .
انتخاب بذور کاملاً کنترل شده عاری از بذور علفهای هرز پیشنهاد می شود اما متاسفانه چنین بذوری در سطح وسیع تولید نمی شود .
فنون دیگری که سبب سهولت کنترل علفهای هرز می شوند ف به شرح زیر است :
(1)آماده کردن زمین
هر چقدر نحوه آماده کردن زمین دقیق تر باشد به همان نسبت علفهای هرز کمتری در سطح زمین ظاهر می شوند . مهمترین مسئله در آماده کردن زمین شخم زمین است ، زیرا تاثیر مستقیمی در پاک کردن مزرعه دارد و نسبت به عملیات تکمیلی آماده کردن زمین ارجح تر است.
در آماده کردن زمین اعمال مختفی انجام می گیرد (شخم ، دیسک ، هرس ، ماله …) . پیشنهاد می شود یک فاصله زمانی جند روزه بین مراحل آماده کردن زمین وجود داشته باشد و در مراحل پایانی (تکمیلی) آماده کردن از زمین از دیسک یا روتاری استفاده شود تا هم کنترل علفهای هرز بسهولت انجام گرفته و هم اینکه علفهای هرزی که در طی این مراحل جوانه زده اند از بین می رود .
(2) تناوب
رعایت تناوب صحیح تاثیر بسیار خوبی در کنترل علفهای هرز دارد ، زیرا کشت گیاهان معین به صورت طبیعی نیاز به کنترل دقیق علفهای هرز دارد.
استفاده از علف کشهای مختلف در گیاهاهن مختلف تاثیر مثبتی بر کنترل کنترل علفهای هرزی که امکان کنترل آنها در زراعت برنج وجود ندارد ، دارد .
(3) روش کاشت و تراکم کشت بذر
رشد سریع بذر با تراک بالا این امتیاز را دارد که قدرت رقابت برنج با علفهای هرز افزایش یابد . پیشنهاد می شود که بذور در فواصل زیاد نسبت به یکدیگر کشت نگردد خصوصاً در مناطقی که مشکل علفهای هرز یکی از مسائل اصلی زراعت است .

کندن علفهای هرز
منظور از بین بردن علفهای هرز با استفاده ار نیروی انسانی است بدون انکه از وسیله ای استفاده شود این روش ، به استثنای کشت ردیفی یک روش غیرعملی است .
وجین کردن
عمل وجین کردن می تواند با دست و یا بطور ماشینی انجام شود .
وجین کردن دستی
وجین با استفاده ار نیروی انسانی و با ادواتی نظیر فوکا که به نام ًDafaً
در افرقا نامیده می شود انجام می گیرد . این یک روش سنتی در کنترل علفهای هرز است . از نکات مثبت این روش ً انعطاف پذیری آن در کنترل علفهای هرز است . زیرا تحت هر شرایطی حتی اگر خاک بسیار مرطوب باشد و در هر روش کشتی انجام می شود . با این وجود اگر کشت به صورت ردیفی باشد ، باید یک فاصله حداقل 20 سانتی متری در بین ردیفها وجود داشته باشد .
با این وجود این روش هم بسیار سخت است و نیاز به نیروی کار زیاد دارد . 300 ساعت کار مفید برای یک هکتار در طول فصل رشد و نمو برنج جهت کنترل علفهای هرز مورد نیاز است ، که در بیش ار دو یا سه نوبت باید انجام شود البته این منوط به روش کشت و همچنین مرحله رشد و تراکم علفهای هرز دارد . در مورد کشاورزان خرده پا با در نظر گرفتن وسعت زمینشان عمل کنترل علفهای هرز می تواند با هر وسیله ای نظیر فوکا و یا حتی نظیر نوک بطری شیشه ای انجام شود .
اقدام به موقع !

کنترل علفهای هرز با استفاده از نیروی دام
در این روش کنترل علفهای هرز به منظور ممانعت از پراکنش سطحی سیستم ریشه برنج کشت با بذرکار انجام می شود . باید به کشاورز و حیوانات بخوبی آموزش داده شوند . در این روش فاصله ردیفها حداقل باید 40 سانتی متر باشد . در شرایطی است که کشت به صورت دو ردیف مجاور هم باشد ، مطلوب است .
ادواتی که به پشت دام متصل است ممکن است اختصاصی یا چند منظوره باشد . (مثلاً در آماده کردن زمین ، سله شکنی ، کنترل علفهای هرز …) یا به صورت مشارکتی استفاده شود . در کنترل علفهای هرز در قسمت انتهایی گاوآهن دامی دارای تیغه هایی است که در حد فاصل بین ردیفها حرکت می کند و شانه تیغه فوکا علف علفهای هرز را در نزدیک سطح زمین قطع یا ریشه کن می کند .
لازم به توضیح است که در این روش فقط حد فاصل بین ردیفها علفهای هرز از بین می رود . این روش عملیات قبلی کنترل علفهای هرز را شامل نمی شود . ولی بعداً که گیاه برنج رشد کرد و بزرگ شد ، مانع از رشد علفهای هرز در بین ردیفها می شود .
استفاده از نیروی دام در مقایسه با کنترل علفهای هرز با نیروی انسانی زمان کمتری صرف می شود بطوری که بین 1 تا 4 روز برای کنترل علفهای هرز در یک هکتار زمین وقت می گیرد . البته این امر بستگی به نوع ادواتی که استفاده می شود دارد .

کنترل علفهای هرز با روش مکانیزه
در مقایسه با سییتم قبلی ارجح تر است اما نکاتی نیز در باره آن وجود دارد .
(الف) در مواردی که کنترل علفهای هرز با دست یا با نیروی دام انجام می شود ، استفاده از ماشین آلات جهت کنترل علفهای هرز یک روش دقیق با کارایی بالاست که اصطلاحاً پک کننده مزرعه نیز گفته می شود . (سبب حذف یا از بین بردن ریشه ، بقایای گیاهی و … می شود) . در این روش کشت باید به صورت ردیفی باشد و فواصل ردیفها حداقل باید 40 سانتی متر باشد . علاوه بر این ، در روش مکانیزه یا در روش کشت دو ردیفه باید فواصل بین ردیفها و تیغه های قطع کننده علف هرز مشخص باشد . معمولاً نکات زیر جهت کارآیی بیشتر توصیه می شود :
_ جهت کم کردن خطا در کنترل علفهای هرز فرد دیگری در پشت مسیر حرکت تراکتور عملیات کنترل علفهای هرز را کنترل می کند .
_ تیغه های انتهایی دستگاه روتاری باید سخت یا قابل انعطاف باشند .
(ب) بسته به دستگاهی که مورد استفاده قرار می گیرد ، حدوداً 8-3 ساعت برای 1 هکتار زمین وقت لازم است . تلفیق این روش با کنترل شیمیایی علف کش در قبل از جوانه زدن جهت کنترل علفهای هرز در طول دوره رشد گیاه برنج مناسب است ، مشروط بر این که علف کشی که استفاده می شود ، مقاوم به شرایط آب و هوایی گرم باشد .
کنترل علفهای هرز به صورت مکانیزه یا با استفاده از نیروی دام هنوز برای کشاورزان کم زمین یک روش ناآشنا است . نظر بر این که کنترل مکانیزه علفهای هرز یک کار بسیار حساس و ظریف است ، فن مربوط به آن را باید برای تشویق کشاورزانی که موفق تر هستند پیشنهاد کرد .

استفاده از مواد شیمیایی در کنترل علفهای هرز
استفاده از علف کشهای شیمیایی برای کنترل علفهای هرزنیاز به ساعات کار کمی برای هر هکتار زمین دارد . این روش تا حدودی توسعه یافته است اما در موارد معین ، بالا بودن هزینه تهیه مواد شیمیایی ، یکی از عوامل محدود کننده به حساب می آید .

کیفیت یک علف کش خوب
یک علف کش باید موثر ، انتخابی و بادوام باشد .
موثر بودن _ موثر بودن یک علف کش تا حدو زیادی ، بستگی به شرایطی دارد که در آن مورد استفاده قرار می گیرد این علف کشها باید در زمان معین و تحت شرایط خاص مصرف شوند . موارد مصرف بستگی به علف کشی دارد ، که استفاده می شود .
انتخابی بودن علف کش _ یک علف کش انتخابی سبب از بین بردن علفهای هرز یا بعبارت دقیقتر ، سبب از بین رفتن علفهای هرز مشخص می شود بدون اینکه به برنج (گیاه اصلی) خسارتی وارد شود . باید این نکته مورد توجه قرار گیرد که همه علف کشها انتخابی نیستند . استفاده از علف کشهای عمومی یا غیر انتخابی سبب از بین بردن همه گیاهان می شود . این نوع علف کشها را فقط بین دو کشت (بعد از برداشت محصول و قبل از کشت بعدی) می توان استفاده کرد .
دوام علف کش _ یکی از مواردی که در استفاده از علف کشها باید مدنظر قرار گیرد این است که علف کش مورد استفاده باید به مدت طولانی دوام داشته باشد . در نتیجه نیازی به مصرف مکرر سموم شیمیایی در طول دوره رشد گیاه برنج نخواهد بود . دوام علف کشهایی که در حال حاضر استفاده می شود بندرت از یکماه تجاوز می کند . ولی پس از یک ماه گیاه برنج بقدر کافی رشد کرده است و علفهای هرز نمی توانند با گیاه برنج رقابت کنند اما تحقیقات در حال ادامه است تا علف کشهایی معرفی شوند که بیش از یک ماه دوام داشته باشند .
زمان استفاده از علف کش
زمان استفاده از علف کش با توجه به مرحله رشد گیاه صورت می گیرد. همه شرایط امکانپذیر است همانطور که در تصویر زیر نشان داده شده است معمولاً هم میزان رشد و نمو گیاه و هم رشد علفهای هرز مزرعه مشخص است .

ادوات
بسته به اندازه و وسعت زمین و توانایی فنی صاحب مزرعه و منابع مالی موجود و فرمول شیمیایی سم ، روشهای مختلفی وجود دارد .

(1) سمپاشی معمولی (دستی تلمبه ای)
استفاده از سمپاشهای تلمبه ای یا ثابت دستی امکان سمپاشی یک هکتار زمین بین 3 الی 4 ساعت را فراهم می سازند . در صورتی که امکانات فراهم باشد (از نظر آب و منبع آن) با استفاده از سمپاشهای سنتی مقدار آب مورد نیاز بین 200 تا 1000 لیتر در هکتار خواهد بود . و این بدین معنی است که منبع آب باید در دسترس باشد . (مثلاً نزدیکی به آبگیثر طبیعی یا چاه) . علاوه بر آن تهیه آب و رساندن آب به محل تهیه سم خسته کننده است .
بر همین اساس است که لستفاده از سمپاشهای سنتی جهت کنترل شیمیایی در سطح وسیع توسط کشاورزان کم زمین چندان مورد استفاده قرار نمی گیرد .
(2) به خاطر کم حجم بودن وسیله که مجموعه آب و سم مورد استفاده حدود 20 لیتر در هکتار (5 لیتر از سم بعلاوه 15 لیتر آب) است ، این روش برای کشاورزان کم زمین جالب است از ویژگیهای این روش ، سهولت استفاده از آن است و بهمین خاطر حالت عمومی پیدا کرده است . لازم به توضیح است که هر علف کشی را نمی توان با استفاده از شمپاشهای پشتی یا موتوری کم حجم بکار برد .

(3) سمپاش پشت تراکتوری با کارایی زیاد
عرض کار این سمپاش بین 3 تا 12 متر است و قادر است چندین هکتار مزرعه را طی یکساعت سمپاشی کند . استفاده از این روش نیاز به توانایی فنی داشته و فقط برای کشاورزانی که دارای توان فنی بالایی هستند ، توصیه می شود . (کارایی این روش در زمینهای وسیع مطلوب است) .

نحوه سمپاشی
رعایت نکات کلی زیر در سمپاشی لازم و ضروری است و تحت هر شرایطی باید مد نظر قرار گیرد :

(الف) سمپاشی قبل از کشت بسیار موثرتر است مشروط بر اینکه زمین مرطوب باشد . با این وجود ، با توجه به موانع کلی موجود در این روش ، این اصل باید مد نظر قرار گیرد که قبل از خروج گیهچه برنج (بدلیل انتخابی بودن) و علف هرز (کارایی سم در این مقطع موثرتر است) باید سمپاشی شود . این امکان همیشه فراهم نیست که در زمان سمپاشی خاک مرطوب باشد . به لحاظ خطر مسمومیت که سم برای محصول دارد یا کم شدنم اثر سم پیشنهاد می شود . درست پس از کاشتن بذر ، اقدام به سمپاشی شود .

(ب) سمپاشی باید زمانی صورت گیرد که باد وجود نداشته باشد .
زیرا که ناهماهنگی در پخش سم پیش خواهد آمد .

(پ) در مواقعی که هوا بارانی است نباید سمپاشی شود .
در صورت یکه در مرحله جوانه زدن غلف هرز بیش از 15 میلی متر( یا 6 ساعت باران بیاید ) مدیر مزرعه مجبور است اقدام به سمپاشی مجدد کند ، زیرا که سم به علت آب شویی کارایی خود را از دست می دهد ، البته با توجه به بالا بودن قیمت (هزینه) سم ، سمپاشی دوباره از مواردی است که بستگی به وضعیت اقتصادی و تصمیم گیری کشاورز دارد .

(ت) تنظیم کردن دستگاه سمپاش یکی از عوامل ضروری در کیفیت پخش سم در مزرعه است .
لازم است که مقدار محلول تهیه شده که در واحد سطح پخش می شود مشخص شود .
مقدار سم مصرفی به عوامل زیر بستگی دارد :
• عرض کار سمپاشی
• سرعت کار سمپاش
• میزان پخش سم از دستگاه سمپاش
با توجه به انواع مختلف دستگاهها و نوع سمپاش و نازلهای سمپاش تعیین میانگین در موارد مختلف امکانپذیر نمی باشد . لازم است که نکات ایمنی در خصوص حمل و نقل مواد سمی رعایت شود و همچنین از تماس سم و بلعیدن آن آلودگی منابع آبی آبگیر و چاه با باقیمانده های آن که از شستشوی سمپاش حاصل می شود ، جلوگیری شود .

سموم شیمیایی پیشنهادی
سموم شیمیایی که می توانند علفهای هرز مزارع دیم را کنترل کنند بر اساس زمان استفاده از آنها ، گروهبندی و طبقه بندی شده اند .
علف کشهای دیگری نیز ممکن است تحت شرایط خاص از نظر خاک و شرایط آب و هوایی موثر واقع شوند که می توان خریداری نمود .

دفع شیمایی آفات در بین دو دوره
مواردی در بین دو دوره کاشت مشکل علفهای هرز دیده می شود . بنابراین ، می توان از علف کشهای غیر انتخابی یا کامل که همه گیاهان را نابود می کنند ، استفاده کرد .
در مورد سم پاراکوت لازم نیست که قبل از کاشتن بذر ، بیش ار 1 تا 2 روز بعد از سمپاشی منتظر شد زیرا این سم تاثیر خود را از دست می دهد و این بدین خاطر است که وقتی سم با خاک تماس پیدا می کند ، سریغاً علفهای هرز رذا از بین می برد . ولی در مورد سم گلیفوسیت لازم است که پس از سمپاشی ، 2 تا 3 هفته هیچ کاری بر روی زمین انجام نشود . با این وجود ، این سم هیچگونه مسممیتی در خاک برای گیاه بعدی بوجود نمی آورد . تاثیر این سم بسیار آهسته و کند است زیرا باید سم بدرون علف هرز نفوذ کند . بر همین اساس لازم است جهت کارایی مطلوب مدتی بگذرد ، خصوصاً اگر لازم باشد ریزومها و غده ها نابود شوند ، باید مدتی برای تاثیر سم زمان منظور کرد .

12. آفات و بیماریهای برنج دیم

آفات
برنج دیم در اثر حمله چندین نوع آفت دچار خسارت می شود . میزان خسارت وارده در بعضی اوقات بحدی است که کشاورز ناگزیر از مقابله با آنها می شود .
نحوه و زمان مقابله موثر با آفات بستگی به شناخت دقیق گونه آفت و حساسترین مرحله نمو برنج دارد . ساقه خوارها از جمله مهمترین آفات برنج هستند که متعلق به راسته بال پولکداران هستند (شب پره تک نقطه ای سسامینا) و یا راسته دوبالان (که مگسهای خزانه برنج را می توان نام برد ) .
آفت در حالت لاروی غلاف برگ و ساقه را سوراخ کرده و بقداخل آن نفوذ می کند و بدین ترتیب باعث از بین رفتن پنجه های در حال رشد می شود که این مرحله را اصطلاحاً مرگ قلب گیاه می گویند و یا در مرحله زایشی باعث عدم دانه بندی در پانیکولها می شود . در حالت اخیر پانیکولها خشک و پوک شده که آن را اصطلاحاً ً پانیکولهای سرسفید ً می نامند .
تعدادی از آفات متعلق به خانواده سسیدومیا باعث می شوند که پهنک برگهای انتهایی گیاه مانند برگهای پیاز به صورت لوله ای رشد کرده و برنگ سفید درآیند .
خسارت آفات برگخوار (مانند پروانه تک نقطه ای) که باعث از بین رفتن پنجه ها می شود ، ناگهانی و سریع است بط.ری که کشاورزان غالباً بلافاصله قادر به مقابله با آنها نمی باشند .
حشرات مکنده با مکیدن محتوای دانه ها در مرحله شیری به گیاه خسارت وارد آورده و گاهی اوقات مواد غذایی آنها کاملاً تخلیه می کنند (شته ها) .
برخی دیگر از آفات برگخوار (کوکسیدیا) و گروهی دیگر باعث انتقال بیماریهای ویروسی می شوند (آفات نوع اخیر در آسیا شیوع دارند)
این آفات و خسارات وارده توسط انها ، با جزئیات کامل در نشریه ً آفات مهم برنج در غرب آفریقا و کنترل آنها ً که توسط IRAT تدوین و توسط ADRAO انتشار یافته ، ارائه شده است .
برای مبارزه با آفات روشهای مختلفی وجود دارد از جمله : استفاده از ارقام مقاوم ، کنترل زراعی ، کنترل شیمیایی و کنترل بیولوژیک .

ارقام مقاوم
برخی از ارقام بدلیل خصوصیات فیزیکی ساقه شان (ضخیم بودن ، داشتن بافت چوبی ، داشتن سیلیس زیاد) یا شیمیایی (دارا بودن مواد سمی در اندامهای خود) در مقابل آفات ساقه خوار مقاوم هستند .
با توجه به اینکه در صورت استفاده از ارقام مقاوم نیازی با سایر روشهای مبارزه با آفات نمی باشد ، کشاورزان تمایل زیادی به کشت این ارقام دارند . امروزه تحقیقات گسترده ای برای یافتن ارقام جدید مقاوم به آفات در دست اجرا می باشد .

کنترل زراعی
کنترل زراعی شامل اقداماتی است که منجر به رشد هر چه سریعر گیاه شده و مقاومت آن در برابر آفات افزایش می یابد . از جمله این اقدامات می توان به تغییر تاریخ کشت ، کوددهی در حد لازم و مناسب زیر و رو کردن بقایای گیاهی و … اشاره کرد . کنترل زراعی معمولاً طی عملیات مختلف زراعی توسط کشاورزان بمورد اجرا گذاشته می شود ، لیکن موفقیت آن همیشه صد در صد نیست .

کنترل شیمیایی
قبل از استفاده از هر گونه سم باید از مقرون به صرفه بودن آن اطمینان حاصل نمود زیرا سموم شیمیایی موادی گرانقیمت بوده ، و فقط در صورتی که جمعیت آفات زیاد باشد ارزش استفاده را دارند .
خسارت آفات بر روی برنج های دیم نسبتاً کم بازده معمولاً متوسط می باشد . لذا مبارزه شیمیایی معمولاً مقرون به صرفه نبوده و فقط برای ارقام پر محصولی که شدیداً آلوده به آفت باشند قابل توصیه می باشد.
در سالهای اخیر برای دفع آفات برنج دیم از سم کربوفوران (Furadan) استفاده می شود .این سم بصورت دانه ای و بمقدار 800 گرم ماده موثره در هکتار در زمان بذرکاری در طول ردیفها و یا در زمان پنجه زنی ، بکار برده می شود . از آنجا که سموم شیمیایی برای مصرف کننده نیز خطراتی را دربر دارد ، توصیه می شود در استفاده از آنها کمال دقت و احتیاط بعمل آورده شود .

کنترل بیولوژیک
کنترل بیولوژیک شامل استفاده از حشرات یا عومال بیماریزای مفید به منظور از بین بردن حشرات مضر می باشد که در سالهای اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته و تحقیقات زیادی در این زمینه بعمل آمده است.

پرندگان
بسیاری از گونه های گنجشک در زمان رسیدگی دانه ها به مزرعه حمله ور شده و با خوردن دانه ها ، باعث وارد آمدن خسارت سنگینی به کشاورزان می شوند . استفاده از تفنگهای ترقه ای چندان موثر نیست ، زیرا پرندگان خیلی زود به صدای آن عادت می کنند . معذالک تنها روشهای نسبتاً موثر برای دور کردن پرندگان از مزرعه همان روشهای ساده پرتاب سنگ بسوی آنها ، سوت کشیدن و … می باشد . امروزه روشهایی در دست مطالعه است که طی آنها ترکیبات دفع کننده آفات همزمان پرندگان را نیز از بین می برند . خراب کردن لانه پرندگان نیز یک روش موثر ولی پرزحمت برای دفع آنهاست .
جوندگان
جوندگان نظیر موشها نیز بعضاً خسارتهای سنگینی به محصول وارد می کنند . با از بین بردن لانه های این جوندگان می توان خسارت وارده توسط آنها را کاهش داد .

13. برداشت
زمان برداشت
زمان برداشت محصول ، تا حدودی بستگی به چگونگی استفاده از آن دارد .
مثلاً به عنوان غذای انسان ، یا برای بذر . در مورد اول که البته بیشتر معمول است ، محاسبه بر اساس "رسیدگی تکنولوژی" صورت می گیرد که مربوط به محصول زیاد حاصل از تبدیل شلتوک به برنج سفید است (حداکثر درصد برنج سالم) . این امر بستگی به رقم گیاه ، فصل کشت و روش زراعی مورد استفاده دارد . بر همین اساس است که تعیین تاریخ دقیق درو مشکل است . با این وجود رسیدگی تکنولوژی را می توان بر اساس ظهور خوشه ها ارزیابی کرد . رسیدگی تکنولوژی زمانی است که دو سوم طول خوشه چه رو به زردی می گذارد .
روش دقیقتر بر اساس محاسبه رطوبت موجود در دانه است . رسیدگی زمانی است که رطوبت موجود در دانه حدود 22% درصد باشد در مناطقی مشخصی که دارای فصل خشک هستند ، در زمان برداشت ، رطوبت موجود در دانه از 22% نیز پایین تر می آید ، که این مسئله در درصد استحصال برنج سفید در کارخانه تاثیر سوء می گذارد .
این نکته بسایر مهم است که برنج در زمان معین برداشت شود . به عنوان مثال اگر برنج زودتر از موعد مقرر برداشت شود ، نتیجه آن ، کم شدن وزن هزار دانه و وجود تعداد زیادی دانه نارس یا شلتوک سبز است ، که از ارزش واقعی محصول می کاهد . با این وجود اگر محصول دیرتر از موعد مقرر برداشت شود ، با خطر ریزش و شکستگی دانه روبرو می شویم . اگر محصول برداشت شده برای بذر کاری در نظر گرفته شده بهتر است عمل برداشت در زمان رسیدگی فیزیولوژیکی انجام شده و در آن حداکثر ظرفیت جوانه زنی و انرژی بذر را مورد توجه قرار داد . این مرحله حدود 7 الی 10 روز بعد از رسیدگی تکنولوژی صورت می گیرد و رطوبت موجود در دانه حدوداً 19 درصد است .

روشهای برداشت
برداشت سنتی
• برداشت با چاقو : در این روش کشاورز فقط اقدام به قطع خوشه برنج می کند و سپس آنها را دسته بندی می کند . این روش بسیار وقت گیر بوده و ممکن است حدوداً 100 ساعت کار مفید برای برداشت یک هکتار وقت صرف شود (در صورتی که هر فرد 15 تا 20 کیلوگرم برنج در ساعت برداشت کند) . به همین خاطر است که کشاورزان خرده پا تمایل دارند که به تناوب کشت کنند یا از ارقامی استفاده کنند که دوره رشد متفات دارند تا بدین ترتیب از خسارت و زیان جلوگیری کنند . برای اینکه برداشت محصول زحمت زیادی نداشته باشد ، ترجیحاً بهتر است که از ارقام فاقد کرک استفاده شود .
• برداشت با داس : در سطح وسیع از این وسیله کمتر استفاده می شود . با این وجود باعث صرفه جویی در وقت می شود و حدوداً کمتر از 75 ساعت کار مفید برای برداشت یک هکتار وقت مصرف می شود (25 تا 35 کیلوگرم شلتوک در هر ساعت توسط هر فرد برداشت می شود) .

برداشت مکانیزه
•تیلر دو چرخ یا تراکتور کوچک با قدرت موتور کم (قدرت موتور آن حدوداً 3 اسب بخار باشد) و به صورت میانگین 13 ساعت وقت جهت برداشت یک هکتار زمین حدوداً 6 الی 7 ساعت وقت صرف می شود .

• کمباین مخصوص برنج : این دستگاه ابتدا بوته برنج را قطع و سپس شلتوک را از ساقه جدا نموده و محصول متعاقباً برای عمل خشک کردن و تبدیل آماده می شود .

• خوشه چین : این دستگاه فقط خوشه ها را قطع می نماید و ساقه ها را در مزرعه برجای می گذارد . از این دستگاه در سطح وسیع برای برداشت برنج استفاده نمی شود و در حال حاضر در دست بررسی و مطالعه است.
با هر یک از دستگاههای برداشت که نام برده شد بخواهیم محصول را برداشت نماییم عملاً یک سرمایه گذاری اساسی و قابل توجه لازم است که می تواند برای مالکان زمینهای بزرگ یا براساس فعالیتهای دستجمعی مناسب باشد و در سطح وسیع ، استفاده از آن محدو می باشد (توضیح : بخاطر ارزان بودن نیروی انسانی و کوچک بودن اندازه مزرعه و عدم تمکن مالی اقدام به خرید چنین دستگاهی نمی کنند) . در استفاده از این وسایل موارد زیر باید مورد توجه قرار گیرند :
_ حداقل اندازه برای هر قطعه از مزرعه
_ تصحیح شرایط خاک بدون ایجاد تغییرات در سطح یا ایجاد موانع
_ دقت در تعمیرات و نگهداری
_ امکانات کامل فراساختاری (تامین سوخت ، قطعات یدکی ، عملیات پس از درو بر روی برنج و غیره)
با این وجود این نوع وسایل و تجهیزات باعث صرفه جویی قابل ملاحظه ای در وقت می شوند . ایستگاههای تحقیقاتی مشغول تحقیق در خصوص معرفی ادواتی هستند که هم درو و هم عمل خرمن کوبی را تواماً انجام دهند و هم برای مزارعی که وسعت کمی دارند (اندازه مزارع حدود 10 تا 20 هکتار باشد) مناسب باشد که در حال حاضر وجود ندارد . بنظر می رسد که دستگاه استریپر تنمها راه حل ممکن برای این نوع وضعیت است . ادوات دیگری که با عمل مشابه نیز در حال طراحی و ساخته شدن هستند .
خشک کردن عمل خشک کردن یکی از عملیات مهم در زراعت برنج است که بتوان به نحو مطلوب بدون مشکل محصول را نگهداری کرد . این مشکل مخصوصاً برای کشورهایی که دارای نزولات جوی بالایی هستند مسئله ساز است . کشت ارقام زودرس و برداشت آنها ، قبل از اتمام بارندگی نیز مورد توجه می باشد .
در زمان برداشت ، هنوز شلتوکها دارای رطوبت بالایی هستند (حدوداً 20 دردصد) و رطوبت موجود در دانه جهت انبار شدن باید تا 13% تقلیل یابد (در مورد غلات دانه ریز جهت انبار کردن رطوبت 14% است) . روشهای خشک کردن متفاوت است و بستگی به روش برداشت محصول دارد :
_ خوشه های دسته بندی شده توسط نیروی انسانی : این خوشه ها را می توان به صورت معلق در زیر یک سایبان با تهویه مناسب خشک کرد .
_ ساقه های قطع شده توسط داس یا تیلر یا دروگر : در صورت مرطوب بودن زمین ، بهتر است که آنها روی زمین گذاشته نشوند . لازم به توضیح است که بسیاری از ارقام برنج کمی بعد از برداشت قابلیت جوانه زدن دارند . همچمنین نباید بعد از برداشت در معرض بارندگی قرار گیرند ، زیرا احتمال بارندگی هنوز وجود دارد . تناوب خشکی و رطوبت ، شکستگی بذر (شلتوک) را بدنبال خواهد داشت . بطور معمول سه روش برای خشکانیدن استفاده می شود :
(1) دسته بندی کردن : در این روش هر 6 الی 8 دسته را بطور عمودر در جهت مخالف یکدیگر قرار می دهند بطوری که خوشه به سمت بالا و و ساقه ها به سمت پایین باشند ، و سپس آن دسته را توسط دسته دیگر که در جهت معکوس قرار گرفته است ، می پوشانند تا محافظت شود .

(2) تیرک قفس شکل : دسته ها به صورت موازی در جهت مخالف یکدیگر یا بر روی هم چوبهای موازی که به صورت ثابت روی تیر چوبی مستقر شده اند ، قرار می گیرند ، این تیرها حدوداً80 سانتی متر از سطح زمین ارتفاع دارند .
(3) قرار دادن ساقه ها در پشت بام به صورت آویزان : ساقه ها را بر روی لوله های چوبی در بالای پشت بام با فواصل مشخص قرار می دهند . خوشه در بین چوبها به صورت آویزان به سمت پایین قرار می گیرند و بدین ترتیب نگهداری می شوند . .
(4) استفاده از خشک کن مصنوعی : که به صورت مصنوعی با وارد کردن هوای محیط یا هوای گرم سریعاً رطوبت موجود در دانه را تقلیل می دهند (در شرایط کشور ما کارخانه های برنج کوبی دارای خشک کن مصنوعی هستند) .

جداسازی شلتوک از ساقه
پس از برداشت برنج و کاهش رطوبت دانه مرحله بعد جداسازی شلتوک از ساقه است .
در روش سنتی برای جداسازی دانه ها ، از چوب و خرمن کوبی پایی استفاده می کنند ، گاهی اوقات محصول را به صورت لایه هایی بر روی زمین پخش کرده و با استفاده از حرکت دام عمل جداسازی شلتوک انجام می شود . بعلاوه تعدادی از ادوات ثابت جدا کننده شلتوک از ساقه نیز وجود دارد :
• خرمن کوبی پدالی ژاپنی : که برای هر ساعت می تواند تا 70 کیلوگرم شلتوک را از سلقه جدا کند .
•خرمن کوبی موتوری : که در هر ساعت 400 تا 1500 کیلوگرم ساقه قطع شده را به شلتوک تبدیل می کند . البته این امر بستگی به قدرت موتور دارد . (بین 7 تا 30 اسب بخار) کارایی این دستگاه در مقایسه با خرمن کوبی دستی که می تواند 100 کیلوگرم در روز شلتوک تحویل دهد ، زیاد است .
معمولاً عمل باد دادن ضروری است تا دانه ها از ساقه های کوچک قطع شده یا از دانه های پوک جدا شوند . در اینجا باد یکی از منابع سنتی تولید انرژی است . در صورتی که از روش مکانیزه استفاده شود . کمباین یا استریپر عملیات جداسازی را متعاقب خشک کردن انجام می دهند .

برنج چگونه باید نگهداری شود
محصول برنج باید به طور مطلوب خشک شده با دقت کافی و دور از آب و حشرات نگهداری شود .
نگهداری شلتوک برنج به مراتب آسانتر از برنج سفید است . از این رو بهتر است برنج به صورت شلتوک انباشته شود .
از نظر تئوری برنجی که به نحو مطلوب خشک و هوادهی شده باشد دیگر نیاز چندانی به عملیات خاص ندارد (مشروط به اینکه انبار یا سیلوی برنج خشک ، خنک و دور از نور آفتاب باشد) .
با این وجود اگر مشکلاتی در زمینه نگهداری و ذخیره شلتوک وجود دارد، روشهای مختلفی را باید به شرح زیر به اجرا درآورد .
بر این اساس پیشنهاد می شود که جهت انبار کردن برنج آن را آغشته به سم بروموفوس نماییم . (280 میلی لیتر نکسیون CE 36 در 10 لیتر آب) . در صورتی که محصول به عنوان بذر استفاده شود ، کیسه های شلتوک باید آغشته به پریم فوسمتیل (آستیلیک 50) به نسبت 2 میلی لیتر محصول تجاری در هر متر مربع و متعاقب آن هر 3 هفته یک کیلوگرم آستیلیک 2% برای هر تن شلتوک استفاده شود . این پیشنهاد برای مناطق مرطوب است و برای مناطق خشک سم نکیسون 2% به نسبت 500 گرم ماده شیمیایی برای هر تن بذر باید استفاده شود .
در صورتی که شلتوک برنج برای مصرف خوراک انسان باشد ، پیشنهاد می شود ترجیحاً از سموم شیمیایی استفاده نشود . با این وجود در شرایط استثنایی و آلودگی شدید به آفات پودر بروموفوس (نکسیونP2) به نسبت 500 گرم برای هر تن شلتوک استفاده شود که به صورت پخش سطحی هر سه هفته 100 گرم در هر مترمربع از ناحیه سطحی خارجی انجام می شود . همچنینی ضدعفونی کردن (دود دادن) با فسفید هیدروژن (فوستوکسین) که میزان مقدار یک قرص برای 100 کیلوگرم بذر کافی است .

فهرست منابع

* برنج دیم، میشل ژاکو و بریژیت کورتووا، ترجمه: مهندس جواهر دشتی و دکتر مسعود اصفهانی
* برنج، کاشت، داشت و برداشت، تالیف: محمود اخوت، دانش وکیلی
* دشمنان طبیعی آفات برنج، عوامل مبارزه بیولوژیک، تالیف: شپارد باریون و لیتزینگر، ترجمه: ابراهیم مرعشی
* بیماری های غلات، جو، گندم، برنج، ذرت تالیف محمود اخوت

1