انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در ایران



پیشگفتار
بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه های مختلف اقتصادی، بازرگانی تاثیرات شگرف این پدیده را بیش از پیش نمایان ساخته است. مزایای فراوان اقتصادی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد و بازرگانی شامل صرفه جویی هزینه مبادلاتی، افزایش بهره وری بنگاه و صنعت، تغییر فرایندهای مدیریت و تولید بنگاه های اقتصادی، کاهش هزینه جستجو، دسترسی بیشتر و آسانتر و ارزانتر به اطلاعات، کاهش محدودیت های ورود به بازار، شمار بیشتر عرضه کنندگان، افزایش رقابت، کاهش سود انحصاری ، کاهش هزینه تمام شده و قیمت کالا و تسهیل تجاری موجب توجه روزافزون به این پدیده نوین شده است.
سازمان های بین المللی به رهبری سازمان ملل و سازمان های وابسته به آن همانند UNCTAD و UN/CEFACT طی چند سال گذشته، با ارایه استانداردها و راهبردهای پیشنهادی به کشورهای عضو، اقدامات عملی برای توسعه تجارت الکترونیکی و زیرمجموعه های آن یعنی بانکداری الکترونیکی، حمل و نقل الکترونیکی بیمه الکترونیکی و … در جهان به عمل آورده اند. دولت ها نیز اقدامات گسترده ای برای توسعه تجارت الکترونیکی انجام داده اند. برخی دولت ها در کشورهای پیشرفته با بسترسازی حقوقی، قانونی، اقتصادی، فنی، مخابراتی و ارتباطی و با سیاستگزاری و هدایت کلان به توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی همت گمارده اند. در این کشورها بخش خصوصی پویا و کارآمد محوریت را به عهده گرفته و از آخرین تحولات فنی در فعالیت های خود استفاده می کند.
از سوی دیگر در برخی کشورهای در حال توسعه پیشرو همانند کشورهای آسیای جنوب شرقی، دولت ها علاوه بر سیاستگزاری و هدایت کلان، حمایت گسترده ای از توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی به عمل آورده اند. پیوند با اقتصاد جهانی، اصلاحات اقتصادی مناسب، توسعه منابع انسانی، بسترسازی اقتصادی، حقوقی، فنی، مخابراتی و ارتباطی و بخش خصوصی نسبتاً کارآمد شرایط مناسبی را برای توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی در این کشورها بوجود آورده است.
بدین ترتیب فعالان اقتصادی در سراسر جهان به ویژه در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه پیشرو با بکارگیری آخرین یافته های فناوری به ویژه فناوری ارتباطات و اطلاعات بطور فزاینده مبادلات تجارت الکترونیکی خود را گسترش می دهند. در این راستا برخی بنگاههای اقتصادی از جمله بانک ها با مهندسی مجدد فعالیت های مدیریتی و تولیدی و خدماتی خود و بکارگیری کسب و کار الکترونیکی توانسته اند سهم بازار خود را در بازارهای جهانی ابتدا حفظ و سپس ارتقاء دهند. بدیهی است برای بنگاههایی که در این رقابت عقب بمانند، کاهش سهم بازار اولین پیامد آن خواهد بود.
مصرف کنندگان نیز در کشورهای مختلف تمایل چشمگیری برای انجام مبادلات به صورت الکترونیکی از خود نشان داده اند. کاهش هزینه و افزایش سرعت دسترسی به اینترنت و مزایای اقتصادی و اجتماعی تجارت و بانکداری الکترونیکی از دلایل اصلی توجه مردم به اینگونه مبادلات است.
در ایران نیز طی چند سال گذشته دولتمردان با درک مزایا و اثرات تجارت الکترونیکی به طراحی و ایجاد تجارت الکترونیکی همت گمارده اند. بی گمان یکی از وظایف اصلی در توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی کشور، آگاه سازی عمومی است که در این راستا، معاونت برنامه ریزی و بررسیهای اقتصادی وزارت بازرگانی برنامه هایی برای طراحی و پشتیبانی از برنامه های آموزشی و پژوهشی به مورد اجرا گذاشته شده است.
مجموعه حاضر حاصل پژوهشی است که در زمینه نقل و انتقال الکترونیکی وجوه، به سفارش معاونت برنامه ریزی و بررسیهای اقتصادی وزارت بازرگانی و توسط مرکز ملی شماره گذاری کالا و خدمات ایران انجام شده است. بدین روی لازم است ضمن تشکر از مدیر محترم مرکز ملی شماره گذاری کالا و خدمات ایران از پژوهشگران محترم نیز تشکر و تقدیر شود.
نکته قابل ذکر اینکه، هر چند ممکن است متن حاضر دارای نواقصی بوده و در برخی مواقع مطالب ارائه شده با نظرات معاونت مطابقت نداشته باشد، ولی از آنجا که می تواند برای مطالعه دست اندرکاران فناوری اطلاعات و ارتباطات و علاقمندان به این موضوع مفید باشد، تصمیم به انتشار آن گرفته شده است.
فرصت را مغتنم شمرده با امید به آنکه این مجموعه برای دست اندرکاران و علاقمندان تجارت و بانکداری الکترونیکی مفید واقع شود، از کلیه عزیزان علاقمند دعوت می شود تا نظرات و دیدگاههای خود را درباره توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی ایران و به ویژه برنامه های آموزشی، ترویجی و پژوهشی برای این معاونت ارسال کنند.

فرهاد دژپسند
معاون برنامه ریزی و بررسیهای اقتصادی
وزارت بازرگانی
مهرماه 1383

فهرست مطالب

عنوان صفحه

پیشگفتار

فصل اول : تجارت الکترونیکی
1ـ1ـ مقدمه
2ـ1ـ مفهوم تجارت الکترونیکی
3ـ1ـ تاریخچه تجارت الکترونیکی
4ـ1ـ مزایای ایجاد تجارت الکترونیکی
5ـ1ـ معایب تجارت الکترونیکی
6ـ1ـ مراحل تجارت الکترونیکی
7ـ1ـ مدلهای تجارت الکترونیکی
8ـ1ـ عواملی که باعث شتاب تجارت الکترونیکی شده اند
9ـ1ـ تجارب کشورها در خصوص تجارت الکترونیکی
10ـ1ـ اثرات تجارت الکترونیکی بر کشورهای در حال توسعه
11ـ1ـ محدودیت های رشد تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه
12ـ1ـ عوامل موثر در گسترش تجارت الکترونیکی
13ـ1ـ جایگاه تجارت الکترونیکی در ایران

فصل دوم : انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی
1ـ2ـ مقدمه
2ـ2ـ پول و نقش آن در تجارت
1ـ2ـ2ـ نقش های اساسی پول
2ـ2ـ2ـ ویژگیهای مطلوب پول
3ـ2ـ2ـ انواع تقسیم بندی پول
3ـ2ـ چگونگی پیدایش نظام بانکداری در جهان و سیر تکاملی آن
1ـ3ـ2ـ تاریخچه و چگونگی پیدایش بانکداری
2ـ3ـ2ـ تاریخچه پیدایش بانکداری الکترونیکی
3ـ3ـ2ـ مقایسه بانکداری سنتی و بانکداری الکترونیکی
4ـ2ـ انتقال الکترونیکی وجوه
1ـ4ـ2ـ مقدمه
2ـ4ـ2ـ مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)
3ـ4ـ2ـ اهمیت و جایگاه EFT
4ـ4ـ2ـ مزایای بکارگیری انتقال الکترونیکی وجوه
5ـ4ـ2ـ نحوه عملکرد انتقال الکترونیکی وجوه
6ـ4ـ2ـ انواع سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه
7ـ4ـ2ـ معماری سیستم های پرداخت الکترونیکی
5ـ2ـ سوئیفت (SWIFT)
1ـ5ـ2ـ مقدمه
2ـ5ـ2ـ تعریف سوئیفت
3ـ5ـ2ـ تاریخچه سوئیفت
4ـ5ـ2ـ مزایای سوئیفت
5ـ5ـ2ـ کاربرد سوئیفت
6ـ5ـ2ـ مکانیزم عمل سوئیفت
6ـ2ـ کارت های بانکی
1ـ6ـ2ـ مفهوم کارت های بانکی
2ـ6ـ2ـ تاریخچه کارتهای بانکی
3ـ6ـ2ـ مزایای کارتهای بانکی
4ـ6ـ2ـ انواع کارتهای بانکی
5ـ6ـ2ـ مکانیزم عمل کارتهای بانکی
6ـ6ـ2ـ الزامات و تجهیزات سیستم مدیریت کارت
7ـ6ـ2ـ مسائل و مشکلات کارتها
7ـ2ـ پول الکترونیکی
1ـ7ـ2ـ مقدمه
2ـ7ـ2ـ تعریف پول الکترونیکی
3ـ7ـ2ـ اهمیت و مزایای پول الکترونیکی
4ـ7ـ2ـ انواع پول الکترونیکی
5ـ7ـ2ـ معایب و پیامدهای منفی پول الکترونیکی
8ـ2ـ پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
1ـ8ـ2ـ مقدمه
2ـ8ـ2ـ تعریف پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
3ـ8ـ2ـ اهمیت پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
4ـ8ـ2ـ فرآیند پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
5ـ8ـ2ـ مزایای پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
9ـ2ـ امنیت در سیستم های الکترونیکی انتقال وجوه
1ـ9ـ2ـ مقدمه
2ـ9ـ2ـ مفهوم امنیت
3ـ9ـ2ـ مسائل مربوط به امنیت
4ـ9ـ2ـ فناوری های امنیت اطلاعات

فصل سوم : انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی و موانع گسترش آن در ایران
1ـ3ـ مقدمه
2ـ3ـ بانکداری الکترونیکی در ایران
3ـ3ـ مشکلات و موانع گسترش انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در ایران
1ـ3ـ3ـ مشکلات مربوط به زیرساخت های اساسی
2ـ3ـ3ـ کمبود سرمایه های انسانی مناسب برای انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
3ـ3ـ3ـ موانع قانونی کاربرد انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
4ـ3ـ3ـ موانع اقتصادی گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
5ـ3ـ3ـ موانع فرهنگی ـ اجتماعی گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
6ـ3ـ3ـ موانع سیاسی گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
7ـ3ـ3ـ موانع مربوط به مقاومت کارکنان و مدیران بانکها در مقابل تغییر حرکت از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی
8ـ3ـ3ـ مشکلات مربوط به نظام مدیریتی حاکم بر بانکهای کشور
9ـ3ـ3ـ سنتی بودن سیستم های اطلاعاتی و ارتباطی سازمانها و موسسات دولتی و بخش خصوصی در ایران
10ـ3ـ3ـ دولتی بودن بانکهای کشور و وضعیت غیررقابتی بودن آنها
11ـ3ـ3ـ مشکلات امنیتی
12ـ3ـ3ـ اثرات ناشی از تحریم اقتصادی آمریکا

فصل چهارم : راههای گسترش و توسعه بانکداری الکترونیکی در ایران
1ـ4ـ مقدمه
2ـ4ـ برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران
3ـ4ـ نقش وظایف بانک مرکزی در برنامه تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی
4ـ4ـ شیوه ایجاد تحول در یک بانک
ضمیمه: تعریف واژه های کلیدی

فصل اول

تجارت الکترونیکی

1ـ1ـ مقدمه
با توجه به پیشرفت های فناوری روزمره و شتابان, جوامع به جوامعی مبتنی بر دانش و آگاهی تبدیل شده اند. توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات به موسسات و سازمانها این امکان را می دهد که فعالیت های تجاری و مبادلات خود را با سرعت و انعطاف پذیری انجام دهند.
در قرن بیست و یکم فناوری اطلاعاتی و ارتباطی با سرعت بیشتر پیشرفت و توسعه خواهد کرد. پیشرفت های به وجود آمده در فناوری اطلاعات و ارتباطات در اواخر قرن بیستم باعث شکل گیری تجارت الکترونیکی شده است. تجارت الکترونیکی انقلابی عظیم در شیوه تجارت و کسب و کار به وجود آورده است.
تجارت الکترونیکی و به تعبیر وسیع تر کسب و کار الکترونیکی شیوه و نحوه زندگی کردن انسانها را نیز متحول می سازد. کشورهای پیشرفته چندین سال است که تجارت الکترونیکی را آغاز کرده اند و کم کم مسائل و مشکلات آن را تجربه کرده اند بنابراین تا حدودی بسترهای فناوری, قانونی و سرمایه های انسانی و مادی لازم برای توسعه و گسترش آن را فراهم ساخته اند و در آستانه تحول اساسی و کامل در شیوه کسب و کار و زندگی هستند, که در آن به میزان وسیع از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده خواهد شد.
علاوه بر کشورهای پیشرفته, کشورهای در حال توسعه نیز به منظور ایجاد زیرساخت ها و بسترهای لازم برای تجارت الکترونیکی, در حال برنامه ریزی و تلاش هستند. در کشور ما هم تلاش های پراکنده ای صورت گرفته است, ولی این تلاشها تاکنون اثربخش نبوده است زیرا از یک طرف از انسجام و یکپارچگی لازم برخوردار نمی باشد و از طرف دیگر فاقد سرعت مناسب هستند.
از آنجا که هدف غایی کتاب حاضر بسترسازی برای گسترش تجارت الکترونیکی و کسب و کار الکترونیکی در ایران می باشد در این فصل در خصوص تجارت الکترونیکی بحث و بررسی به عمل می آید. هدف از ارائه این فصل آشنایی با ابعاد و زیرساخت های تجارت الکترونیکی و تبیین نقش و جایگاه انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در آن می باشد.

2ـ1ـ مفهوم تجارت الکترونیکی1
رشد سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات در دهه پایانی قرن بیستم و شروع قرن بیست و یکم و افق های جدیدی را بر روی کسب و کار و تجارت باز نمود. این افق های جدید سبب تحول در امر تجارت گردید و با سرعت و شتاب وصف ناپذیری در حال گسترش می باشد.
تحولات در زمینه فناوری اطلاعاتی و ارتباطی به حدی زیاد و موثر بوده که بعضی ها عصر حاضر را عصر اطلاعات و تحولات را به انقلاب اطلاعاتی تعبیر می نمایند. انقلاب اطلاعاتی سبب ایجاد شیوه های نوین و بی سابقه در تولید, پردازش و انتقال اطلاعات می گردد. شیوه های جدید به علت اینکه موجب افزایش کارایی, بهره وری, اثربخشی و بالا بردن سرعت در برقراری ارتباطات, و کاهش هزینه ها شده است, از طرف شرکتها و سازمانهای تجاری با استقبال زیادی مواجه گردیده است و در عرصه نوین رقابت, مزیت های رقابتی زیادی را برای آنها به همراه خواهد داشت.
در سال 1991 اینترنت در سراسر دنیا فقط 3 میلیون کاربر داشت و از طریق اینترنت تجارتی صورت نمی گرفت ولی در سال 1999 بالغ بر 150 میلیون نفر به اینترنت دسترسی پیدا کردند و تقریباً آنها خریدهای خود را به صورت پیوسته از پایگاههای تجارت الکترونیکی انجام می دادند2.
با توجه به مزیت های زیادی که تجارت الکترونیکی در بردارد پیش بینی می گردد در آینده نزدیک, با سرعت زیادتری مورد استفاده قرار گیرد و انقلاب دیگری را در عرصه تجارت به وجود آورد. این انقلاب جدید نحوه خرید و فروش کالا و خدمات توسط موسسات تجاری و اشخاص را متحول می سازد.
قبل از پرداختن به مقوله تجارت الکترونیکی لازم است تعریف روشنی از آن ارائه گردد. هر چند با توجه به عمر کوتاه تجارت الکترونیکی هنوز تعریف دقیق, روشن, جامع و مانع از این اصطلاح به ارائه نگردیده است, ولی این بدان معنی نیست که در این زمینه کاری نشده و یا تعریفی ارائه نشده است. بلکه تعاریف بسیار زیادی ارائه شده است, اما در بین اندیشمندان این رشته اتفاق نظر وجود ندارد. در ادامه به پاره ای از تعاریف اشاره می شود و سپس یک تعریف جمع بندی شده ارائه و مورد استفاده قرار می گیرد..
"باجاج"3 تجارت الکترونیکی را این گونه توصیف می نماید: "تجارت الکترونیکی یعنی مبادله اطلاعات تجاری بدون استفاده از کاغذ است که در آن نوآوری هایی مانند مبادله الکترونیکی داده ها, پست الکترونیکی, تابلو اعلانات الکترونیکی, انتقال الکترونیکی وجوه و سایر فناوریهای مبتنی بر شبکه به کار برده می شود. تجارت الکترونیکی نه تنها عملیاتی را که در انجام معاملات به طور دستی و با استفاده از کاغذ صورت می گیرد به حالت خودکار درمی آورد, بلکه سازمانها را یاری می کند به یک محیط کاملاً الکترونیکی قدم بگذارند و شیوه های کاری خود را تغییر دهند."4
در تعریف دیگری تجارت الکترونیکی این گونه تعبیر شده است: "انجام تجارت روی اینترنت, فروش کالاو خدماتی که به صورت ناپیوسته توزیع می شود و ]یا فروش[ به صورت پیوسته یعنی ارائه محصولات ]مثل کتاب الکترونیکی, نرم افزار[ که از طریق نرم افزارهای کامپیوتری به دست مصرف کننده می رسد." مبادلات می تواند بین بنگاههای تجاری, شرکتها و مصرف کننده انجام شود. اما اینترنت شامل یک طیف وسیع تر از فعالیت های بالقوه تجاری و تبادل اطلاعاتی است. به عنوان نمونه اینترنت به شرکتها, اشخاص و دولت ها یک زیرساخت الکترونیکی را پیشنهاد می کند که قادر است بازارهای مجازی مزایده برای کالاها و خدمات ایجاد کنند. مثلاً ebay.com جزو اولین سایت هایی است که موفق شد چارچوبی ایجاد کند که در آن مصرف کنندگان بتوانند کالاها و خدمات بسیار متنوعی را با افراد دیگر (C2C) و یا (C2B) داد و ستد کنند5.
هدف از بکارگیری تجارت الکترونیکی توسعه روشهای قدیمی تجارت نیست بلکه ارائه روشی جدید در انجام امور بازرگانی محسوب می شود. با توجه به این روش جدید بازرگانان قادرند محصولات خود را به شکل تمام وقت و به تمام خریداران در سرتاسر جهان مستقل از مرزهای جغرافیایی و ملتها عرضه کنند.
با توجه به نو بودن مفهوم تجارت الکترونیکی هنوز اغلب مردم فکر می کنند تجارت الکترونیکی معادل خرید و فروش از طریق شبکه اینترنت می باشد. در صورتی که این فقط جزء کوچکی از تجارت الکترونیکی محسوب می شود. تجارت الکترونیکی امروزه مفهوم بسیار وسیعی دارد که جنبه های مختلف تجارت, اقتصاد و بانکداری را دربرمی گیرد. تجارت الکترونیکی شامل خرده فروشی, عمده فروشی کالاهای قابل لمس (مثل اتومبیل) و کالاهای غیرقابل لمس (مثل اطلاعات, نرم افزار), ارائه سرویسهای مختلف به مشتریان نظیر مشاوره های پزشکی, حقوقی, مشاوره ای مدیریتی و تخصصی و دیگر موارد تجارت مثل راه اندازی مناقصات و مزایده ها و تبادل کالا با کالا و همچنین شامل هر گونه تراکنش مالی / تجاری بین موسسات و افراد مختلف می گردد.
کنسرسیوم صنعت کمرس نت6 از تجارت الکترونیکی تعریف زیر را ارائه نموده است:
"تجارت الکترونیکی" عبارت است از استفاده از کامپیوترهای یک یا چند شبکه برای ایجاد انتقال اطلاعات تجاری که بیشتر با خرید و فروش اطلاعات, کالا و خدمات از طریق اینترنت مرتبط می باشد. رسالت تجارت الکترونیکی فقط ارتباط نیست بلکه پی ریزی و تقویت روابط تجاری است7.
کلاکوتا و وینستون8 (1997) معتقدند که ارائه یک تعریف از تجارت الکترونیکی بستگی به این دارد که از نظر چه کسی بخواهیم تجارت الکترونیکی را تعریف نماییم:
از دیدگاه ارتباطات, تجارت الکترونیکی عبارت است از تحویل اطلاعات, کالا یا خدمات یا پرداخت ها از طریق خطوط تلفن, شبکه های کامپیوتر یا ابزارهای دیگر.
از دیدگاه فرآیند کسب و کار, تجارت الکترونیکی عبارت است از کاربرد فناوری به سمت و سوی اتوماسیون مبادلات تجاری و جریان کارها.
از دیدگاه خدماتی, تجارت الکترونیکی عبارت است از یک ابزاری که به وسیله آن شرکتها و موسسات, مشتریان و مدیریت, هزینه های خدمات را کاهش می دهند, کیفیت کالاها را بهبود می بخشند و سرعت ارائه خدمات را افزایش می دهند.
از دیدگاه پیوسته9 تجارت الکترونیکی باعث ایجاد توانایی خرید و فروش کالا و اطلاعات از طریق اینترنت و سایر سرویس های پیوسته می شود.
تعاریف فوق هر کدام, جنبه ای از جنبه های تجارت الکترونیکی را مد نظر داشته است ولی هیچ کدام جامع و مانع نمی باشد. زیرا هر کدام با زدن لنزی بر چشمان خود برای لحظه ای چشم انداز تجارت الکترونیکی را به تصویر کشیده اند.
به طور کلی تجارت الکترونیکی بر تولید (ایجاد) و بهره برداری از فرصت های جدید کسب و کار تاکید دارد. و به عبارت دیگر "ایجاد ارزش اقتصادی" یا "انجام کار بیشتر با هزینه کمتر" در تجارت الکترونیکی مد نظر است.
تجارت الکترونیکی کوشش می نمایند فرآیند اجرایی مبادلات موسسات و کسب و کار را بر روی شبکه های گوناگون, قانونی نموده و تعمق ببخشد. توسعه این فرآیندها می تواند باعث عملکرد کاراتر (کیفیت بهتر, رضایت بیشتر مشتریان و تصمیم گیری بهتر در سطح موسسات و سازمانها), کارایی اقتصادی بیشتر (هزینه های کمتر) و مبادلات سریع تر (سرعت بالاتر, پرشتاب, یا مبادلات پیوسته) گردد. به طور خاص تجارت الکترونیکی اجرای تبادل اطلاعات بین دو یا چند بخش (موسسات, سازمانها, اشخاص) را با استفاده از ارتباطات شبکه ای میسر می سازد. این شبکه ها می توانند ترکیبی از سیستم تلفن معمولی (POTS)10, تلویزیون کابلی11, خطوط اجاره ای12 و بی سیم13 باشند. مبادلات مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات در حقیقت راه جدیدی برای انجام امور کسب و کار و حتی انواع جدید کسب و کار را به وجود آورده است. به همین علت اخیراً مفهوم کسب و کار الکترونیکی14 به طور گسترده ای مورد استفاده قرار گرفته است.

3ـ1ـ تاریخچه تجارت الکترونیکی
هر چند اصطلاح تجارت الکترونیکی جدیداً مطرح شده است ولی استفاده از فناوری های الکترونیکی در انجام امور بازرگانی و تجاری به سالهای قبل بازمی گردد. به عنوان مثال استفاده از کارت به جای پول در اوایل دهه 1950 در کشور آمریکا آغاز شد. در این دهه اولین کارت پلاستیکی جهت پرداخت هزینه های خرید کالا یا خدمات توسط موسسه آی دینرز15 تولید شد.
از آن تاریخ به بعد استفاده از انواع کارت ها توسط موسسات خدمات عمومی به عنوان بلیط قطار, اتوبوس و راه آهن شهری, موسسات مالی نظیر بانکها و یا موسسات غیرمالی نظیر مخابرات, ثبت احوال و موسسات مالی اعتباری بین المللی مثل ویزا16, مسترکارت17, آمریکن اکسپرس18, معمول و گسترش یافت.
با الکترونیکی شدن کارت ها و به کارگیری پایانه های رایانه ای در نقطه فروش
(POS)19 در سال 1983 ابعاد استفاده از کارت ها در تجارت گسترده تر شد.
علاوه بر کارت ها که در شکل گیری تجارت الکترونیکی موثر بوده, بکارگیری وسیع رایانه توسط شرکت های بزرگ در دهه 75 میلادی نیز موثر بوده است. در این دهه شرکتهای بزرگ و چندملیتی شبکه های اختصاصی رایانه ای بوجود آوردند تا از این طریق بتوانند با سرعت و سهولت بیشتری اطلاعات تجاری را بین خود و تولیدکنندگان دیگر مبادله نمایند. این روش انتقال الکترونیکی داده ها را "مبادله الکترونیکی داده ها (EDI) 20 " می نامند.
از مبادله الکترونیکی داده ها می توان برای مخابره الکترونیکی مدارک و اسناد مانند سفارش خرید, فاکتور, اعلامیه حمل, تاییدیه وصول کالا و سایر مکاتبات استاندارد بازرگانی بین طرفین تجاری استفاده نمود. این فناوری را همچنین می توان برای ارسال اطلاعات مالی و پرداخت های الکترونیکی بکار برد.
شاید آنچه بیش از همه بر تجارت الکترونیکی تاثیر گذاشت و سبب گسترش روزافزون آن شد, بوجود آمدن اینترنت بود. اینترنت شبکه بین المللی متشکل از شبکه ها و شاهراههای اطلاعاتی جهانی است. اینترنت همچنین منابع اطلاعات موجود در عرضه کنندگان سرویس های بی شمار را در اختیار کاربران مختلف قرار می دهد. از طریق اینترنت میلیونها رایانه به یکدیگر متصل می شوند و شبکه جهانی را به وجود می آورد. در این شبکه جهانی هر نوع کاربری یافت می شود: افراد, دانشگاهها, سازمانهای دولتی, موسسات و شرکت های خصوصی, فروشگاهها, بانکها و… . هر چند در ابتدا اینترنت جهت اهداف نظامی طراحی گردید و سپس در زمینه فعالیت های تحقیقاتی و مطالعاتی مورد استفاده قرار گرفت. ولی به سرعت نحوه استفاده از آن در امر تجارت شناخته شده و مورد بهره برداری وسیع قرار گرفت.
تجارت الکترونیکی با استفاده از اینترنت از دو طریق انجام می شود: نخست اجرای مبادله الکترونیکی داده ها از طریق اینترنت, به این معنی که اینترنت به عنوان یک شبکه رایگان یا ارزان به جای شبکه های گران تر ارزش افزوده (VAN)21 برای ارتباطات بازرگانی مورد استفاده قرار می گیرد؛ دیگر وب جهانی22 یا بازاری است که کالا, اطلاعات و خدمات را برای فروش عرضه می نماید و خریداران می توانند به وسیله مرورگرها23 این بازار را ببینند و در آن خرید کنند24.
در قرن بیستم میلادی در دهه 90 میلادی به مرور تجارت الکترونیکی به مفهوم جدید آن از طریق شبکه های خصوصی و عمومی و اینترنت در آمریکا آغاز شد. در سال 1994 حجم معاملات تجاری به صورت الکترونیکی در آمریکا حدود 325 میلیارد دلار برآورد شده است. آمریکا آن لاین25 کامپیوسرو26, پرادیگی27 مهمترین شبکه های تجاری الکترونیکی در آمریکا می باشند. علاوه بر آن شبکه خرید اینترنت28 که بزرگترین بازارهای خرده فروش را اداره می نماید, که کنسرسیومی از شرکتها است که استفاده از اینترنت را برای تجارت الکترونیکی ترویج می نماید, نقش برجسته ای در گسترش اینترنت و تجارت الکترونیکی در آمریکا داشته اند.29
یکی از مواردی که در توسعه تجارت الکترونیکی در آمریکا و به تبع آن در جهان موثر بوده است, یادداشت تاریخی بیل کلینتون رئیس جمهوری وقت آمریکا در سال 1993 می باشد. وی طی یادداشتی به تاریخ 26 اکتبر 1993 دستورالعملی به منظور ساده و روان سازی تدارکات صادر کرد که دولت را به محیط تجارت الکترونیکی وارد ساخت. به این ترتیب بزرگترین پروژه مبادله الکترونیکی داده ها با این فرمان موجودیت یافت. وی انتظارات خود را به شرح زیر مطرح کرد:
"به علت تشریفات اداری, کاغذ بازی دست و پا گیر, تاخیرهای غیرضروری و کاهش بهره وری مصمم شده ام شیوه خرید کالا و خدمات از سوی دولت مرکزی را به طور بنیادی تغییر داده و بهبود بخشم و به منظور حصول اطمینان از این امر مقرر می دارم که تجارت الکترونیکی در خریدهای دولت مرکزی هر چه سریع تر به مورد اجرا گذاشته شود30."
با امضای این دستورالعمل, دولت آمریکا موظف شد در کمترین زمان ممکن, تجارت الکترونیکی را برای خرید و فروش کالاها در سطح آمریکا به شکل عملی درآورد. طبق این دستورالعمل چهار مرحله برای رسیدن به تجارت الکترونیکی معین گردید:
1ـ مرحله اول تا مارس 1994 : ساختار و معماری یک تجارت الکترونیکی که قابل استفاده در ایالات متحده آمریکا باشد تعیین شود و وظایف بخشها و سازمانهای مختلف برای انجام این امر معین گردد.
2ـ مرحله دوم تا قبل از سپتامبر 1994 : یک تجارت الکترونیکی اولیه که دولت فدرال و تولیدکنندگان خصوصی را قادر به تبادل اطلاعات مربوط به خریدها و قیمت محصولات می کند به طور عملی در سطح کشور پیاده شود.
3ـ مرحله سوم تا قبل از جولای 1995 : یک سیستم کامل تجارت الکترونیکی در سطح کشور پیاده شود که قابلیتهای سیستم اولیه را با پشتیبانی تبادل پول الکترونیکی و استفاده از بانکهای اطلاعاتی گسترش دهد.
4ـ مرحله نهایی تا قبل از ژانویه 1997 : سیستم کامل تجارت الکترونیکی با تمام قابلیت های ممکن در سطح کشور پیاده گردد.31
به دنبال این دستورالعمل, گروهی تحت عنوان "گروه فدرال تجارت الکترونیکی" تشکیل گردید و برنامه جامعی تهیه نمود که در تمام رده های سازمانی دولت مرکزی یک ظرفیت استاندارد برای تدارکات الکترونیکی ایجاد شود.
این دستورالعمل نقش بسیار مهمی در توسعه تجارت الکترونیکی در ایالات متحده داشت و شتاب آن را چندین برابر کرد.
علاوه بر کشور آمریکا, سایر کشورهای پیشرفته مثل کشورهای اروپایی و ژاپن نیز در زمینه تجارت الکترونیکی اقدامات مشابهی را به عمل آورده اند. کشورهای تازه صنعتی شده جنوب شرق آسیا نیز با سرعت زیادی در حال گسترش تجارت الکترونیکی می باشند. در سالهای اخیر حتی کشورهای کمتر توسعه یافته و در حال رشد نیز نسبت به مقوله تجارت الکترونیکی حساس شده و در حال انجام اقداماتی در این زمینه می باشند.
تجارت الکترونیکی در موسسات, سازمانها و دولتها از تقاضای روزافزون آنها برای استفاده از فناوری رایانه در جهت بهبود بخشیدن به فرآیند کسب و کار, مبادلات با مشتریان, و مبادله اطلاعات بین موسسات مختلف و داخل خود آنها, نشات می گیرد.
با توجه به مطالب ارائه شده تاریخچه تجارت الکترونیکی را بشرح ذیل خلاصه می کنیم.
در دهه 1950 میلادی کارت های پلاستیکی در عرصه تجارت ظهور کرد. در طول دهه 1970 با معرفی انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)32 بین بانکها بر اساس شبکه های خصوصی, بازارهای مالی دچار تغییر اساسی گردیدند. انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) پرداخت های الکترونیکی همراه با اطلاعات مربوط به وجوه ارسالی را بهینه نمود.
در طول سالهای بعد از 1970 و اوایل دهه 1980 تجارت الکترونیکی در کشورهای پیشرفته به شکل پیام های الکترونیکی (مثل مبادله الکترونیکی داده ها EDI33 و پست الکترونیکی34) در سطح وسیعی بین شرکتها رایج گشت. فناوری پیام های الکترونیکی در حقیقت سبب شد کارهای مبتنی به کاغذ در فرآیندهای کسب و کار کاهش یابد و به دنبال آن اتوماسیون افزایش یابد. موسسات به طور سنتی برای مبادلات خود از شیوه کاغذ مثل چک, سفارش خرید, اسناد بارگیری و حمل, استفاده می کردند. این مبادلات به شکل الکترونیکی تبدیل شد. "مبادله الکترونیکی داده ها" به شرکتها و موسسات اجازه می داد که اسناد مورد نیاز و اطلاعات, دستورها و مجوزها را به شکل الکترونیکی بین خود رد و بدل نمایند.
در اواسط دهه 1980 نوع استفاده جدیدی از فناوری تجارت الکترونیکی بین مشتریان گسترش یافت. این شیوه جدید عبارت بود از خدمات پیوسته35, که تعاملات اجتماعی جدید (مثل مکالمه و گفتگوی36 الکترونیکی) و اشتراک دانش و اطلاعات علمی (مثل گروههای اخبار37 و برنامه های انتقال فایل38) را به وجود آورد.
در طول سالهای آخر دهه 1980 و اوایل دهه 1990 فناوری پیامهای الکترونیکی به جزء تفکیک ناپذیری از جریانات کاری موسسات تبدیل شد که به آن سیستم های یکپارچه محاسباتی می گفتند. این شیوه باعث ایجاد کارایی و اثربخشی بیشتر برای موسسات گردید.
در دهه 1990 ظهور وب های جهانی (www)39 بر روی اینترنت, تحولی شگرف در عرصه تجارت الکترونیکی به وجود آورد. وب موجب گردید تا تجارت الکترونیکی به شیوه ارزان تر فعالیت های تجاری را انجام دهد. وب همچنین سبب شده است تا موسسات کوچکتر بتوانند پابپای شرکتهای چندملیتی عرض اندام نمایند.

4ـ1ـ مزایای ایجاد تجارت الکترونیکی
وقتی صحبت از مزایای تجارت الکترونیکی به عمل می آید, در حقیقت تجارت الکترونیکی با تجارت سنتی مقایسه می شود. در تجارت سنتی که بر پایه کاغذ استوار است, وارد نمودن مکرر اطلاعات یکسان و واحد موجب بروز مشکلاتی می گردد که این مشکلات با استفاده از تجارت الکترونیکی مرتفع می گردد. این مشکلات عبارتند از:
1) در تجارت سنتی زمان زیادی صرف وارد نمودن اطلاعات تکراری و ارسال آنها می شود.
2) در تجارت سنتی با توجه به اینکه داده ها به دفعات وارد سیستم می شوند, احتمال بروز خطا افزایش یافته و دقت عملیات کاهش می یابد.
3) در تجارت سنتی به نیروی کار بیشتری برای ورود اطلاعات, پی گیری, ارسال و غیره نیاز است. نیروی انسانی بیشتر, هزینه ها را بالا می برد در نتیجه قدرت رقابت را کاهش می دهد.
4) عملیات دستی بر پایه کاغذ در تجارت سنتی ضریب عدم اطمینان را بالا می برد.
هر چند با بهره گیری از رایانه امروزه بسیاری از امور عملیاتی تجاری بنگاهها به شیوه رایانه ای انجام می پذیرد (اموری مثل تنظیم فاکتور, سفارش خرید, و اسنادی نظیر آن) اما با وجود این باید اسناد زیادی را چاپ و طبقه بندی نمود, برای مشتریان ارسال کرد و نسخه هایی از آنها را بایگانی نمود. اسناد ارسالی برای مشتریان باید مجدداً در سیستم اطلاعاتی مدیریت آنها به طور دستی وارد شوند. اینها همه مستلزم صرف وقت و هزینه می باشد که با بکارگیری تجارت الکترونیکی این مشکلات تا حدودی مرتفع می گردد.
با این توضیحات, به ویژگیها و مزیت های تجارت الکترونیکی می پردازیم.
1ـ در تجارت الکترونیکی تاخیر ناشی از تهیه و ارسال مدارک از بین می رود.
2ـ در تجارت الکترونیکی از آنجا که داده ها به دفعات وارد سیستم نمی شوند احتمال بروز خطا کاهش می یابد.
3ـ صرفه جویی در نیروی کار به علت عدم نیاز به ورود مجدد داده ها به سیستم و کاهش هزینه آن. بررسیهای علمی نشان داده است که استفاده از روشهای تجارت الکترونیکی نسبت به تجارت سنتی هزینه های عملیات تجاری را بین 20 تا 75 درصد کاهش می دهد.
4ـ در تجارت الکترونیکی به علت اینکه زمانهای تاخیر کاهش می یابد جریان اطلاعات از روانی و اطمینان بیشتری برخوردار خواهد بود.
5ـ در تجارت الکترونیکی وصول پیام به طور الکترونیکی و بدون وقفه به فرستنده اعلام می گردد.
6ـ تجارت الکترونیکی محدودیت های زمانی و مکانی تجارت را برداشته است, به عبارت دیگر تجارت را به تجارت جهانی تبدیل کرده است.
دسترسی آسان, مطمئن و سریع به اطلاعات و برقراری ارتباطات با خریداران و فروشندگان از اهمیت ویژه ای برخوردار است که با بهره گیری از مبادله الکترونیکی داده ها, هزینه جمع آوری و پردازش اطلاعات کاهش می یابد و بعد مسافت بین خریدار و فروشنده از میان می رود و سرعت و صحت عملیات افزایش می یابد در نتیجه از این طریق می توان تجارت جهانی واقعی را تجربه کرد.40
7ـ کاهش هزینه تمام شده کالا و خدمات : یکی از هزینه های عمده محصولات و خدمات هزینه های بازاریابی و سرویس دهی و توزیع است. در تجارت الکترونیکی به علت پایین آمدن هزینه های بازاریابی و توزیع و برداشتن واسطه ها قیمت تمام شده محصولات تا حدود زیادی پایین می آید.
8ـ افزایش رقابت : مسئله رقابت موضوع مهمی در تجارت الکترونیکی به حساب می آید. شرکتها و موسسات باید از آن استفاده کنند و اگر از این ابزار استفاده نکنند در حالی که شرکتهای رقیب استفاده نمایند, دیر یا زود کنار گذاشته خواهند شد. تجارت الکترونیکی رقابت را تشدید نموده است. زیرا تمامی شرکتها می توانند به معرفی خود و محصولات خود بپردازند و مصرف کنندگان به سرعت می توانند اطلاعات مورد نیاز خود را جمع آوری نمایند و بهترین فروشنده را انتخاب نمایند.
9ـ امکان عرض اندام شرکت های کوچک و متوسط در سطح جهان : در تجارت سنتی شرکتهای کوچک و متوسط نمی توانند به راحتی در سطح جهانی حضور یابند. ولی تجارت الکترونیکی سبب می شود که شرکت های کوچک و متوسط هم بتوانند در سطح جهانی خود را معرفی نمایند و به عرضه محصولات و خدمات خود بپردازند و با شرکتهای بزرگ به رقابت بپردازند.
10ـ افزایش فروش بنگاهها و شرکتها به علت حضور در بازارهای جدید و جهانی.
11ـ برداشتن محدودیت های زمانی برای عرضه خدمات و محصولات توسط بنگاهها. با استفاده از تجارت الکترونیکی مشتریان می توانند در طول 24 ساعت به عرضه کنندگان کالا و خدمات, تماس برقرار نمایند و نیازهای خود را تامین نمایند.
12ـ کاهش هزینه های اجتماعی : تجارت الکترونیکی باعث کاهش هزینه های رفت و آمد افراد, صرفه جویی در وقت, کاهش ترافیک, کاهش آلودگی هوا, شلوغی معابر و سایر هزینه های اجتماعی می گردد.

5ـ1ـ معایب تجارت الکترونیکی
اگر بپذیریم که تجارت الکترونیکی شیوه جدیدی است برای کاهش هزینه ها, افزایش سرعت و دقت در ارتباطات و مبادلات تجاری, با توجه اینکه سیستم ها, روشها و فناوری ایجاد شده توسط بشر مطلق نمی باشد, باید بپذیریم که این شیوه نیز دارای کم و کاستی ها و معایبی می باشد.
به علت نو بودن این فناوری هنوز خیلی زود است که تمام زوایای پنهان آن روشن شود و عیب های آن آشکار گردد. زیرا در حال حاضر مرحله اولیه عرضه این نوع فناوری می باشد بنابراین بیشتر بر جنبه های مثبت آن در مقایسه با تجارت سنتی تاکید می شود. و اغلب تحلیل گران اشاره ای به جنبه های منفی و معایب آن ندارند. تقریباً مشابه زمانی که فردی کالایی را می خواهد بخرد, هنگام خرید کالا, بیشتر مزیت ها و نقاط مثبت آن در نظر او جلوه گر می شود ولی پس از خرید کالا به تدریج نقاط منفی آن در نظرش آشکار می گردد.
فعلاً تب و تاب استفاده از تجارت الکترونیکی در تمامی کشورها بالاست و استفاده از آن به شکل متحیر کننده ای در حال افزایش است, بنابراین تا حدودی طبیعی است که کمتر به جنبه های منفی آن توجه شود. علی رغم موارد فوق به مواردی به عنوان معایب یا جنبه های منفی تجارت الکترونیکی اشاره می گردد.
یکی از جنبه های منفی تجارت الکترونیکی از میان بردن ارتباطات عاطفی بین طرفین معامله است. در تجارت سنتی خریدار و فروشنده, ارتباط مستقیم و رو در رو با همدیگر برقرار می کنند, این ارتباطات سبب ایجاد الفت و علاقه و ایجاد روابط عاطفی می گردد. این نوع روابط عاطفی نوعی تعهد بین خریدار و فروشنده ایجاد می کند که تضمین کننده روابط فی ما بین آنهاست. در شیوه تجارت الکترونیکی این نوع ارتباطات عاطفی به طور کلی از میان برداشته می شود. زیرا ارتباطات به وسیله رایانه انجام می شود, بدون اینکه همدیگر را ببینند و یا بشناسند, مبادلات تجاری را انجام می دهند. گسترش تجارت الکترونیکی در سطح جوامع, به خصوص جوامع شرقی و کشوری مثل ایران, مبادلات و ارتباطات عاطفی و اجتماعی را تهدید می نماید.
هزینه مخاطرات معامله در تجارت الکترونیکی مشکل بعدی آن است. در تجارت الکترونیکی, خریدار و فروشنده همدیگر را ملاقات نمی کنند, کالا را هم نمی بینند بلکه از روی مشخصات و تصاویر مربوطه اقدام به خرید می شود, همین عامل ممکن است سبب ایجاد مخاطراتی برای طرفین باشد.
موضوع مهم دیگر, امنیت در تجارت الکترونیکی است. سیستم تجارت الکترونیکی در عین حالی که دقت و سرعت پردازش را به طور قابل ملاحظه ای بالا برده است باید پاسخگوی مسائل ایمنی نیز باشد که شامل: قابلیت دسترسی, محرمانه بودن, تمامیت پیام, اعتبار و انکارناپذیری و قابلیت بازرسی و رسیدگی می باشد. در خصوص مسائل امنیتی به تفصیل بیشتری بحث خواهد شد.

6ـ1ـ مراحل تجارت الکترونیکی
همان گونه که در بخش تاریخچه اشاره شد, مدت زیادی از عمر تجارت الکترونیکی به مفهوم نوین آن, سپری نشده است, به همین علت شاید هنوز مراحل بلوغ آن تکمیل نشده باشد. ولی از نقطه نظر مراحل استفاده از تجارت الکترونیکی می توان مراحل ذیل را متصور شد.

1ـ مرحله اول : معرفی بنگاه تجاری
در این مرحله بنگاه تجاری یا هر شخص حقیقی یا حقوقی به معرفی خود در اینترنت می پردازد. برای این منظور یک صفحه اختصاصی اینترنتی41 ایجاد می نماید و مشخصات و خود فعالیت خود را تشریح می کند. این مرحله جنبه تبلیغاتی دارد, در کشور ایران هم شرکتهای معتبر طی یکی دو سال اخیر اقدام به ایجاد صفحه اختصاصی اینترنتی نمودند. این مرحله مقدماتی و بسیار آسان است, هر شرکت می تواند با پرداخت مبالغ ناچیزی اقدام به ایجاد یک صفحه اختصاصی اینترنتی نماید.

2ـ مرحله دوم : معرفی محصولات و خدمات
در این مرحله بنگاه تجاری علاوه بر معرفی خود بر روی سایت اینترنت, به معرفی محصولات و خدمات خود نیز اقدام می کند. در این مرحله بنگاه تجاری سعی می کند جزئیات اطلاعات خدمات و محصولات خود را شامل مشخصات کامل خدمات و محصولات, جزئیات کیفیت, قیمت, روشهای توزیع و ارائه, و سایر اطلاعات مورد نیاز مشتریان, ارائه دهد.
در این مرحله مشتریان می توانند از طریق اینترنت و به وسیله پست الکترونیکی اطلاعات اضافی را از بنگاه تجاری درخواست نمایند و بنگاه تجاری هم به موقع از طریق پست الکترونیکی اطلاعات مورد نیاز را در اختیار مشتریان قرار دهد.
بعضی از شرکتهای پیشرو در ایران اخیراً در این مرحله وارد شده اند. البته نکته قابل تامل این است که نباید این کارها بدون ارزیابی دقیق و بسترسازی مناسب, صرفاً بر مبنای رقابت و چشم و هم چشمی همانند بسیاری کارهای دیگر انجام گیرد. به عنوان مثال ورود رایانه ها شخصی به ایران, باعث شده است که در ادارات دولتی و خصوصی همه جا رایانه را مشاهده نمایید؛ ولی با بررسی بیشتر ملاحظه می شود بسیاری از آنها حالت دکور دارند و حتی مدیران و کارکنان نحوه استفاده بهینه از آن را نمی دانند. این بحث از آنجا قابل طرح است که تجارت الکترونیکی به همین سرنوشت دچار نشود. بنابراین بهتر است بنگاههای تجاری ما ابتدا بسترسازی لازم (فرهنگی, فناوری و علمی) را برای این کار, به انجام رسانند و بعد وارد مراحل مختلف تجارت الکترونیکی شوند. ورود به تجارت الکترونیکی باید بر مبنای تحلیل های دقیق کارشناسی و به خصوص تحلیل هزینه / فایده انجام گیرد.

3ـ مرحله سوم : پشتیبانی مشتریان به صورت پیوسته42
در مرحله سوم تجارت الکترونیکی, خرید و فروش, انعقاد قرارداد, پرداخت وجه و حمل کالا و… همچون تجارت سنتی انجام می شود. ولی خدمات پس از فروش و پشتیبانی های فنی به صورت پیوسته می باشد. به عبارت دیگر مشتریان برای دریافت خدمات فنی با سایت اینترنتی شرکت عرضه کننده کالا یا خدمات ارتباط برقرار می کنند و مستقیماً از راهنمایی ها و کمک های آنها استفاده می نمایند.
شرکت های ایرانی هنوز وارد این مرحله نشده اند و اگر وارد شده باشند تعداد آنها بسیار محدود می باشد.

4ـ مرحله چهارم : فروش و عرضه کالا و خدمات به صورت پیوسته
در این مرحله بنگاه تجاری (عرضه کننده کالا و خدمات) یک سایت اینترنتی ایجاد می کند که دارای کلیه امکانات از قبیل کاتالوگ الکترونیکی و سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)43 می باشد و می توان به صورت پیوسته عمل فروش و پرداخت و دریافت پول را انجام دهد.
این مرحله از تجارت الکترونیکی نیاز به زیرساختارهای مهمی به خصوص سیستم انتقال الکترونیکی وجوه دارد که در فصل دوم به طور مفصل درباره آن صحبت خواهد شد. در ایران فعلاً چنین زیرساخت هایی وجود ندارد.
5ـ مرحله پنجم : انجام کلیه عملیات به صورت پیوسته
این مرحله بسیار پیشرفته است و در حال تکوین می باشد. در این مرحله علاوه بر انجام فروش به صورت پیوسته, تمامی مراحل زنجیره ارزش افزوده44 ]در مرحله توزیع[ سازمان و شرکت تجاری روی اینترنت و به صورت پیوسته انجام می گیرد.45

7ـ1ـ مدلهای تجارت الکترونیکی
تجارت الکترونیکی دارای مدلهای مختلفی می باشد, ما در اینجا به مهمترین مدلهای آن اشاره می کنیم.

1ـ تجارت الکترونیکی B2B46
در عصر اطلاعات زندگی می کنیم و ملاحظه می نماییم که اوضاع و احوال کسب و کار به شدت در حال تغییر است. علی رغم این همه پیشرفت ها, هنوز برای بسیاری از مردم شگفت انگیز است که چرا بخش عمده ای از تجارت الکترونیکی به صورت B2B یا بنگاه به بنگاه انجام می گیرد. پیش بینی ها نشان می دهد که بازار تجارت الکترونیکی در سال 2003 بالغ بر 800 بیلیون پوند خواهد بود و سهم B2B حدود 90% خواهد بود.47
در یک نظرسنجی که اخیراً در ایالات متحده به عمل آمد نشان داد که حدود 55% از شرکتهای تجاری کوچک به نحوی از اینترنت برای امور بازرگانی استفاده می کنند. حدود یک سوم از آنها از طریق شبکه, مبادرت به فروش محصولات و خدمات می نمودند. 43% از آنها از شبکه برای فروش استفاده نمی کردند، ولی امید داشتند که حداکثر تا یک سال بعد بتوانند اقدام به چنین کاری نمایند.
در مدل B2B یک شرکت یا بنگاه تجاری برای ثبت سفارش به تولیدکنندگان, دریافت پیش فاکتور, فاکتور خرید, پرداخت مبلغ خرید و هزینه های مربوطه از طریق شبکه اقدام می نماید. هر چند که تجارت الکترونیکی سالهاست با استفاده از مبادله الکترونیکی داده ها (EDI)48 انجام می شود ولی در واقع از پنج سال پیش به شکل امروزی (اینترنتی) درآمده است. شرکت سیسکو49 یکی از اولین شرکتهایی بود که در سال 1996 سایت الکترونیکی خود را راه اندازی نمود.50 پس از آن شرکتهای دیگر به سرعت از این روش تقلید کردند و مسائل مالی و انتقال الکترونیکی وجوه را حل کردند.

2ـ تجارت الکترونیکی B2C51
تجارت الکترونیکی بنگاه ـ مشتری شامل تجارت خرده فروشی می شود. این نوع تجارت بین فروشنده و مشتریان ایجاد می شود. یعنی مشتریان با استفاده از شبکه می توانند به فروشگاه دسترسی پیدا کرده کالای مورد نیاز خود را انتخاب نموده، سفارش خرید دهند و وجه آن را پرداخت نماید. این نوع تجارت با گسترش اینترنت به سرعت افزایش می یابد. امروزه در کشورهای پیشرفته انواع کالاها از اقلام مصرفی مثل مواد غذایی تا اقلام بادوام مثل اتومبیل از طریق اینترنت قابل خرید و فروش می باشد.
تجارت الکترونیکی B2C دارای مزایای فراوانی هم از نظر خریداران و هم از نظر فروشندگان می باشد.
فروشگاههای الکترونیکی از دیدگاه خریداران دارای ویژگیها و مزایای زیر می باشد:
1ـ کاتالوگ و مشخصات کالا به سهولت قابل دسترسی می باشد.
2ـ کالا و خدمات, توسط بقیه خریداران قابل ارزیابی می باشد و مشتری می تواند از نظرات بقیه افراد استفاده نماید.
3ـ خرید از فروشگاه به طور 24 ساعته امکان پذیر است.
4ـ بعضی از محصولات مثل نرم افزارها یا کتابها و نشریات الکترونیکی و فیلم را همزمان با خرید دریافت نماید.
5ـ خرید از این فروشگاهها ارزان تر است.
6ـ فشارهای روانی هنگام خرید وجود ندارد.
7ـ مقایسه انواع کالاها در انواع فروشگاهها به راحتی امکان پذیر است.
8ـ خریدار به راحتی می تواند مناسب ترین قیمت را انتخاب نماید.
9ـ خریدار پس از انتخاب کالا و پرداخت مبلغ و هزینه های آن سریعاً کالا را در منزل دریافت نماید.
10ـ بعد از دریافت, اگر کالا دارای مشکل باشد می تواند آن را مرجوع نماید.52

فروشگاههای الکترونیکی از دیدگاه فروشندگان هم دارای مزیت های زیر می باشد:
1ـ هزینه راه اندازی فروشگاه الکترونیکی کمتر از ایجاد فروشگاه فیزیکی است.
2ـ تبلیغ محصولات به راحتی و سادگی و ارزانی در سطح جهانی امکان پذیر است.
3ـ مشتریان منحصر به یک محدوده جغرافیائی نمی شود.
4ـ رقابت برای جذب مشتری و ارتقاء کیفیت بالا می رود.
5ـ مدیریت فروشگاه, ارتباطات با مشتریان و اضافه کردن سرویسهای اضافی به سهولت امکان پذیر است.
6ـ ارتباطات با تولیدکنندگان کالا با حذف واسطه ها, بهینه می گردد.
7ـ نرخ سودآوری افزایش می یابد.
راه اندازی تجارت الکترونیکی از نوع بنگاه ـ مشتری (B2C) آسان می باشد. لازم است ابتدا یک فروشگاه الکترونیکی به شکل صفحات وب53 ایجاد نمایید و با یک سرویس دهنده که کلیه مسائل مدیریتی فروشگاه و هر آنچه مورد نیاز است (شامل نرم افزارهای رایانه ای, مسائل امنیتی و…) را انجام می دهد, قرارداد منعقد نمایید.
برای گسترش این مدل از تجارت الکترونیکی در ایران, به گسترش سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه ایمن و مطمئن نیاز می باشد.

3ـ تجارت الکترونیکی مشتری ـ مشتری C2C54
تجارت الکترونیکی مشتری ـ مشتری (C2C) هم اخیراً به وجود آمده است. حجم مبادلات این نوع تجارت الکترونیکی در مقایسه با دو نوع فوق الذکر بسیار پایین تر است. این نوع تجارت الکترونیکی بیشتر برای برگزاری مناقصات و مزایده ها و حراج ها مورد استفاده قرار می گیرد.
4ـ تجارت بنگاه ـ اداره (B2A)55
این نوع تجارت الکترونیکی کلیه مبادلات تجاری و مالی بین بنگاههای تجاری و ادارات و سازمانهای دولتی را در برمی گیرد. این نوع تجارت شامل دو بخش می باشد, یک بخش شامل خرید کالا و خدمات توسط ادارات از بخش غیردولتی یا بنگاههای تجاری و بخش دوم شامل پرداختهای بخش غیردولتی یا بنگاههای تجاری به ادارات دولتی بابت مالیات ها و عوارض مختلف می شود.
این مدل تجارت الکترونیکی با به وجود آمدن دولت الکترونیکی56 به سرعت گسترش می یابد ولی فعلاً در مراحل اولیه شکل گیری می باشد. در کشورهای پیشرفته نظیر آمریکا چند سال است که این مدل ایجاد شده و مورد استفاده قرار می گیرد.

5ـ تجارت الکترونیکی مشتری ـ اداره C2A57
شاید جدیدترین نوع تجارت الکترونیکی که با ایجاد دولت الکترونیکی رونق می یابد, تجارت الکترونیکی C2A است. مدل مشتری ـ اداره عبارت است از مبادلات مالی و تجاری دولت ها و شهروندان که شامل جمع آوری مالیات ها, عوارض و کمک های مردمی می باشد.

6ـ تجارت الکترونیکی دولت ـ دولت (G2G)58
تجارت الکترونیکی دولت ـ دولت (G2G) شامل مبادلات تجاری بین دولت ها می باشد. برای انعقاد قراردادهایی در زمینه های مختلف بین کشورها از این مدل استفاده می گردد. به عنوان مثال اگر دو کشور بخواهند در زمینه صادرات و واردات با یکدیگر قرارداد منعقد نمایند از مدل G2G استفاده نمایند.
با توجه به اینکه سه مدل اخیر تجارت الکترونیکی (C2A, B2A, G2G) به موضوع جدیدی تحت عنوان دولت الکترونیکی مربوط می شود. در ادامه این بحث پیرامون دولت الکترونیکی توضیحاتی ارائه می شود.
با توجه به پیشرفت های حیرت آوری که در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات به وجود آمده, همه چیز در حال دگرگون شدن است و انقلاب اطلاعاتی همه جا را فرا گرفته است, امروزه تجارت الکترونیکی, آموزش های از راه دور و مبتنی بر اینترنت, بانکداری الکترونیکی, فروشگاههای مجازی و… به سرعت در حال شکل گیری و گسترش می باشد. در این میان اصطلاح جدید دولت الکترونیکی59 مطرح شده است. ویژگی بنیادین دولت الکترونیکی ارائه خدمات عمومی با هزینه کمتر و اثربخشی بالاتر می باشد. دولت الکترونیکی سعی می کند ارتباطات بین دولت و مردم و مردم با هم را تسهیل نماید.60
دولت الکترونیکی شیوه ای جدید از انجام وظایف دولت ها با استفاده از فناوری های جدید اطلاعات و ارتباطات می باشد این شیوه برای افراد تسهیلات لازم جهت دسترسی مناسب به اطلاعات و خدمات دولتی, اصلاح کیفیت خدمات و ارائه فرصتهای گسترده تر برای مشارکت در فرآیندها و نهادهای مردم سالار را فراهم می سازد.61
مشتریان دولت الکترونیکی به سه دسته تقسیم می شوند: الف) مردم, ب) بنگاههای تجاری و ج) موسسات و سازمانهای دولتی؛ اینها با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات مبادلات لازم را به صورت الکترونیکی انجام خواهد داد. امروزه کشورهای پیشرفته حرکت خود به سمت دولت الکترونیکی را شروع کرده و توانسته اند بسیاری از امور خود و تبادل خدمات را به صورت الکترونیکی انجام دهند.
لازم است در ایران نیز تفکر ایجاد دولت الکترونیکی (به خصوص در میان دولتمردان) بوجود آید و برنامه ریزی لازم جهت راه اندازی آن به سرعت دنبال شود.

8ـ1ـ عواملی که باعث شتاب تجارت الکترونیکی شده اند :
افزایش تقاضا برای تجارت الکترونیکی تحت تاثیر سه عامل مهم قرار گرفته است:
الف) کارائی اقتصادی
ب) افزایش تعاملات با مشتریان
ج) همگرایی فناوری دیجیتالی
اغلب شرکتها به خاطر فشارهای سنگین در جهت کاهش هزینه ها و رقابتی نگه داشتن خود, مجذوب بالا بودن کارایی و صرفه جویی هایی شده اند که از طریق تجارت الکترونیکی به دست می آید. کارایی اقتصادی و صرفه جویی هایی که به وسیله تجارت الکترونیکی ایجاد می شوند عبارتند از: زیرساخت های فناوری با هزینه کم که هزینه های تحمیلی بالا بودن فناوری قدیمی را کاهش می دهد, هزینه پایین و دقت بالای تراکنش های الکترونیکی با عرضه کنندگان, هزینه پایین اشتراک جهانی اطلاعات و تبلیغات, و نهایتاً این توانایی را برای شرکت ها ایجاد می کند که گزینه های کم هزینه ارائه خدمات به مشتریان را بوجود آورند.
فشارهای اقتصادی که باعث ایجاد انگیزه در شرکتها به منظور تغییر جهت به سمت و سوی تجارت الکترونیکی می گردد همان گونه که جنبه داخلی دارد, جنبه خارجی نیز دارد. بکارگیری فوری تجارت الکترونیکی در انسجام داخلی عملیات یک شرکت موثر است. انسجام خارجی شامل شکل گیری شبکه های وسیع عرضه کنندگان, آژانسهای دولتی, شرکتهای بزرگ و پیمانکاران مستقل در یک جامعه که قادرند به وسیله یک رایانه به همدیگر مرتبط شوند, می باشد.
انسجام داخلی حتی ممکن است از انسجام بیرونی نیز حیاتی تر باشد زیرا در یک انسجام داخلی سازمان, سفارشات به طور الکترونیکی دریافت می شود و اطلاعات به طور خودکار نه تنها برای بخش تولید بلکه برای بخش بارگیری, فروش و صورتحساب ها و سیستم کنترل موجودی ارسال می گردد و باعث هماهنگی بین اجزاء سازمان می گردد.
عامل دیگر که باعث افزایش تقاضا و گرایشات به سمت و سوی تجارت الکترونیکی شده است نیروی تعاملات مشتریان و مسائل بازاریابی می باشد. زیرا شرکتها تجارت الکترونیکی را به خاطر فراهم ساختن کانالهای بازاریابی, بخش های کوچک مورد هدف, مشتریان کوچک و بهبود رضایت مشتریان پس از فروش از طریق ایجاد کانالهای جدید حمایتی و خدماتی مشتریان, به کار می گیرند.
عامل سوم موثر در گسترش استفاده از تجارت الکترونیکی توسعه فناوری دیجیتالی می باشد. فناوری دیجیتال این امکان را فراهم ساخته است که حروف, صداها, عکس ها, تصاویر متحرک ویدئویی به صورت یک جریان از بیتها62 درآیند که قابلیت ترکیب کردن, نگهداری و ذخیره سازی, انتقال سریع و کارا در حجم های بسیار بزرگ را بدون اینکه کیفیت آنها کاهش یابد, داشته باشد.
توسعه این فناوری و بکارگیری آن در تجارت الکترونیکی باعث ایجاد تحول عظیم در تمامی زمینه های صنعتی به خصوص صنعت ارتباطات, تفریحی و انتشارات شده است.

9ـ1ـ تجارب کشورها در خصوص تجارت الکترونیکی
رشد سریع و دور از انتظار تجارت الکترونیکی در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه باعث تحول در تجارت گردیده است.
بر اساس تازه ترین گزارش تحقیقی, بیشترین میزان تجارت الکترونیکی متعلق به آمریکا, کانادا و تعدادی از کشورهای شمال اروپاست. در این گزارش 47 کشور جهان از نظر استفاده از تجارت الکترونیکی مورد بررسی قرار گرفته اند. طبق گزارش مذکور آمریکا, فنلاند, ایسلند, کانادا و هلند در صدر فهرست این کشورها قرار دارند. سوئد, استرالیا, دانمارک, ایرلند و نیوزیلند بعد از کشورهای فوق قرار دارند. در این تحقیق متغیرهایی مثل سطح زندگی, تمایل به پذیرش سرمایه گذاری خارجی, تعداد رایانه ها, اتصال به اینترنت, در این کشورها مورد بررسی قرار گرفت.
این تحقیق همچنین حاکی از این است که کشورهای جنوب اروپا نظیر اسپانیا, پرتغال و یونان نمره خوبی نگرفته اند که دلایل آن فقر, مسائل آب و هوایی, و فقدان سرمایه گذاری مشترک ذکر شده است. کشورهای آمریکای لاتین هم وضعیت درخشانی از لحاظ تجارت الکترونیکی نداشته اند. دلایلی نظیر فقر و فقدان زیرساخت های لازم عامل اصلی میزان کم تجارت الکترونیکی ذکر شده است. بعضی از کشورها نظیر آرژانتین, ونزوئلا و کلمبیا دشواریهای فراوان اقتصادی دارند بنابراین اول باید این مشکلات را برطرف نمایند تا بتوانند وارد تجارت الکترونیکی شوند.
در آسیا هم کره جنوبی و مالزی از بقیه کشورها جلوتر هستند. در اقیانوسیه کشورهای استرالیا و نیوزیلند به علت داشتن افراد تحصیلکرده, نرخ بالای باسوادی و داشتن شهروندان توانا و علاقه مند, آینده روشنی در پیش روی دارند.63
اینترنت شبکه های ارتباطی را جهانی کرده است و باعث ارتقاء کارایی و یکپارچگی بازارهای محلی و بین المللی گردیده است, مخصوصاً برای کشورهای در حال توسعه که به علت دسترسی ضعیف به اطلاعات, دارای عدم کارایی های فراوان می باشند.
هر چند اینترنت رشد جهانی را تسریع می کند ولی برای کشورهایی که توانایی دسترسی به آن را ندارند خطرات زیادی در بردارد. بهره گیری از مزیت های تجارت الکترونیکی مستلزم بهبود هماهنگی های بین المللی در خصوص بیمه, مالیات و سیستم های مالی و اتخاذ سیاستهای مناسب در زمینه های فناوری اطلاعات و ارتباطات می باشد. روی آوری کشورها به سمت اقتصاد باز باعث ارتقاء و افزایش رقابت و نفوذ فناوری اینترنت می شود و همچنین خدمات زیربنایی و اجتماعی کاراتر, را در پی خواهد داشت.
علی رغم مزایای آشکار اینترنت, هنوز در مورد بکارگیری این فناوری و نرخ اشاعه آن بدبینی هایی وجود دارد ولی این بدبینی ها نباید باعث رکود در استفاده از اینترنت در کشورهای در حال توسعه شود.
مدارک و شواهد نشان می دهد که اینترنت دو نتیجه مهم را برای کشورهای در حال توسعه دربردارد:
1ـ شرکتها در کشورهای در حال توسعه می توانند از مزیت های بهره وری ناشی از افزایش تقاضا بر اثر گسترش تجارت الکترونیکی استفاده نمایند. اینترنت بهره وری را در کشورهای در حال توسعه از طریق افزایش کارایی سیستم های تدارکات, کنترل موجودی, پایین آوردن هزینه های معاملات خرده فروشی, حذف یا تبدیل واسطه ها, تقویت می کند.
2ـ مشتریان از افزایش رقابت و شفافیت بازار, بهره مند خواهند شد ولی فوایدی که به شرکتها می رسد به مقدار زیادی بستگی به بخش مربوطه, درجه تمایز محصولات و سطح پیچیدگی فناوری آنها دارد.
به منظور برداشتن موانع تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه, اقدامات دولتی جنبه حیاتی دارد. نقش دولت در گسترش اینترنت به خصوص در کشورهای در حال توسعه انکارناپذیر است. ایجاد زیرساخت های لازم مثل: مخابرات, حمل و نقل, برق, نیروی متخصص و تحصیلکرده و همچنین کمک مالی به گسترش اینترنت و سرمایه گذاری مستقیم در این زمینه توسط دولت ها باعث توسعه اینترنت می گردد.
شکاف دسترسی به اینترنت بین کشورهای صنعتی و در حال توسعه در دهه آینده نیز ادامه خواهد یافت. دسترسی به اینترنت بسیار ناعادلانه است به طور نمونه در کشور آمریکا 30% جمعیت کشور به اینترنت متصل هستند در صورتی که در کشورهای در حال توسعه 6/0% آنها به اینترنت دسترسی دارند.64

10ـ1ـ اثرات تجارت الکترونیکی بر کشورهای در حال توسعه
بازارهای این کشورها بر روی خریداران و فروشندگان وسیعی گشوده می شود. در حال حاضر شرکت های بزرگ در کشورهای صنعتی از مزیت های این بازارها استفاده می کنند و به شرکتهای کوچک و متوسط کمتر اجازه می دهند که قد علم کنند. با گشودن بازارهای جهانی به وسیله اینترنت بر روی بنگاههای کوچک و متوسط در کشورهای در حال توسعه, اقتصاد آنها رونق خواهد گرفت و تا حدود زیادی هزینه های تولید آنها کاهش خواهد یافت. در این زمینه محصولات خاصی نظیر صنایع دستی و نرم افزارها از مزیت برخوردار خواهند بود.
اینترنت موانع فروش خدماتی که به وسیله کارکنان متخصص و ماهر ارائه می شود را از میان برمی دارد. به عنوان مثال در کشور فیلیپین شرکتها با استفاده از اینترنت, خدمات حسابداری و فرآیند اخذ خسارات بیمه ناشی از کارت ها را برای شرکتهای کشورهای پیشرفته انجام می دهند؛ یا در هندوستان کارگران سفارشات پزشکان آمریکایی را با هزینه خدمات در آمریکا انجام می دهند.
پیش بینی می گردد خدمات ارتباطی, تجاری و مالی و بیمه ای بیشترین حجم تجارت الکترونیکی را به خود اختصاص بدهد.
یکی دیگر از اثرات تجارت الکترونیکی و اینترنت تبلیغات پیوسته65 می باشد. شرکتهای کوچک و متوسط با ایجاد وب سایت در اینترنت به سمت تبلیغات پیوسته روی آورده اند و همین موضوع باعث شده است که آنها بتوانند محصولات خود را در آن تبلیغ نمایند و فروش خود را افزایش دهند. تحقیقات نشان داده است که به طور متوسط فروش شرکتهایی که در اینترنت وب سایت ایجاد کرده اند بالا رفته است.66
اثر دیگر اینترنت بر روی توزیع درآمد می باشد. اینترنت دسترسی و استفاده از اطلاعات را بهبود بخشیده است. این موضوع باعث افزایش بهره وری سرمایه می شود, از طرف دیگر اینترنت تقاضا برای نیروی کار ماهر و متخصص به خصوص در بخش فناوری اطلاعات را افزایش داده است. در مقابل کاهش تقاضای نیروی کار در بخش مبادلات عادی و خرده فروشیها را خواهیم داشت. این افزایش تقاضا برای نیروی ماهر و متخصص در زمینه های فناوری اطلاعات ممکن است سبب مهاجرت و تشدید نابرابری های اقتصادی گردد. البته در مقابل, تجارت الکترونیکی به علت اینکه سبب کاهش میزان استفاده از نیروی کار در تولید می شود در نتیجه هزینه های تولید را کاهش می دهد.

11ـ1ـ محدودیت های رشد تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه
بر اساس مطالعاتی که توسط بانک جهانی و آنکتاد67 و همچنین کشورهای در حال توسعه انجام شده است: عوامل زیر به عنوان محدودیت های رشد تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه شناسایی شده اند68:

الف) مشکلات مربوط به زیرساخت ها
یکی از محدودیت هایی که خیلی زیاد در مورد آن بحث می شود زیرساخت های لازم برای تجارت الکترونیکی می باشد. اتحادیه مخابراتی بین المللی69 (ITU) در گزارشی اعلام کرده است که در کشورهای پیشرفته به ازاء هر ده هزار نفر 312 تامین کننده خدمات اینترنت (ISP)70 وجود دارد در حالی که در کشورهای در حال توسعه برای هر ده هزار نفر فقط 6 تامین کننده خدمات اینترنت وجود دارد. همچنین در کشورهای پیشرفته 54 خط تلفن به ازاء هر یک صد نفر وجود دارد در حالی که در کشورهای در حال توسعه 5/2 خط تلفن به ازاء هر 100 نفر وجود دارد.
بدون داشتن زیرساخت های لازم سازمانها شرکتها در کشورهای در حال توسعه به سختی می توانند وارد رقابت در عرصه تجارت الکترونیکی شوند.
ضعف ساختار ارتباطی در کشورهای در حال توسعه, رشد تجارت الکترونیکی را در این کشورها محدود می کند. ضعف امکانات ارتباطی لازم در کشورهای در حال توسعه شامل موارد ذیل می باشد:
1ـ امکانات انتقال اطلاعات برای اتصال شبکه داخلی کشور به اینترنت.
2ـ توانایی اینترانت داخلی و شیوه و سرعت وصل شدن خانه ها و شرکتها به اینترنت و شبکه های توانمند.
3ـ انحصارات دولتی و یا خصوصی که اتصالات و ارتباطات بین المللی را محدود می سازد و افزایش قیمتها و شرایط ناکارآمد را به دنبال دارد.
4ـ کمبود حلقه های زیرساختی محلی لازم برای دسترسی به تلفن (تعداد 5/2 خط تلفن به ازاء هر 100 نفر).
5ـ کیفیت پایین حلقه های زیرساختی محلی تلفن (تراکم خطوط و پهنای باند).
6ـ بالا بودن هزینه خدمات تلفن.
علاوه بر ضعف ساختار ارتباطی در کشورهای در حال توسعه, ضعف زیرساخت های دیگر نیز برای گسترش تجارت الکترونیکی مانع ایجاد می کنند. یکی از زیرساخت های لازم برای رشد تجارت الکترونیکی نیروی برق و انرژی است. در کشورهای در حال توسعه قطعی برق مداوم و وقفه طولانی آن خطر بسیار جدی برای انتقال الکترونیکی اطلاعات و عملکرد سیستم ها به وجود می آورد.
خدمات پستی ناکارآمد مشکل دیگر کشورهای در حال توسعه می باشد. در بسیاری از این کشورها خدمات پستی غیرقابل اعتماد, گران و زمان بر می باشد. این موضوع باعث می گردد که خدمات سفارشی توسط اینترنت با هزینه بالا عرضه شود.
مسائل امنیتی ابزارهای الکترونیکی پرداخت در کشورهای در حال توسعه مشکل دیگری در گسترش تجارت الکترونیکی می باشد. در این کشورها به واسطه تقلب های فراوان, استفاده از کارتها که یکی از معمولی ترین ابزارهای پرداخت های الکترونیکی جهت خرید می باشد, با مشکل مواجه است. به عنوان مثال در کشورهای آمریکای لاتین, به علت اینکه شرکتهای ارائه دهنده کارتها, خسارتهای استفاده تقلبی از کارتها را جبران نمی کنند, عملاً خرید از طریق اینترنت را با مشکل مواجه ساخته است.

ب) دسترسی به رایانه و اینترنت
دسترسی به رایانه و اینترنت یکی از مشکلات اساسی کشورهای در حال توسعه می باشد. در کشورهای در حال توسعه که درآمد سرانه پایین دارند, هزینه بالای رایانه, این کالا را در ردیف اقلام لوکس قرار داده است. علاوه بر هزینه رایانه, هزینه های ماهیانه اشتراک اینترنت, هزینه ارتباط و تجهیزات را نیز باید به آن اضافه نمود.
اتحادیه بین المللی مخابرات (ITU) طی گزارشی متوسط هزینه ماهیانه اتصال به اینترنت را در افریقا 75 دلار, در انگلستان 15 دلار و در آمریکا 10 دلار اعلام نموده است. علاوه بر این هزینه ها و عوارض اضافی خطوط تلفن نیز بر مبنای زمان استفاده محاسبه و پرداخت می شود. این هزینه ها باعث می شود که استفاده کنندگان زمان اتصال به اینترنت را کاهش دهند و در نتیجه به طور معنی داری فعالیت های تجارت الکترونیکی تحت تاثیر قرار گرفته و مختل شوند71.

ج) فقدان ساختارهای قانونی مناسب
یکی از مسائل مهم بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه, نبود یا کمبود قوانین و مقررات لازم و مناسب برای شکل دهی به تجارت الکترونیکی می باشد. اغلب کشورهای در حال توسعه قوانین و مقرراتی دارند که هیچ چیزی به جز کاغذ و نوشتار را در خصوص معاملات تجاری قبول ندارند. این موضوع برای دنیای تجارت که می خواهد با استفاده از فناوری الکترونیکی معاملات تجاری را به انجام برساند, یک مانع جدی می باشد. زیرا فقدان مکانیزم قانونی مناسب برای حفاظت و ارتقاء مبادله الکترونیکی اطلاعات و تجارت الکترونیکی, باعث ایجاد عدم اطمینان در بین سازمانها و اشخاص خواهد شد و نهایتاً به عنوان مانع بزرگی در راه گسترش تجارت الکترونیکی خواهد بود.

د) مسائل امنیتی تبادل اطلاعات
یکی از مسائلی که با افزایش کار با اینترنت برای سازمانها و اشخاص بروز می کند, مسائل امنیتی است. شرکتهایی که کارهایشان را بر روی اینترنت انجام می دهند باید از شیوه ها و معیارهای امنیتی دقیق و پیچیده, به خصوص در مواردی که با اطلاعاتی مثل کارتها, حسابهای بانکی و شماره تامین اجتماعی سر و کار دارند باید با دقت بیشتری استفاده نمایند تا این اطلاعات برای کاربران غیرمجاز در اینترنت قابل دسترسی نباشد.
در کشورهای در حال توسعه درصد بسیار کمی از افراد از کارتها استفاده می نمایند. اشخاص و حتی موسسات تجاری در کشورهای در حال توسعه از فناوری اینترنت, بیشتر برای مقاصد بازاریابی و ارتباطات داخلی استفاده می کنند تا مبادلات تجاری. بنابراین با توجه به فقدان فرهنگ استفاده از اینترنت, و نگرش منفی افراد نسبت به مبادلات الکترونیکی مطمئن و قابل اعتماد, وضعیت رشد و توسعه تمامی مبادلات و ارتباطات الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه در هاله ای از ابهام قرار خواهد داشت و با مشکل و مانع جدی مواجه است.
با توجه به مسائل مربوط به توسعه سیستم های امنیتی کارآمد برای ایجاد انسجام و افزایش قابلیت اعتماد اطلاعات بر روی رایانه و افزایش حساسیت موسسات ملی بر روی این مسائل, راه نسبتاً درازی در پیش روی کشورهای در حال توسعه برای رفع این مشکل وجود خواهد داشت.

هـ) فقدان سرمایه های انسانی لازم
یکی از محدودیت های کشورهای در حال توسعه, در استفاده از تجارت الکترونیکی, فقدان نیروهای انسانی متخصص در این زمینه می باشد. افزایش استفاده از تجارت الکترونیکی باعث می شود که تقاضا برای نیروهای متخصص و ماهر به خصوص در زمینه های فناوری اطلاعات و ارتباطات افزایش یابد. این کشورها از یک طرف با کمبود نیروهای متخصص مواجه هستند و از طرف دیگر, نیروهای انسانی عادی نیز نسبت به اینترنت و تجارت الکترونیکی کم اطلاع هستند بنابراین کمبود نیروی انسانی مناسب به عنوان مانع جدی در رشد تجارت الکترونیکی عمل خواهند کرد.

و) مشکل زبان انگلیسی
اغلب اطلاعات و مبادلات که بر روی اینترنت انجام می شود به زبان انگلیسی صورت می پذیرد. این شیوه, مهمترین مانع استفاده از اینترنت برای مصارف عمومی تجارت الکترونیکی به حساب می آید. سهم برآوردی استفاده از زبان انگلیسی در اینترنت بین 70 تا 80 درصد است. در صورتی که فقط 57% از استفاده کنندگان اینترنت انگلیسی زبان هستند72.
با توجه به اینکه در کشورهای در حال توسعه درصد بسیار بالایی فاقد سواد لازم و تسلط بر زبان انگلیسی هستند, در استفاده از اینترنت با مشکل مواجه هستند.

ز) مشکلات فرهنگی
یکی از محدودیت های گسترش تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه موانع فرهنگی می باشد. با توجه به اینکه در اینترنت همه چیز یافت می شود و محدودیت های فرهنگی و اخلاقی لحاظ نمی شود, از یک دیدگاه گسترش اینترنت باعث اضمحلال اصول فرهنگی, اعتقادی و اخلاقی در بین جوامع می شود, با این استدلال جلو گسترش آن گرفته می شود و یا حداقل محدودیت هایی بر آن اعمال می گردد. این محدودیت ها باعث کاهش نرخ رشد استفاده از اینترنت و تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه می گردد.

12ـ1ـ عوامل موثر در گسترش تجارت الکترونیکی
گسترش تجارت الکترونیکی در سطح جهان مستلزم شناخت دقیق مسائل مربوطه و توافق بر روی آنها در سطوح ملی, منطقه ای و بین المللی می باشد. سازمانهای بین المللی و منطقه ای متعددی درگیر ساختن و به وجود آوردن چهارچوب مناسب برای تسهیل تجارت الکترونیکی جهانی می باشند. این سازمانها مسائل و مشکلات مختلف را بررسی می نمایند و چارچوبی برای رفع آنها و برداشتن موانع توصیه می نمایند. مهمترین مسائلی که برای ایجاد و اجرای تجارت الکترونیکی کارا لازم است عبارتند از:

الف) مسائل عمومی
1ـ نقش موثر و تعیین کننده دولت ها در گسترش تجارت الکترونیکی
2ـ نقش موثر و تسهیل کننده سازمانهای بین المللی

ب) مسائل اجتماعی و اقتصادی
1ـ مسائل مالیاتی
2ـ پول الکترونیکی
3ـ دسترسی به بازار
4ـ توسعه منابع انسانی
5ـ وظایف و نقش اساسی گمرکات
6ـ ریسک انحصاری شدن
7ـ مسائل فرهنگی (سانسور محتوا)

ج) مسائل قانونی
1ـ قوانین و مقررات بانکی
2ـ قراردادهای الکترونیکی
3ـ محرمانه بودن و حفاظت از اطلاعات
4ـ حفاظت از منافع خریدار و فروشنده
5ـ امضاء رقمی و رمزنگاری
6ـ حقوق مالکیت های فکری
7ـ تقلب و کلاهبرداری الکترونیکی
8ـ مقررات اینترنتی مثل استانداردها و محدوده نامها

د) مسائل فناوری
1ـ زیرساختارهای مخابراتی
2ـ امنیت
3ـ رمزنگاری
4ـ سیستم های پرداخت الکترونیکی
5ـ تصدیق و انسجام داده ها

13ـ1ـ جایگاه تجارت الکترونیکی در ایران
در قسمت های قبلی به طور خلاصه موضوعات مهم تجارت الکترونیکی شامل تعریف تجارت الکترونیکی, معایب و مزایای تجارت الکترونیکی و وضعیت تجارت الکترونیکی در کشورهای مختلف به خصوص کشورهای در حال توسعه تشریح گردید. هدف از ارائه این مطالب ایجاد شناخت اجمالی از تجارت الکترونیکی بود تا از آن طریق بتوان به نقش و جایگاه تجارت الکترونیکی در ایران پی برد.
تغییرات در عرصه تجارت و کسب و کار سریع و غیر قابل پیش بینی می باشد. پیشرفتهای تکنولوژیکی به خصوص فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT), تجارت را متحول ساخته است. تجارت سنتی به تجارت الکترونیکی تبدیل شده است و حرکت جهانی شدن اقتصاد شتاب یافته است, اهمیت شرکتها در نظام نوین جهانی از اهمیت دولتها بیشتر خواهد بود, گستردگی و به هم پیوستگی بازارهای پولی و مالی و بورس جهانی را تجربه خواهیم کرد, گسترش ارتباطات ماهواره ای و شبکه های رایانه ای و در نتیجه گسترش داد و ستدهای فرهنگی و اطلاعاتی در سطح جهان را شاهد هستیم و شبکه های حمل و نقل بین المللی گسترش یافته و هزینه های مربوطه به سرعت در حال کاهش است, و جهان در آستانه تقسیم کار اجتماعی پیچیده و وسیع قرار گرفته است.
توسعه اقتصاد جهانی و گسترش مفهوم جهانی شدن اقتصاد و بازار از سوی سازمانهای بین المللی مورد حمایت قرار می گیرد. سازمانهایی مثل سازمان جهانی تجارت (WTO)73, سازمانهای مالی بین المللی (صندوق بین المللی پول74 و بانک جهانی75), اتحادیه اروپا (EU)76, موافقت نامه تجارت آزاد آمریکای شمالی (NAFTA)77, اتحادیه همکاریهای اقتصادی آسیا ـ حوزه اقیانوس آرام (APEC)78, در توسعه تجارت جهانی و جهانی سازی بازارها نقش اساسی را بر عهده دارند.
جهانی شدن به معنی کم رنگ شدن مرزها, یعنی تولد شکل جدیدی از تجارت و بازرگانی که در آن دیگر خریدار به دنبال جنس مورد نیاز خود از فروشگاهی به فروشگاه دیگر نمی رود بلکه این فروشنده است که به دنبال خریدار از طریق اینترنت شهر به شهر و کشور به کشور به جستجو می پردازد. بنابراین تجارت نوین, فرصتها و تهدیدات بالقوه زیادی را در جلو اقتصاد ما قرار داده است که استفاده از فرصتها و برداشتن یا کاهش موانع و تهدیدات, مستلزم عزم ملی و داشتن برنامه ریزی راهبردی79 می باشد.
تجارت, بازاریابی, بانکداری و ارتباطات دور و نزدیک, نظم و اصول جدیدی را پدید آورده اند, مبادله الکترونیکی داده ها (EDI) و تجارت الکترونیکی جایگزین روشهای کند, گران و خسته کننده مبتنی بر کاغذ شده است.
با جهانی شدن بازار شاهد تسریع در ارتباطات, رشد اقتصاد, تجارت خارجی و فرصتهای بیشتری برای تمامی کشورها خواهیم بود و بدون در نظر گرفتن محدودیت های جغرافیایی از طریق ارتباطات الکترونیکی تجارت و بازاریابی سرعت قابل گسترش می باشد.
تجارت الکترونیکی در کشورهای توسعه یافته به وسیله ای عادی برای انجام تجارت داخلی و خارجی تبدیل شده است و اثرات مثبت آن در تعدادی از کشورهای در حال توسعه که برنامه ریزیهای لازم را در جهت اشاعه و تلفیق آن با فرهنگ تجاری خود, آغاز نموده اند, نمایان شده است. در کشور ما در زمینه تجارت الکترونیکی و ایجاد زیرساخت های لازم بر آن اقداماتی صورت پذیرفته ولی راه زیادی در پیش رو است.
از جمله اقداماتی که در این زمینه انجام شده است: ایجاد تغییرات در سیستم اطلاع رسانی بازرگانی از جمله ایجاد فاز اول مرکز نقطه تجاری ایران و شبکه آگاه گر بازرگانی, تاسیس مرکز ملی شماره گذاری کالا و خدمات ایران, تشکیل شورای عالی تجارت الکترونیکی, تغییرات در نظام بانکی از جمله پیوستن بانکهای کشور به شبکه سوئیفت و ارائه کارت های بانکی, تغییرات در نظام گمرکی کشور از جمله استفاده از ASYCUDA و نهایتاً انجام اقداماتی در زمینه شبکه مخابراتی از جمله راه اندازی شبکه 25X- و شروع حرکت برای راه اندازی شبکه IP را می توان نام برد.
طی یکی دو سال اخیر قدمهای سریع تری برداشته شده است ولی هنوز موانع بسیاری در راه وجود دارد, که ذیلاً به مواردی از آن اشاره می شود:
یکی از موانع گسترش تجارت الکترونیکی در ایران مانع فرهنگی و تاخیر در روند پذیرش آن است. هنوز بسیاری بر موضوع ضرورت و اهمیت پذیرش, پذیرفتن یا نپذیرفتن آن بحث می کنند و شک و تردید دارند. باید عوامل شک و تردید و موانع استفاده از فناوری جدید را برطرف نموده و با یافتن راهکارهای لازم زمینه استفاده از آن را هموار ساخت که در این صورت با پیشرفتهای جهانی هماهنگ خواهیم شد. بنابراین موانع فرهنگی و اجتماعی یکی از مهمترین موانع در زمینه رشد و توسعه تجارت الکترونیکی در ایران می باشد.
امروزه سایر کشورهای در حال توسعه به سرعت در حال بکارگیری تجارت الکترونیکی هستند و بکارگیری تجارت الکترونیکی در کشورهای توسعه یافته به کلی تجارت سنتی را کنار زده است. مزایای تجارت الکترونیکی روشن و قابل لمس است بنابراین عدم استفاده از آن, یعنی عقب افتادن از روند توسعه جهانی و نتیجتاً منزوی شدن و عقب افتادن کشور از قطار تجارت جهانی است. البته طرح این مسائل به معنی نادیده گرفتن معایب و محدودیتهای تجارت الکترونیکی نمی باشد بلکه باید از آن به گونه ای استفاده نماییم که محدودیت و معایب آن به حداقل برسد.
علاوه بر موانع فرهنگی و اجتماعی, در ایران زیرساخت های لازم برای تجارت الکترونیکی نیز به وجود نیامده است و به سرمایه گذاری بیشتر در این زمینه نیازمند است. یکی از زیرساخت های لازم, زیرساخت های مخابراتی می باشد. سیستم مخابراتی فعلی کشور, جوابگوی نیازهای تجارت الکترونیکی نمی باشد, بعضی از مشکلات آن, ترافیک خطوط, پهنای باند مخابراتی, گران بودن ارتباطات تلفنی, مسائل امنیتی سیستم مخابراتی و پروتکلهای مختلف مخابراتی می باشد.
دسترسی به اینترنت و شبکه, یکی دیگر از معضلات تجارت الکترونیکی می باشد. چند سال از ورود اینترنت به کشور نمی گذرد و هنوز ارائه کنندگان خدمات اینترنتی (ISP) به تعداد لازم به وجود نیامده است و امکان وصل شدن به اینترنت و دسترسی به آن برای همگان مقدور نمی باشد. فقدان امکانات اینترنتی ناشی از چند عامل می باشد: نداشتن پوشش ماهواره ای مناسب, سیستم مخابراتی و قوانین و مقررات محدودکننده. این عوامل سبب شده است که هزینه استفاده از اینترنت بسیار بالا باشد. البته به این هزینه ها باید هزینه مخابراتی نیز اضافه شود.
دسترسی به رایانه در کشور برای همه وجود ندارد, لازمه تجارت الکترونیکی توانایی دسترسی و استفاده از کامپیوتر توسط کاربران می باشد. به دو دلیل این زمینه وجود ندارد یکی هزینه تهیه رایانه و تجهیزات سخت افزاری مربوطه و دیگری توانایی استفاده از رایانه می باشد. علاوه بر این, افراد آموزش دیده که بتوانند از رایانه استفاده نمایند کم هستند بنابراین لازم است در این زمینه نیز سرمایه گذاری لازم صورت پذیرد.
کارا نبودن سیستم های حمل و نقل از دیگر موانع رشد تجارت الکترونیکی در کشور می باشد. زیرا یکی از زیرساخت های لازم برای برقراری کامل تجارت الکترونیکی, سیستم حمل و نقل سریع, مطمئن و کم هزینه است.
فقدان قوانین و مقررات کافی, بهنگام و انعطاف پذیر ضعف دیگر کشور در بکارگیری تجارت الکترونیکی می باشد. پاره ای از قوانین کشور قدیمی هستند و به بازنگری نیاز دارند به عنوان مثال قانون تجارت ایران قدیمی و انعطاف ناپذیر می باشد. این قانون در سال 1311 تدوین شده است و در سال 1347 اصلاحاتی در آن به وجود آمده است. از آن زمان تا به حال تغییرات بسیار وسیعی در تجارت به وجود آمده است که قانون تجارت فعلی جوابگوی نیازهای روز نمی باشد. به عنوان نمونه چنانچه تجارت الکترونیکی بخواهد در ایران مورد استفاده قرار گیرد نیاز به وضع قوانین جدید در این خصوص می باشد. البته به تازگی در این زمینه کلیات طرح قانون تجارت الکترونیکی در شور اول در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده است.80
گسترش تجارت الکترونیکی مستلزم پشتوانه قضایی کارا می باشد. نظام قضایی که بتواند سریع, به طور شفاف و مطمئن به مسائل و تخلفات محتمل در تجارت الکترونیکی رسیدگی نماید. در حال حاضر زیرساخت های لازم برای چنین رویه های قضایی سریع, با مشکل مواجه است در نتیجه جلب اطمینان و اعتماد لازم برای استفاده از تجارت الکترونیکی به جای تجارت سنتی در بین افراد و سازمانها به کندی صورت می پذیرد.
تعدد مراکز تصمیم گیری در خصوص تجارت (اعم از تجارت داخلی و خارجی) نیز می تواند مانع گسترش تجارت الکترونیکی شود. این مراکز اغلب ناهماهنگ می باشند و دارای مقررات غیرشفاف و دست و پا گیر می باشند. برای گسترش تجارت الکترونیکی باید ضمن کم کردن مراکز تصمیم گیری, باید آنها را هماهنگ کرد و شفافیت قوانین و مقررات را بیشتر نمود.
از طرفی به علت عدم وجود قوانین مناسب, افراد و موسسات تجاری دست به مخفی کاری می زنند تا مالیات کمتری پرداخت نمایند. طبیعی است فرهنگی که بازرگانان و صاحبان حرف را به پنهان کاری وادار می کند, مانع از گسترش تجارت الکترونیکی است که در آن همه چیز ثبت می شود, شفاف است و پنهان کاری در آن جایی ندارد. بنابراین اشخاص و موسسات, از این منظر تمایلی ندارند, تجارت الکترونیکی گسترش یابد.
مسائل امنیتی از جمله عوامل موثر در رشد استفاده از تجارت الکترونیکی می باشد. تجارت ایران مبتنی بر کاغذ و سنتی می باشد, بکارگیری تجارت الکترونیکی یعنی مبادلات الکترونیکی به جای کاغذ نیاز به ایجاد اعتماد و اطمینان در بین استفاده کنندگان دارد. مسائلی چون امضای رقمی, محرمانه بودن, جامعیت, انکارناپذیری و قابلیت دسترسی از جمله مسائل مهمی هستند که باید مورد توجه قرار گیرد.
یکی از موانع اساسی گسترش و بکارگیری تجارت الکترونیکی در ایران موضوع وجود امکانات لازم جهت انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) می باشد. برای بکارگیری تجارت الکترونیکی به خصوص در مراحل پیشرفته آن نیاز به سیستم های پرداخت الکترونیکی می باشد. یعنی وقتی که خریدها به صورت پیوسته صورت می پذیرد نیاز است که سیستمی وجود داشته باشد که پرداخت نیز به صورت پیوسته انجام شود. در ایران فعلاً این چنین سیستم هایی در مراحل اولیه شکل گیری می باشند. بنابراین لازم است نظام بانکداری ایران متحول شود و از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی تبدیل گردد. بانکداری الکترونیکی پشتوانه و حامی تجارت الکترونیکی می باشد.
هر چند نظام بانکداری در ایران بیشتر شکل سنتی دارد ولی تلاشهایی در جریان است که سیستم بانکداری متحول گردد. پیوستن به سوئیفت توسط بانک مرکزی ایران و سایر بانکها گامی در جهت الکترونیکی کردن پرداخت ها و مبادلات خارجی می باشد, علاوه بر آن بانکهای پیشرو اقدامات موثری را به منظور الکترونیکی شدن انجام داده اند یا در دست اجرا دارند. از جمله بکارگیری سیستم سیبا توسط بانک ملی ایران, ارائه کارت های بانکی حساب جاری الکترونیکی, توسط اغلب بانکها گامی در جهت الکترونیکی کردن بانکداری می باشد.
بدون بکارگیری سیستم های مناسب انتقال الکترونیکی وجوه (EFT), گسترش و بکارگیری تجارت الکترونیکی میسر نخواهد بود. بنابراین لازم است در چهارچوب برنامه راهبردی تجارت الکترونیکی به گسترش سیستم های الکترونیکی انتقال وجوه اقدام نمود. با توجه به اهمیت فراوان انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) در توسعه و رشد تجارت الکترونیکی در فصل بعد سعی خواهد شد سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی مورد بحث و بررسی قرار گیرند.

فصل دوم

انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی

1ـ2ـ مقدمه
نقش و جایگاه پول در اقتصاد و تجارت بر همگان آشکار است و هیچ گونه ابهامی در این زمینه وجود ندارد. از اعصار قدیم بشر متناسب با پیشرفت های اقتصادی و بازرگانی خود, وسیله ای را جهت معامله و پرداخت ابداع کرده است. در ابتدا برای معامله از مکانیزم کالا به کالا استفاده می کرد, پس از آن پول (سکه) را ابداع کرد, در دورانهای مختلف انواع سکه ها و پس از آن اسکناس را ابداع کرده و سیستم بانکداری را به وجود آورده است و از آن موقع تا به حال نیز سیستم های پرداخت مختلفی را متناسب با فناوری روز مورد استفاده قرار داده است. پیشرفتهای جدیدی که در فناوری اطلاعات و ارتباطات به وجود آمده, موجب تحول در اقتصاد و تجارت گردید, مفهوم تجارت الکترونیکی پدیدار گشته و با سرعت باورنکردنی در حال گسترش است. تحول جدید در تجارت باعث شد, که مفاهیم جدیدی در بانکداری الکترونیکی مطرح گردد. این مفاهیم شامل انتقال الکترونیکی وجوه (EFT), کارت های بانکی, پول الکترونیکی, پرداخت الکترونیکی صورت حسابها, اتاق پایاپای خودکار (ACH) و… می باشند که برای تجارت امروز ضروری می باشند.
سرعت تحولات در عرصه بانکداری الکترونیکی آن قدر بالا است که واقعاً تشخیص میزان عقب افتادگی بانکهای کشور مشکل است. با توجه به این پیشرفتها, نظام بانکداری در ایران به برنامه ریزی دقیق, حساب شده و جامع نگر نیاز دارد تا بر آن اساس به اصلاح خود بپردازد. زیرا با توجه به تحولات جهانی, و به خصوص جهانی شدن اقتصاد و تجارت, در آینده رقبای بانکهای کشور, تنها بانکهای داخلی نخواهند بود بلکه بانکهای سراسر دنیا می باشند که می توانند با بهره گیری از مزیت های رقابتی (هزینه ها و تنوع خدمات), بانکهای داخلی را به چالش بکشانند و حتی برای آنها مشکلات جدی در عرصه رقابت ایجاد کنند.
در این فصل روند تاریخی توسعه پول و بانکداری با تاکید بر بانکداری الکترونیکی و مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه مورد تحلیل قرار می گیرد. ابتدا نقش پول در تجارت مورد بررسی قرار می گیرد و سپس مفهوم بانکداری سنتی و الکترونیکی و نحوه شکل گیری آنها را شرح داده, پس از آن مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه و سیستم های پرداخت الکترونیکی را تشریح می گردند. سپس پرداخت های الکترونیکی بین المللی و کارتهای بانکی, پول الکترونیکی, پرداخت الکترونیکی صورت حسابها در ادامه این فصل تشریح خواهند شد. در بخش انتهایی این فصل موضوع بسیار مهم امنیت سیستم های پرداخت الکترونیکی مورد توجه قرار می گیرد.

2ـ2ـ پول و نقش آن در تجارت
با توجه به موضوع کتاب حاضر که انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی می باشد, لازم است قبل از هر چیز به تعریف پول, وظایف و انواع آن اشاره گردد. به همین علت قبل از پرداختن به موضوع اصلی به طور مختصر توضیحاتی ارائه خواهد شد.
پول از جمله مهمترین و مفیدترین ابداعات بشر می باشد, تکامل پول در طول زمان در واقع خلاصه ای از تاریخ مدنیت بشر را نشان می دهد. تولد پول برای بشر منافع زیادی در برداشته است. به عنوان مثال معرفی پول به عنوان یک واحد شمارش باعث شد چندگانگی قیمت حتی در اقتصادهای ساده از بین برود.
پول می تواند نوعی دارایی یا ارزش به شمار آید و می توان آن را به عنوان بخشی از ثروت افراد به حساب آورد. ثروتی که به شکل پول باشد مشخصه منحصر به فردی دارد؛ می توان آن را مستقیماً با دارایی یا خدمت دیگری مبادله کرد که این ویژگی پول را نقدینگی گویند. یک دارایی زمانی می تواند نقدینه به شمار آید که بتوان آن را بدون هزینه داد و ستد زیاد و به آسانی با یک کالا یا خدمت مبادله کرد و ارزش اسمی آن هم از قطعیت نسبی برخوردار باشد.

1ـ2ـ2ـ نقشهای اساسی پول
امروزه پول در اقتصاد و تجارت نقش کلیدی دارد و بدون آن تقریباً کلیه فعالیت های اقتصادی و تجارت مختل می شود. با توجه به وظایف و جایگاه پول در اقتصاد, معمولاً اقتصاددانان چهار نقش بنیادی برای پول قائل شده اند:
1ـ واسطه مبادله
2ـ ذخیره ارزش
3ـ واحد محاسبه (پایه ارزش)
4ـ وسیله پرداختهای آتی

الف ـ واسطه مبادله
زمانی که گفته می شود پول واسطه مبادله می باشد یعنی اینکه طرفین تجاری در بازار آن را به عنوان وسیله پرداخت می پذیرند. در واقع افراد در مقابل ثمرات کاری خودشان پول دریافت می کنند. این پول به عنوان یک واسطه مبادله, در اقتصاد نوین تعیین کننده است.
موقعی که مبادلات به صورت پایاپای بود, افراد کالا می دادند و در مقابل کالا می گرفتند, یعنی به طور همزمان دو معامله صورت می گرفت. ولی وجود پول آن را به دو معامله مستقل تبدیل نمود؛ بدین صورت که تولیدکننده یا فروشنده کالا, ابتدا کالا را می فروشد و در مقابل پول دریافت می کند, سپس کالا می خرد و در مقابل پول می دهد.

ب ـ پول به عنوان ذخیره ارزش
یکی دیگر از وظایف یا نقشهای پول این است که از آن می توان به عنوان حفظ ارزش نیز استفاده کرد. این ویژگی پول به تولیدکننده این امکان را می دهد که تولیدش را به فروش رساند و پول دریافت کند و پول (ارزش) را نگه دارد و هر موقعی که تمایل داشت کالای مورد نظرش را بخرد. در حقیقت این ویژگی پول به افراد یک نوع اختیار و آزادی انتخاب زمانی می دهد.

ج ـ پول به عنوان واحد محاسبه (پایه ارزش)
در حقیقت واحد محاسبه روشی است برای تخصیص یک ارزش مشخص به کالا یا خدمات اقتصادی. واحد پولی به عنوان واحد محاسبه برای سنجش کالاها و خدمات نسبت به کالاها و خدمات دیگر به کار می رود. در اقتصادهای تهاتری کالاها با یکدیگر سنجیده می شدند, این روش مشکل عدم تقسیم پذیری واحدها را در برداشت. (مثلاً ارزش یک گوسفند معادل نصف ارزش یک گاو بود و…). با به وجود آمدن پول ارزش همه کالاها با پول بیان می شود و این ارزش پولی را قیمت می نامند.

د ـ پول به عنوان معیاری برای پرداختهای آتی
یکی دیگر از نقشهای پول این است که می توان آن را قرض کرد و یا درخواست خرید کالا و خدمات داده شود و در آینده مبلغ آن پرداخت شود. این نقش در عین حال که کاربرد پول به صورت یک وسیله مبادله است آن را به عنوان واحد محاسبه نیز در نظر می گیرد. بدهی ها را معمولاً بر حسب واحد محاسبه بیان می کنند و با یک وسیله مبادله پولی می پردازند.

2ـ2ـ2ـ ویژگیهای مطلوب پول
پول نسبت به شیوه های تهاتری باید از ویژگیها و مزیت های خاصی برخوردار باشد که در زیر به مهمترین آنها اشاره می شود:

الف ـ قابل حمل بودن
یکی از ویژگیهای پول مطلوب قابلیت جابجایی آن است. پول باید به راحتی و آسانی قابل حمل از مکانی به مکان دیگر باشد.

ب ـ بادوام بودن81
پول باید از لحاظ فیزیکی بادوام باشد, زیرا اگر پول از دوام لازم برخوردار نباشد, به مرور زمان ارزش خود را از دست می دهد.

ج ـ قابلیت تقسیم پذیری82
پول باید به آسانی قابل تقسیم باشد یعنی به واحدهای برابر و کوچکتر قابل تقسیم باشد تا امکان معاملات با قیمت های پایین تر نیز فراهم گردد.

د ـ یکسان و متحدالشکل بودن83
پول باید استاندارد باشد به عبارت دیگر واحدهای آن از کیفیت برابر برخوردار باشند و از نظر فیزیکی نیز از یکدیگر قابل تشخیص نباشد. در صورت استاندارد بودن پول, افراد در موقع دریافت آن, پس از انجام معامله احساس اطمینان می کنند.

هـ ـ قابلیت تشخیص84
یکی از خواص مطلوب پول قابلیت تشخیص آن است. پول می بایست به آسانی شناخته شود و قابل قبول باشد. باید افرادی که آن را مورد استفاده قرار می دهند به راحتی آن را بشناسند و ارزش آن را بدانند.

3ـ2ـ2ـ انواع تقسیم بندی پول
اقتصاددانان برای پول تقسیم بندی های مختلفی ارائه کرده اند, در این بخش یک نوع تقسیم بندی که مقبولیت بیشتری دارد ارائه می شود. در این تقسیم بندی پول به سه دسته تقسیم شده است:
1ـ پول کالایی
2ـ پول اعتباری (پول غیرقابل تبدیل)
3ـ پول بانکی (تحریری)
اکنون توضیح مختصری پیرامون هر کدام ارائه می شود:

الف ـ سیستم پول کالایی85
وقتی در جامعه ای از کالای خاصی به عنوان پول استفاده می شود, می گویند در آنجا سیستم پایه کالا یا پول کالایی وجود دارد. این سیستم پولی محصول جوامع باستانی و قدیمی می باشد. پول کالایی عبارت است از کالاهای مادی که کاربرد غیرپولی هم دارد مثل نمک و احشام در رم باستان. پول کالائی به دو دسته تقسیم می شود:
الف ـ پول تمام عیار : هر پولی که ارزش آن به عنوان کالایی با اهداف غیرپولی معادل ارزش آن به عنوان یک وسیله مبادله باشد.
ب ـ پول تمام عیار با پشتوانه کامل : نوعی پول (کاغذی یا سکه) که ارزش ناچیزی دارد ولی کالاهایی نظیر طلا یا نقره پشتوانه آن است.

ب ـ پول اعتباری (اسکناس بدون پشتوانه86)
هرگاه اقتصادی از پولی استفاده کند که ارزش کالایی نداشته باشد یا ارزش غیرپولی آن از ارزش کاربردهای پولی آن کمتر باشد پول اعتباری را به کار برده است.
پول اعتباری توسط دولتها و بانکهای مرکزی منتشر می شود. بیشتر پولهای اعتباری موجود در جهان امروز را دولتها و بانکهای مرکزی کشورها منتشر می کنند. این پول به صورت سکه اعتباری و پول کاغذی معمول می باشد.

ج ـ پول بانکی (تحریری)
این پول نیز نوعی پول اعتباری است که توسط بانکها و موسسات مالی سپرده پذیر منتشر می شود. پول اعتباری بانکی (تحریری) که توسط بانکها و موسسات سپرده پذیر منتشر می شود به دو دسته تقسیم می شود یکی اسکناس های بانکی و دیگری انواع سپرده های بانکی87.
پیشرفت های دهه های اخیر در فناوری اطلاعات و ارتباطات, نظام پولی را نیز متحول ساخته است به همین علت پول جدیدی عنوان پول الکترونیکی88 ابداع شده است. با توجه به ارتباط پول الکترونیکی با انتقال الکترونیکی وجوه, در قسمت های پایانی این فصل, به طور مفصل در مورد آن بحث می شود. علت اینکه مبحث پول الکترونیکی به انتهای فصل منتقل شده است این است که موضوع از پیچیدگی خاصی برخوردار است و قبل از آن لازم است بسیاری از مفاهیم و اصطلاحات تشریح گردند.

3ـ2ـ چگونگی پیدایش نظام بانکداری در جهان و سیر تکاملی آن

1ـ3ـ2ـ تاریخچه و چگونگی پیدایش بانکداری
پیدایش بانکداری به قرنها پیش باز می گردد. در آن موقع اهداف بانکداری با زمان حال متفاوت بوده است, قرن ها پیش دریافت بهره قرض و کارمزد حفظ امانت, سود قابل توجهی به همراه داشت. این موضوع به تدریج حس رقابت برخی افراد را برانگیخت و با وجود مشکلات عدیده ای که برای جلب اعتماد عمومی داشتند اولین موسسات خصوصی, جذب سپرده های مردم را راه انداختند. در اندک زمانی این موسسات توانستند فعالیتهای خود را از محدوده جذب سپرده و قرض دادن اموال خود و دیگران, به خدمات بیشتری چون نقل و انتقال وجوه در داخل, خرید و فروش انواع پولهای خارجی و در مواردی ایجاد اسناد اعتباری گسترش دهند. در نتیجه اولین بانکهای خصوصی تشکیل گردید. این بانکها نه تنها برای حفظ و نگهداری سپرده ها چیزی نمی گرفتند بلکه حاضر بودند در مقابل سپرده گذاری چند درصدی به عنوان پاداش بپردازند و این امر موجب روی آوردن مردم به سمت بانکهای خصوصی گردید. این روند به این صورت ادامه داشت و تحول اساسی زمانی رخ داد که صرافان پی بردند می توانند, به جای پول نقد برای قرض گیرنده نیز رسید بپردازند و اینجا بود که مهمترین تحول در عرصه بانکداری یعنی خلق پول اعتباری صورت پذیرفت و بدین ترتیب صرافان توانستند متناسب با اعتبارشان چند برابر اندوخته های مردم رسید بین آنان پخش کنند و پولهای واقعی را به عنوان پشتوانه برای مراجعات احتمالی نگه داشته و با این ابداع حرفه صرافی و بانکداری به یکی از پردرآمدترین مشاغل تبدیل گردید. بعد از تسلط کلیسا بر امور مردم به دلیل سخت گیری های شدید مقامات کلیسا در مقابل قرضهای با بهره, این حرفه با مشکل جدی مواجه گشته و تا حدود زیادی از رونق افتاد در این دوران گردانندگان عمده چنین مراکزی, یهودیان بودند چرا که طبق تفسیرشان از آیین یهود گرفتن ربا و بهره از غیریهودی را مجاز می دانستند. پایان جنگهای صلیبی و آشنایی اروپاییان با کشورهای مسلمان و فرهنگ و تمدن اسلامی, دور جدیدی از تجارت و بازرگانی بین الملل بین شرق و غرب شکل گرفت و در قرن های چهارده و پانزده میلادی اهمیت فوق العاده ای یافت. گسترش بازرگانی, تنوع پولهای رایج, مشکلات نقل و انتقال مسکوکات, نیاز تجار و پیشه وران به سرمایه های مالی و… عوامل مختلفی بودند که ضرورت تجدید حیات موسسات پولی و بانکی را طلب می کرد. در همان حال تحولات سیاسی اجتماعی جوامع غربی, زمینه را برای این موسسات آماده می کرد. از یک طرف با پیدایش تفکرات جدید سیاسی از نفوذ کلیسا در اداره کشورهای اروپایی کاسته شد و قوانین کلیسایی تضعیف شدند, از طرف دیگر تحت تاثیر نیازهای اجتماعی برخی از رهبران مسیحی معتقد بودند نرخ بهره های عادلانه (کم) ربا نمی باشد و یا ربا تنها در قرضهای مصرفی مطرح است و شامل قرضهای تولیدی و تجاری نمی شود, این تغییر نگرش در رهبران مسیحی همراه با توجیهات ربا و بهره که از طرف حقوقدانان و اقتصاددانان آن روز ارائه می شد عرصه را برای پدیدار شدن بانکها در مقیاسی وسیع تر از سابق آماده کرد و بدین ترتیب نسل جدید بانکداری پا به عرصه وجود نهاد. بعد از آن تاریخ افراد و موسسات با ابداع شیوه های نوین فعالیتهای بانکی موجب تکامل صنعت بانکداری شدند. امروزه نظام بانکی از اجزاء لاینفک اقتصادها خصوصاً اقتصاد سرمایه داری به حساب می آید. البته باید توجه داشت که فعالیتهای متنوع بانکی عصر حاضر, همه با هم و در یک موسسه خاص به وجود نیامده بلکه پیدایش آنها به تدریج در کشورهای مختلف و در شرایط گوناگون صورت گرفته است89.

2ـ3ـ2ـ تاریخچه پیدایش بانکداری الکترونیکی
توسعه شگفت انگیز فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش آن به بازارهای پولی و بانکی جهان, علاوه بر تسهیل امور برای مشتریان بانکها, روشهای جاری بانکداری را متحول و دگرگون کرده است.
فناوری بانکها, فناوری پردازش, ثبت, نگهداری, تغذیه و تبادل اطلاعات مشتریان است این فناوری به تدریج تکامل یافت, و همراه با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) متحول گردید. چند دهه اخیر تحولات شگرفی در نظام بانکداری به وجود آمده است این تحولات را به چهار دوره می توان تقسیم نمود. در هر دوره تا حدی رایانه و نرم افزار جایگزین انسانها و کاغذ شده اند. هر دوره از تکامل برای مدیران نظام بانکی این امکان را فراهم نموده است که اوقات تلف شده را در شرایط کار رقابتی به حداقل برسانند و در گستره بالاتری به ارائه خدمت بپردازند. به عبارت دیگر فناوری جدید و الکترونیکی شدن بانکداری به آنها این امکان را می دهد که سرعت, کیفیت, دقت, هزینه و تنوع خدمات خود را افزایش دهند.
در ادامه چهار دوره تحول در نظام بانکداری تشریح خواهند شد90:

الف ـ دوره اول : اتوماسیون پشت باجه91
در این دوره که نقطه آغازین کاربرد رایانه در نظام بانکداری می باشد با استفاده از رایانه های مرکزی92, اطلاعات و اسناد کاغذی تولید شده در شعب, به صورت دسته ای93 به مرکز ارسال و شبانه پردازش روی آنها انجام می شود. در این دوره کاربرد اصلی رایانه محدود به ثبت دفاتر و تبدیل کاغذ به فایلهای رایانه ای است. فناوری اتوماسیون پشت باجه که در دهه 1960 رواج داشت این امکان را فراهم نمود تا دفاتر و کارتها از شعب حذف و گردش روزانه حسابها در پایان وقت هر روز به رایانه های مرکزی برای بروز شدن ارسال گردد. پیشرفت اتوماسیون پشت باجه در دهه 1970 باعث شده که به جای ارسال اسناد کاغذی به مرکز, عملیات روزانه شعب, از طریق ثبت آنها بر روی محیط های مغناطیسی به مرکز ارسال گردد و پردازش اطلاعات و به روز رسانی حسابها کماکان در اطاقهای رایانه مرکزی صورت می گرفت. در این دوره عملیات اتوماسیون تاثیری در جهت رفاه مشتریان بانکها ایجاد ننموده و تاثیر رقابتی نیز بین بانکها بر جای نگذاشت. در طول این دوره سیستمهای پردازش دسته ای و سیستمهای بزرگ رایانه ای به خدمت گرفته شدند و تنها تاثیر اتوماسیون در آن دوره ایجاد دقت و سرعت در موازنه حسابها بود.

ب ـ دوره دوم : اتوماسیون جلوی باجه94
این دوره از زمانی آغاز می شود که کارمند شعبه در حضور مشتری عملیات بانکی را به صورت الکترونیکی ثبت و دنبال می کند. از اواخر دهه 1970 امکان انتقال پیوسته95 اطلاعات از طریق
به کارگیری ترمینالها که به ظاهر شبیه به رایانه های شخصی96 امروزی بودند, از طریق خطوط مخابراتی و رایانه های بزرگ مرکزی متصل می شدند. امکان انتقال اطلاعات به صورت موثر در بین شبکه های بزرگ رایانه ای و ترمینالهای ورودی و خروجی به وجود آمد. در این دوره کارمندان شعب قادر شدند به صورت پیوسته به حسابهای جاری دسترسی داشته باشند. در این دوره بانکها مجبور بودند برای نیل به اتوماسیون جلوی باجه, از شبکه های مخابراتی موجود که در اختیار و انحصار شرکتهای دولتی بود و استفاده از آنها نه تنها از نظر فناوری محدود, بلکه از لحاظ هزینه ای بسیار گران بود, استفاده نمایند. این شبکه های مخابراتی و اطلاعاتی, ترمینالهای بانکی شعب را به مراکز رایانه پشت باجه مرتبط و متصل می ساخت. در این دوره هنوز تمایل به استفاده از اسناد کاغذی وجود داشت. اگر چه ترمینالها امکان جستجو و پردازش را سهولت بخشیده لکن هنوز تمامی کارها توسط کارمندان بانک و از طریق ورود اطلاعات و گردش حسابها به ترمینالها صورت می گرفت و فقط نیاز به استفاده انبوه از اسناد کاغذی تا حدودی برطرف شد. در این دوره بانکها نتوانستند کارکنان خود را کاهش دهند زیرا هنوز نیاز به افرادی که پاسخگوی مراجعین به بانکها باشند وجود داشت. از طرف دیگر نرم افزارهای به کار گرفته شده در این دوره, کماکان غیریکپارچه و جزیره ای بودند. به عبارت دیگر برای هر نوع عملیات, نرم افزار خاص طراحی شده و ارتباط نرم افزارها با یکدیگر محدود بود.

ج ـ دوره سوم : متصل کردن مشتریان به حسابهایشان
در این دوره که از اواسط دهه 80 آغاز شد امکان دسترسی مشتریان به حسابهایشان فراهم گردید. یعنی مشتری از طریق تلفن یا مراجعه به دستگاه خودپرداز (ATM) و استفاده از کارت هوشمند یا کارت مغناطیسی یا کامپیوتر شخصی به حسابش دسترسی پیدا می کند و ضمن انجام عملیات دریافت و پرداخت, نقل و انتقال وجوه به صورت الکترونیکی انجام می دهد. در این دوره سالن معاملات بانکها به مرور خالی از صفهای طولانی مراجعین می شود و آن دسته از کارکنانی که در جلوی باجه به امور دریافت و پرداخت از حسابها اشتغال دارند به بخشهای دیگر نظیر بازاریابی و خدمات مشتریان منتقل می شوند. خطوط هوایی مثل ماهواره, ماکرویو, مودمهای بدون سیم97 حجم زیادی از کار (ولی نه همه آن) را پیش می برد.
مهمترین ویژگیهای دوره سوم که آن را از دوره های قبل و بعد متمایز می سازد عبارتند از توسعه جزیره ای سیستمهای مکانیزه در جلوی باجه و پشت باجه و همچنین توسعه سیستمهای ارتباطی مشتریان با حسابهایشان مثل خودپرداز (ATM) و تلفن بانک98 و فاکسی بانک99. در این دوره هم, هنوز نیروی انسانی در ارائه خدمات موثر است و بخشی از نیروی انسانی وظیفه ایجاد هماهنگی بین سیستمهای جزیره ای و نیازهای مختلف مشتریان را به عهده دارد. در این دوره کارتهای بانکی و هوشمند به معنای واقعی و به طور کامل الکترونیکی نشده و به عبارت دیگر بخشی از فرایند تبادل الکترونیکی اطلاعات وارد عملیات بانکی و سیستمهای مکانیزه شده است.
بنابراین می توان گفت در این دوره عملیات بانکی به صورت دستی ـ الکترونیکی درمی آید. در این دوره نظام بانکی با دو مشکل اساسی مواجه می باشد. یکی عدم یکپارچگی سیستمهای مکانیزه, جزیره ای بودن و ناهماهنگی آنها جهت ارائه خدمات به مشتریان, و دیگری تکامل نیافتگی خطوط مخابراتی و ارتباطی سریع, گسترده و مطمئن و همچنین فقدان پروتکلهای ارتباطی لازم برای متصل نمودن شعب بانکها به یکدیگر و اتصال مشتریان به شعب.

د ـ دوره چهارم : یکپارچه سازی سیستمها و مرتبط کردن مشتری با تمامی عملیات بانکی
آخرین دوره تحول در نظام بانکی زمانی آغاز می شود که همه نتایج به دست آمده از سه دوره قبل به طور کامل مورد توجه قرار گیرد و مشکلات آنها برطرف گردد و کلیه عملیات بانکی به طور الکترونیکی انجام شود. در این دوره هم بانک و هم مشتریان می توانند به طور دقیق و منظم اطلاعات مورد نیازشان را کسب نمایند. گرچه آهنگ این تحولات متفاوت است اما این چهار دوره به طور یکسان در صنعت بانکداری روی خواهد داد.
لازمه ورود به این مرحله داشتن امکانات و بسترهای مخابراتی و ارتباطی پیشرفته و مطمئن است. این دوره با جمع بندی بخشهای نرم افزاری و سخت افزاری در دوره های پیشین به صورت واقعی ارتباط بین بانک و مشتریانش را به تصویر می کشد. در دوره های قبلی اغلب بانکها بدون سامان دهی و نظم مشخص, تنها به خلق جزایر مکانیزه پرداختند.
در دوره چهارم به منظور رسیدن به یکپارچگی و ساماندهی سیستم های مکانیزه بانکی, بانکها به یکی از دو جهت زیر تاکید دارند:
1ـ تلاش برای استانداردسازی نرم افزاری و سخت افزاری در سیستمهای رایانه ای موجود.
2ـ تلاش برای ایجاد سیستمهای یکپارچه صرف نظر از سیستمهای جزیره ای که قبلاً به وجود آمده است.
سیستمهای جدید بانکی که اساس آنها مشتری مداری100 است نه حساب مداری101, کار چندان ساده نیست زیرا اغلب با صرف هزینه های زیادی همراه است و تلاش طاقت فرسا می طلبد. یکی از چالشهای اصلی سیستمهای بزرگ بانکها در این دوره انتخاب یکی از این دو راه است که هر یک بحثهای مربوط به خود را می طلبد و انتخاب هر یک بستگی به استراتژی بانک مبنی بر یک تحلیل عمیق هزینه ـ فایده دارد.
در دوره چهارم, سیستم یکپارچه بانکی این امکان را به مشتری می دهد که از رایانه منزل یا محل کار خود خدمات متعارف خود را از سیستم الکترونیکی بانک دریافت نماید. در این دوره صرفه جویی واقعی در نیروی انسانی به وجود می آید و پول کاملاً حالت الکترونیکی پیدا می کند و ابزار تعامل دو طرف یعنی مشتری و بانک, خدمات الکترونیکی است. این در حالی است که در دوره سوم مشتری برای دسترسی به خدمات بانکی از اسناد کاغذی و اعمال دستی کاملاً بی نیاز نبود. در دوره چهارم مشتری حتی برای دریافت وام یا خدمات بیمه ای و یا دیگر سرویسهای بانک بی نیاز از مراجعه به بانک می باشد.
با توجه به توضیحات فوق به طور خلاصه می توان نتیجه گرفت که از اوایل دهه 1960 نوعی از خدمات بانکی رواج یافت که مبنای تحول بزرگی برای سالهای آتی در نظام بانکداری گردید. این نوع خدمات به صورت کارتهای بانکی بود که در اختیار عموم قرار گرفت.
بعد از مدت زمانی کوتاه هم چک و هم کارتهای بانکی به مرور اتوماتیک گردیدند, ولی با این حال تا آن زمان حجم بالایی از اسناد کاغذی تولید می گردید. از این رو از فناوری پیچیده و پیشرفته مخابراتی به عنوان راه حلی جهت حل این مشکل استفاده گردید در نتیجه با ایجاد اتاقهای پایاپای خودکار (ACH)102, از سیستم انتقال الکترونیکی وجوه در سطح بسیار وسیعی استفاده شد و ساختار سیستم بانکی یک بار دیگر دچار تحولی عمده گردید. بانکها از موسسات سپرده گذاری که صرفاً منابع فیزیکی را نگهداری می نمودند به مراکز پردازش اطلاعات تبدیل شدند, پول نیز از یک مفهوم قابل لمس به یک مفهوم غیرقابل لمس تبدیل گردید. به طوری که پول می توانست هر لحظه بر روی صفحه رایانه نشان داده شود. نه تنها پول به پول الکترونیکی تبدیل گردید, بلکه چک نیز به همین سرنوشت دچار شد و بانکها با ارسال تصاویر چک به جای چکهای فیزیکی شروع به استفاده از چکهای الکترونیکی103 نمودند. با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات, فناوری تصویر به حدی پیچیده و پیشرفته گردید که بانکها می توانستند بدون نیاز به اسناد کاغذی, اطلاعات مربوط به دستور پرداختها را بین خود مبادله نمایند. در واقع با این کار, مبادله الکترونیکی اطلاعات به جای پردازش اسناد کاغذی مورد استفاده قرار گرفت.
در گذشته انجام فعالیتهای بانکی به صورت سنتی و دستی صورت می گرفت. در این فرایند مشکلات و مسائل متعددی در راه انجام دقیق, سریع و مطمئن فعالیتهای بانکی وجود داشت. ولی امروزه سرعت توسعه صنعت انفورماتیک باعث ایجاد تغییرات عمده ای هم در شکل پول و سیستمهای انتقال وجوه در عرصه بانکداری گردیده و هم مفاهیم جدیدی را به عنوان پول الکترونیکی و انتقال الکترونیکی آن ارائه نموده است, که این به مفهوم ایجاد نوع جدیدی از بانکداری تحت عنوان بانکداری الکترونیکی می باشد. با گسترش شبکه اینترنت و قابل دسترس بودن آن برای همگان شیوه عرضه خدمات در بانکها متحول شده و این تحولات زمینه ظهور پدیده هایی مانند: بانکداری تلفن همراه104, بانکداری اینترنتی105, بانکداری خانگی106, و بانکداری مجازی (الکترونیکی)107 گردیده است.
3ـ3ـ2ـ مقایسه بانکداری سنتی با بانکداری الکترونیکی
در کشورهای پیشرفته دنیا مذاکرات بین خریدار و فروشنده, سفارش خرید, تهیه بیمه نامه, انتقال پول, حمل و نقل کالا و ترخیص از گمرکات به صورت الکترونیکی پشتیبانی می شود و روشهای نقل و انتقال پول به صورت الکترونیکی و حمل و نقل کالا بر اساس درخواستهای الکترونیکی است که در این راستا بانکداری الکترونیکی از ارکان اصلی و لازمه تحقق این امر می باشد.
بانکداری الکترونیکی به معنای یکپارچه سازی کلیه فعالیتهای یک بانک از طریق بکارگیری فناوری نوین اطلاعات و ارتباطات, مبتنی بر فرایندهای بانکی, منطبق بر ساختار سازمانی بانکهاست که امکان ارائه کلیه خدمات مورد نیاز مشتریان را فراهم می سازد.
به عبارت دیگر بانکداری الکترونیکی را می توان استفاده از فناوری پیشرفته شبکه های ارتباطی و مخابراتی جهت انتقال وجوه در سیستم بانکداری معرفی نمود.
آنچه که در جدول صفحه بعد ملاحظه می نمایید, مقایسه ای است بین ویژگیهای بانکداری سنتی و بانکداری نوین (الکترونیکی). در این بین آنچه که حائز اهمیت است این است که بانکداری الکترونیکی با وجود چالشهایی که برای پیشرفت و توسعه پیش روی خود دارد, می تواند به عنوان پدیده بسیار موثر و غیرقابل انکار, امور تجاری و مالی را برای تمامی گروههای ذی نفع تسهیل نماید.

بانکداری نوین (الکترونیکی)

بانکداری سنتی
ـ بازار نامحدود از لحاظ مکانی
ـ رقابت نامهای تجاری
ـ ارائه خدمات گسترده
ـ ارائه خدمات متنوع بر اساس نیاز و سفارش مشتری و نوآوری
ـ بانکهای چند منظوره مجهز به امکانات الکترونیکی
ـ تمرکز بر هزینه و رشد درآمد
ـ کسب درآمد از طریق کارمزد
ـ از نظر زمانی نامحدود و 24 ساعته
ـ وجود رابطه نزدیک و تنگاتنگ بین بانکی
ـ به علت استفاده از رایانه, حجم کاغذ و نیروی انسانی به شدت کاهش می یابد
ـ بازار محدود
ـ رقابت بین بانکها
ـ ارائه خدمات محدود
ـ ارائه خدمات به یک شکل خاص

ـ متکی بر شعب

ـ تمرکز بر هزینه
ـ کسب درآمد از طریق حاشیه سود
ـ در قید ساعات اداری
ـ نبود رابطه نزدیک و مرتبط (بین بانکی)
ـ به علت وجود ساختار مبتنی بر کاغذ, به تعداد زیادی نیروی انسانی نیاز دارد

آنچه حائز اهمیت و در خور توجه است ویژگی فعال و آینده نگر خصوصیات بانکداری الکترونیکی در مقایسه با بانکداری سنتی است. بانکداری سنتی بیشتر با یک دید محافظه کارانه سعی می نماید به شیوه های مختلف هزینه های بانک را کاهش دهد. در صورتی که بانکداری الکترونیکی ضمن ارائه جامع خدمات بانکی در فکر توسعه و تحول بر مبنای جلب رضایت مشتری و افزایش درآمد بر مبنای ارائه خدماتی است که در قبالش کارمزد دریافت می دارد. بنابراین در بانکداری الکترونیکی هر چند که کاهش هزینه های بانکی مورد توجه قرار می گیرد و بر رشد درآمد بانک از طریق ارائه خدمات متنوع تاکید می گردد.

4ـ2ـ انتقال الکترونیکی وجوه108 (EFT)

1ـ4ـ2ـ مقدمه
یکی از وظایف عمده بانکها و موسسات مالی انتقال وجوه می باشد. انتقال وجوه توسط بانکها از لحاظ فناوری و شیوه عمل, به دو شکل انجام می پذیرد یکی انتقال وجوه به شیوه سنتی و مبتنی بر کاغذ و دیگر انتقال وجوه به شیوه الکترونیکی. هر چند شکل رایج انتقال وجوه در ایران, شیوه مبتنی بر کاغذ می باشد, ولی با توجه به سرعت دسترسی به اینترنت در ایران و همچنین گسترش بانکداری الکترونیکی انتظار می رود در آینده نزدیک سیستم های جدید انتقال وجوه و پرداخت, جایگزین شیوه های سنتی شوند. سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) می تواند نقش بسیار اساسی در اقتصاد و تجارت داشته باشد و روشها, مفاهیم و بنیانهای جدیدی را به وجود خواهد آورد و همچنین شیوه ارتباطی و تعاملات بین خریدار و فروشنده, بانک ها و مشتریان را دگرگون خواهد نمود.
با توجه به اهمیت فوق العاده سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) در این بخش به طور مفصل در مورد مفهوم, اهمیت و جایگاه, مزایا, زیرساخت ها و انواع آن بحث خواهد شد.

2ـ4ـ2ـ مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)
برای پرداخت وجه شیوه های مختلفی وجود دارد که معمولاً آنها را از نظر رویه می توان به سه نوع شیوه پرداخت تقسیم نمود. یکی پرداخت از طریق تهاتر یا کالا با کالا است که در این دوران چندان مورد توجه قرار نمی گیرد. دوم پرداخت نقدی که به وسیله انتقال سکه و اسکناس صورت می گیرد. سوم پرداخت وجه یا انتقال وجه از طریق مکانیزم بانکی و موسسات مالی, شیوه پرداخت نوع اول مربوط به زمانهای بسیار دور است و در اقتصاد و تجارت امروز جایگاه قابل توجهی ندارد و اصلاً به حساب نمی آید109. شیوه پرداخت نوع دوم بیشتر مربوط به اقتصادهای کمتر توسعه یافته است و در اقتصادهای پیشرفته فقط برای پرداخت های خرد و کم حجم مورد استفاده قرار می گیرد. بنابراین بیشترین حجم پرداخت و مهمترین شیوه پرداختی در اقتصاد امروز انتقال وجوه از طریق بانک و موسسات مالی می باشد. انتقال وجه از طریق بانک ها و موسسات مالی به دو شکل سنتی (مبتنی بر کاغذ) و شکل الکترونیکی انجام می شود. در شکل سنتی انتقال وجه که در ایران نیز مرسوم است تقریباً کلیه عملیات انتقال وجه بر روی فرم هایی ثبت می شود و برای انتقال اطلاعات از کاغذ به عنوان پایه سیستم استفاده می شود. ولی پیشرفت فناوری به خصوص فناوری اطلاعات و ارتباطات, نظام بانکداری و انتقال وجه را دگرگون نموده است. در نتیجه سیستم های قدیمی (مبتنی بر کاغذ) به سیستم های (نوین الکترونیکی) تبدیل شده اند.
قبل از اینکه مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه بیشتر توضیح داده شود, ابتدا لازم است تعریفی از سیستم انتقال وجه ارائه گردد:
سیستم انتقال وجه به مجموعه ای از فعالیت ها اطلاق می شود که به وسیله بانک ها و موسسات دیگر از قبیل اتاق پایاپای جهت انتقال وجه بین بانکها صورت می پذیرد. حال اگر این فعالیت ها بر مبنای کاغذ استوار باشد به آن شیوه پرداخت و "انتقال مبتنی بر کاغذ" گفته می شود و اگر این فعالیت ها از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات و به صورت الکترونیکی انجام پذیرد به آن "انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)" می گویند.
شروع بکارگیری و توسعه سیستم های انتقال الکترونیکی در دنیا به دهه های 50 و 60 میلادی در آمریکا و اروپا برمی گردد. در این دوران بود که کارت های بانکی عرضه شد و مکانیزم های جدید اتاق پایاپای اتوماتیک به وجود آمد. هر چند که زمان زیادی از به وجود آمدن EFT می گذرد ولی گسترش فراگیر آن مربوط به دهه 90 میلادی, و پس از معرفی اینترنت و بکارگیری گسترده آن, می باشد.
هر چند که مفهوم انتقال وجه روشن است, ولی بر سر مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه توافق وجود ندارد زیرا از یک طرف بعضی ها تعاریف بسیار محدودی از آن ارائه نموده اند و فقط نوع خاصی انتقال الکترونیکی وجوه را EFT می دانند در مقابل بعضی ها EFT را در معنای بسیار وسیع بکار برده اند که حتی کل بانکداری الکترونیکی را در خود جای می دهد. در همه مفاهیم انتقال الکترونیکی وجوه یک وظیفه مهم وجود دارد و آن امکان دسترسی سریع و پیوسته به وجه می باشد. طبق یکی از تعاریف110, EFT عبارت است از روشی برای انتقال وجه به طور خودکار به وسیله رایانه و با استفاده از اتاق پایاپای خودکار111. طبق این تعریف اولاً EFT فرآیندی است که وجه به طور الکترونیکی منتقل می شود. ثانیاً یک موجودیت قانونی به نام اتاق پایاپای خودکار (ACH) که عملیات انتقال (تسویه) را انجام می دهد.
انتقال الکترونیکی وجوه, ابزاری برای رسیدن به هدف نهایی, یعنی انجام پرداخت است. در پرداخت الکترونیکی یا انتقال الکترونیکی وجوه, اساساً عمل پرداخت بدون جابجایی فیزیکی پول و بدون تبادل اطلاعات کاغذی زیاد صورت می گیرد.
کمیسیون قانون تجارت بین المللی سازمان ملل متحد (UNCTRAL) انتقال الکترونیکی وجوه را چنین بیان می کند:
"انتقال وجه, فرآیندی است که در آن یک یا بیش از یک اقدام در فرآیند کار که سابقاً بر اساس روش مبتنی بر کاغذ انجام می شد, اکنون با روشهای الکترونیکی صورت می گیرد112".
در تعریف دیگر که توسط "مجموعه مقررات یکنواخت بازرگانی ایالات متحده آمریکا" ارائه شده است:
"انتقال الکترونیکی وجوه عبارت است از یک شبکه انتقال سیمی, اطاق پایاپای خودکار یا سایر نظام های ارتباطی اطاق پایاپای یا سایر اتحادیه های بانکی که از آن طریق یک دستور پرداخت بانکی, به بانک مخاطب مخابره و ارسال می شود113".
طبق تعریف دیگری انتقال الکترونیکی وجوه عبارت است از هر نوع انتقال وجه به غیر از شیوه های سنتی مثل چک, وجه نقد و سایر ابزارهای کاغذی مشابه, که از طریق یک ترمینال الکترونیکی, تلفن, رایانه, نوارهای مغناطیسی, به منظور سفارش, مطلع کردن و یا مجوز دادن به موسسه مالی, برای بدهکار یا بستانکار کردن یک حساب صورت می گیرد. طبق این تعریف اصطلاح EFT شامل, انتقال فدوایر, انتقال وجوه از طریق اطاق پایاپای خودکار (ACH), انتقال از طریق ماشین های خودپرداز (ATM) و ترمینال های نقطه فروش (POS) می شود114.
در این قسمت سعی شد, با ارائه تعاریف مختلف ابعاد EFT مورد اشاره قرار گیرند, با توجه به تعاریف فوق, تعریفی که در این تحقیق به عنوان EFT مورد استفاده قرار می گیرد, مفهوم وسیع EFT می باشد و شامل هر گونه انتقال وجه که به صورت الکترونیکی انجام می گردد, می شود.
طبق تعریف اخیر انتقال الکترونیکی وجوه شامل انتقال وجه بین حسابها, بانکها و سایر موسسات مالی, با استفاده یا بدون استفاده از اتاق پایاپای خودکار (ACH), از طریق بکارگیری ترمینال الکترونیکی, تلفن, رایانه, ماشینهای نقطه فروش (POS), ماشینهای خودپرداز (ATM) و یا هر وسیله الکترونیکی دیگر می گردد.
بر اساس این تعریف انتقال الکترونیکی وجوه از بعضی جهات گسترده تر از بانکداری الکترونیکی خواهد بود و می تواند بانکداری الکترونیکی را در خود جای دهد.

3ـ4ـ2ـ اهمیت و جایگاه انتقال الکترونیکی
انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) در مقایسه با سایر مکانیزم های پرداخت مبتنی بر کاغذ, راحت تر, کاراتر, مطمئن تر, سریع تر و کم هزینه تر است. بکارگیری انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) با توجه به اینکه جنبه های مختلفی دارد, از جایگاه ویژه ای در اقتصاد و تجارت برخوردار است.
یک جنبه آن مربوط به کسانی است که از این سیستم استفاده می کنند, همه آحاد جامعه, افراد و سازمانها می توانند از EFT استفاده نمایند. مشتریان بانکها, موسسات بزرگ دولتی و خصوصی, سازمانهای غیرانتفاعی و شرکت های کوچک می توانند از مزایای EFT بهره مند شوند.
جنبه دیگر اهمیت EFT گسترش تجارت الکترونیکی می باشد. تجارت الکترونیکی امروزه حجم قابل توجهی از مبادلات تجاری را به خود اختصاص داده است. و نرخ رشد سریع آن حاکی از این است که تجارت در سراسر جهان متحول خواهد شد و از تجارت سنتی به تجارت الکترونیکی مبدل خواهد شد. در تجارت الکترونیکی, انتقال الکترونیکی وجوه نقش کلیدی دارد, به عبارت دیگر بدون EFT, تجارت الکترونیکی به طور کامل عینیت و تحقق نمی یابد. انتقال الکترونیکی وجوه مفهومی است که به صورت کامل و جامع در برگیرنده تمامی مسائل پیرامون نقل و انتقالات پولی در تجارت الکترونیکی است و شامل ابزار لازم جهت نقل و انتقال پول (سخت افزار و نرم افزار), فرآیند عمل, نقل و انتقال, مسائل امنیتی, و مسائل قانونی و… می باشد.
یکی دیگر از جنبه های انتقال الکترونیکی وجوه, صرف نظر از ویژگیهای معاملاتی آن, این است که این فناوری به عنوان یک شیوه پرداخت, اثرات مستقیمی نیز بر روی سیاست ها و نظام پولی کشور می گذرد و در حقوق مصرف کننده نیز موثر می باشد. انتقال الکترونیکی وجوه به عنوان یک شیوه پرداخت و انتقال وجه, امکان دارد, عرضه اعتبار و پول را (بالقوه) به طور حساب نشده ای افزایش دهد و در صورتی که این موضوع کنترل نشود خطرات بزرگی برای سیاست پولی و اعتباری کشور دربر خواهد داشت. به همین علت در تمام دنیا, نظام های انتقال الکترونیکی وجوه نگرانی هایی را برای مقامات بانکهای مرکزی ایجاد کرده است.

4ـ4ـ2ـ مزایا و ویژگیهای بکارگیری انتقال الکترونیکی وجوه
در قسمت های قبلی به مفهوم و جایگاه انتقال الکترونیکی وجوه اشاره شد, دقت در مسائل عنوان شده و بررسی روند رشد رو به تزاید استفاده از نظام انتقال الکترونیکی وجوه, مزیت های آن را آشکار می کند. با توجه به ابعاد, گستردگی و تنوع مکانیزم های EFT, مزایای آن نیز گسترده می باشد. به منظور رعایت اختصار مهمترین ویژگیهای نظام های انتقال الکترونیکی وجوه مورد بررسی قرار می گیرد115.

الف ـ امنیت
بررسی ها نشان می دهد پرداخت هایی که از طریق سیستم های انتقال الکترونیکی صورت می پذیرند, از امنیت بالاتری نسبت به پرداخت ها به شیوه سنتی برخوردارند. زیرا سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه به گونه ای طراحی می شوند که احتمال دستبرد, سرقت, مفقود شدن, عدم انتقال و…, به حداقل ممکن می رسد. به خاطر این ویژگی, اغلب افراد معمولاً راغب هستند که از این سیستم ها به جای سیستم های سنتی پرداخت استفاده نمایند.

ب ـ سرعت
ویژگی برجسته سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه سرعت بالای آن می باشد. با قاطعیت می توان گفت که سیستم های پرداخت الکترونیکی از سیستم های پرداخت سنتی خیلی سریع تر است. زیرا در سیستم های پرداخت و انتقال الکترونیکی وجوه, انتقال وجوه در اکثر مواقع به صورت پیوسته صورت می پذیرد. به عبارت دیگر وجوه به صورت پیوسته از حساب فرستنده به حساب دریافت کننده منتقل می شود.

ج ـ آسان بودن و سادگی
مکانیزم انتقال الکترونیکی وجوه, برای کاربران خیلی ساده تر و آسان تر از سیستم های سنتی می باشد. چون در این نظام اولاً با یک امضاء دیجیتالی پرداخت به صورت مستقیم صورت می گیرد و ثانیاً نیازی به حضور فیزیکی کاربر (مشتری) در بانک یا موسسه مالی نیست.

د ـ هزینه کم
هزینه نظام انتقال الکترونیکی وجوه در مقایسه با نظام سنتی انتقال وجه به مراتب پایین تر است. صرفه جویی در هزینه انتقال وجوه, برای فرستنده وجه, گیرنده وجه و بانک (موسسه مالی) وجود دارد. سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه در بانک ها باعث کاهش هزینه ها از طریق صرفه جویی در کاغذ و چاپ, آگهی و تبلیغات, کارکنان و زمان لازم جهت ارائه صورت حسابها و سایر هزینه های جنبی می گردد.
صرفه جویی در هزینه های فرستنده وجه و گیرنده وجه از طریق کاهش هزینه های صدور چک, رفت و آمد, هزینه های پست و زمان و فرصت های از دست رفته, و هزینه های جانبی صورت می پذیرد.
علاوه بر این بکارگیری سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه باعث کاهش هزینه های اجتماعی نظیر ترافیک و آلودگی هوا به خصوص در شهرهای بزرگ می گردد.

هـ ـ کاهش اشتباهات انسانی
یکی از مسائل و مشکلات عمده سیستم های پرداخت سنتی, اشتباهات متعدد عوامل انسانی در فرآیند و پردازش پرداخت ها به علت یکپارچه نبودن سیستم و وارد کردن اطلاعات به دفعات مختلف در فرآیند پردازش می باشد. سیستم انتقال الکترونیکی وجوه با در نظر گرفتن این مشکلات با حذف دوباره کاریها و طراحی مناسب روشهای کنترلی این اشتباهات انسانی را تا حدود زیادی کاهش داده است.

و ـ بهره وری و کارایی
سیستم انتقال الکترونیکی وجوه, تا حدود زیادی کارایی و بهره وری را در عملیات بانکی افزایش می دهد و امکانات بهتری برای برنامه ریزی و انجام فعالیت های کنترلی در نظام بانکداری به وجود می آورد. منظور از کارایی و بهره وری در نظام بانکداری عبارت است از بالا بردن سرعت انجام کار, کاهش مصرف منابع نظیر نیروی انسانی, افزایش دقت و کاهش اشتباهات و غیره می باشد.

ز ـ بهبود مدیریت وجوه و نقدینگی
استفاده از سیستم انتقال الکترونیکی وجوه, هم در سطح سازمانها و موسسات و هم در سطح فردی و شخصی باعث بهبود مدیریت موجودی و نقدینگی می گردد. زیرا از یک طرف این سیستم ها به گونه ای طراحی شده اند که این امکان را برای اشخاص و سازمانها به وجود آورد تا هر زمانی که بخواهند به گردش موجودی و وضعیت حساب خود اطلاع کسب نمایند. از طرف دیگر پیوسته بودن انتقال بدهکار و بستانکار, این امکان را فراهم می سازد که زمان تاخیر در انتقال وجوه را به حداقل رساند. در نتیجه اشخاص و سازمانها به نحو مطلوب تری می توانند به مدیریت نقدینگی خود بپردازند.

ح ـ بهبود روابط با مشتریان
بکارگیری سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه باعث می شود که روابط بین شرکتها, موسسات و بانکها با مشتریان خود بهبود یابد. چون افزایش کارایی, سرعت عمل و کاهش اشتباهات و هزینه پایین تر سبب می شود که مشتریان ترغیب شوند که بیشتر با سازمانها و موسساتی ارتباط برقرار نمایند که از سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه استفاده می کنند.

5ـ4ـ2ـ نحوه عملکرد انتقال الکترونیکی وجوه
با توجه به تنوع و گستردگی سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه, نحوه عملکرد آن نیز متفاوت خواهد بود. ممکن است انتقال الکترونیکی وجوه از طریق کارت اعتباری, کارت هزینه, کارت بدهکار, حساب جاری الکترونیکی, حساب جاری معمولی, از طریق تلفن, رایانه, ترمینال رایانه ای, اینترنت به وسیله افراد و سازمانها و یا کارمندان بانک صورت پذیرد. ترکیب بین اجزاء یاد شده فرآیندهای بسیار مختلفی را به وجود می آورد که تشریح آنها از حوصله این نوشتار خارج است. بنابراین در این قسمت به بررسی اصول کلی آن بسنده می شود.
یکی از مسائل کلیدی در انتقال وجه, روشهای انتقال وجه است. معمولاً انتقال وجه به دو صورت می باشد یکی انتقال اعتبار و دیگر انتقال بدهکار116.
الف) انتقال اعتبار: عبارت است از روشی که در آن وجوه از طریق انتقال دهنده برای انتقال گیرنده ارسال می شود. اگر هر دو دارای حساب بانکی باشند, انتقال دهنده به بانک خود دستور می دهد تا حساب او را بدهکار و حساب گیرنده را در بانک و یا بانکهای دیگر بستانکار نماید. اگر انتقال دهنده دارای حساب بانکی نباشد پول را نقداً به بانک پرداخت می کند و از بانک می خواهد که حساب انتقال گیرنده را بستانکار نماید. و اگر انتقال گیرنده دارای حساب بانکی نباشد بانک انتقال دهنده متعهد می شود تا پول را به صورت نقد در اختیار گیرنده قرار دهد.
ب) انتقال بدهکار: انتقال بدهکار که گاهی به آن جمع آوری مطالبات نیز می گویند, عبارت است از اخذ اعتبار به وسیله گیرنده از انتقال دهنده. طبق این مکانیزم گیرنده به بانک خود دستور می دهد تا مبلغ خاصی را از انتقال دهنده وصول نماید.
در یک سیستم انتقال وجه سه عنصر اصلی وجود دارد که در ذیل توضیحاتی پیرامون آنها ارائه می شود:

الف ـ مجوز پرداخت117
فرستنده (فرستنده وجه) باید مجوز پرداخت را صادر نماید و به بانک اطلاع دهد تا انتقال وجه صورت پذیرد. فرستنده (فرستنده وجه) می تواند این دستور پرداخت یا مجوز پرداخت را از طریق تلکس, کامپیوتر, دیسک کامپیوتری, کارت های بانکی و یا دیگر وسایل که به وسیله بانکها و موسسات شرکت کننده در یک سیستم انتقال وجه مورد قبول است, صادر نماید.

ب ـ تهاتر پرداخت118
بانک فرستنده (فرستنده وجه) و بانک گیرنده (گیرنده وجه) به یک روش توافق شده برای انجام مبادله پرداخت نیاز دارند, که به آن تسویه پرداخت می گویند.

ج ـ تسویه پرداخت119
بانک فرستنده و بانک گیرنده باید یک روش پذیرفته شده مجاز برای تسویه بین خود داشته باشند. تسویه پرداخت به شیوه های مختلف امکان پذیر است. ممکن است هر کدامیک از بانک ها, دارای یک حساب در بانک طرف مقابل باشد, و یا از بانک دیگری (که معمولاً بانک مرکزی است) استفاده نمایند.
سه عنصر فوق در سیستم های انتقال مبتنی بر کاغذ مشخص و معین است و به سادگی قابل تشخیص و فهم است ولی در سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه تشخیص آنها بسیار مهم است. مجوز پرداخت و تهاتر پرداخت اساساً به پیامهای مبادله مربوط می شوند. در سیستم های پرداخت الکترونیکی وجوه, اینترنت برای انجام چنین نقشهایی کاملاً مناسب است و از شیوه های امنیتی مناسب استفاده می کند. اما تسویه پرداخت یک فرآیند جداگانه است که باید با مکانیزمهای پرداخت موجودی که در یک سطح وسیع تر با ثبات مالی و سیاستهای پولی درگیر است, مرتبط گردد.
حال با درک مفاهیم عناصر اصلی مکانیزم های پرداخت, و انواع روشهای انتقال اعتبار, به راحتی می توان فرآیندهای مختلف انتقال الکترونیکی وجوه را ترسیم و درک نمود. پیچیدگی این فرآیند به عوامل متعددی وابسته است. یکی از این عوامل تعداد بانک های درگیر می باشند, که برای آنها حداقل سه وضعیت قابل پیش بینی می باشد.

1ـ فرآیند انتقال وجه با وجود یک بانک
در این حالت سه طرف وجود دارد: 1ـ بانک 2ـ فرستنده وجه 3ـ گیرنده وجه.
فرستنده و گیرنده وجه هر دو در یک بانک حساب دارند, برای انتقال وجه کافی است فرستنده با یکی از ابزارهای مورد قبول مجوز پرداخت را صادر کند. در این حالت بانک سریعاً این کار را انجام می دهد.

اعلامیه بستانکار اعلامیه بدهکار

دستور پرداخت

ثبت در حسابهای بانک
اگر سیستم بانک الکترونیکی باشد کلیه مراحل فوق توسط رایانه و به وسیله فناوری اطلاعات و ارتباطات انجام خواهد شد.

2ـ فرآیند انتقال وجه با وجود دو بانک
در این وضعیت دو بانک, یک بانک فرستنده و یک بانک گیرنده وجود دارند. به عبارت دیگر فرستنده در یک بانک حساب دارد و گیرنده در بانک دیگر. در این حالت برای انتقال وجه لازم است هر دو بانک دارای حساب در بانک یکدیگر باشند. به عبارت دیگر یکی از بانک ها به عنوان کارگزار اتاق پایاپای دیگری عمل می نماید.

اعلامیه مجوز یا اعلام
بستانکاری دستور ثبت
پرداخت بدهکاری
مجوز (دستور پرداخت)

ثبت بستانکاری اعلام ثبت ثبت بدهکار و بستانکار
3ـ انتقال وجه با درگیری همزمان سه بانک
اگر وضعیتی پیش آید که دو بانک رابطه مستقیمی با یکدیگر نداشته باشند یا به عبارت دیگر بانک فرستنده در بانک طرف مقابل حساب نداشته باشند, و در یک اتاق پایاپای مشترک نیز عضو نباشند, انتقال وجه بین این دو باید از طریق یک یا چند بانک واسطه که با هر دو بانک رابطه دارند صورت گیرد.
در این حالت وضعیت این دو بانک مانند وضعیت دو مشتری است که در یک بانک حساب دارند. (مورد اول).

اعلامیه مجوز یا
بستانکار دستور پرداخت

اعلامیه بستانکار اعلامیه
دستور پرداخت بستانکار دستور
(انتقال وجه) پرداخت (انتقال وجه)

ثبت بستانکار ثبت بستانکار و بدهکار

البته در این الگو به جای بانک سوم (واسطه), اتاق پایاپای و یا یک بانک غیرتجاری مثل بانک مرکزی می تواند وجود داشته باشد. در سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه, معمولاً اتاق پایاپای اتوماتیک120 (ACH) عملیات تسویه بین بانک ها را انجام می دهد.
نکته دیگر که در مورد مدل فوق می توان در نظر داشت این است که ارتباطات بانکها می تواند به صورت مثلثی نیز باشد یعنی بانک فرستنده وجه مستقیماً به بانک گیرنده وجه دستور دهد که حساب گیرنده را بستانکار نماید و حساب بانک گیرنده نزد واسطه را بستانکار می نماید. و از طرف دیگر به بانک واسطه نیز دستور می دهد که حساب او بدهکار و حساب بانک گیرنده را بستانکار نماید121.
آنچه در بالا مورد اشاره قرار گرفت مدل ساده شده انتقال وجوه (انتقال اعتبار) بود, که بسیاری از فاکتورها, عوامل و مراحل کار حذف شده است. یکی دیگر از عوامل موثر در مدل انتقال وجه مسئله امنیت می باشد. چه در سیستم های دستی و چه در سیستم های الکترونیکی, امنیت از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. اگر مسئله امنیت به مدلهای ساده فوق اضافه شود, مدل پیچیده تر خواهد شد ولی چون ابتدا مدل ساده فرض شد درک آن, ساده خواهد بود. با توجه به اینکه در سیستم انتقال الکترونیکی وجوه دستور پرداخت (مجوز پرداخت) به روش الکترونیکی صادر می شود ابتدا باید بررسی شود که آیا صادرکننده دستور, همان شخص مجاز و دارنده واقعی حساب می باشد یا خیر؟ پس از آن در کلیه مراحل بعدی انتقال وجوه, مسائل امنیتی مورد بررسی قرار می گیرد. با توجه به اهمیت امنیت در سیستم های الکترونیکی انتقال وجوه, در بخش پایانی این فصل به طور مجزا و مفصل مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
یکی دیگر از عواملی که در مدل فوق موثر است و بر پیچیدگی و تنوع آن می افزاید ابزار پرداخت می باشد. در بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه ابزارهای مختلف نظیر کارت اعتباری, کارت بدهکار, کارت هزینه, کارت هوشمند, حساب جاری الکترونیکی, ماشین های خودپرداز (ATM)122, ماشین های نقطه و فروش (POS)123, ماشین های نقطه خرید (POP)124, پول الکترونیکی, چک الکترونیکی, سیستم الکترونیکی پرداخت صورت حساب, بانکداری خانگی, و… وجود دارد و یا در حال تکوین می باشد. هر کدام فرآیند مخصوص به خود را دارد و به نوبه خود پیچیدگیهایی بر مدلهای فوق خواهد افزود.
جنبه دیگری که در مدل انتقال وجه موثر می باشد پرداخت های داخلی و خارجی می باشد. مدلهای فوق بیانگر شکل بسیار ساده پرداخت های داخلی می باشد, برای پرداخت های بین المللی فرآیند مشکل تر خواهد شد. امروزه برای پرداخت های بین المللی معمولاً از شبکه سوئیفت (SWIFT) استفاده می شود. شبکه سوئیفت انتقال الکترونیکی وجوه را در سطح بین المللی با سرعت, دقت و امنیت بسیار بالا انجام می دهد. با توجه به اهمیت سوئیفت در ادامه این فصل, در یک بخش مجزا به طور مفصل بحث خواهد شد.
جنبه دیگر مدل انتقال الکترونیکی وجوه, حجم وجوه قابل انتقال می باشد. وجوه قابل انتقال معمولاً به سه دسته تقسیم می شود:
1ـ انتقال وجوه با حجم کم125
2ـ انتقال وجوه با حجم متوسط126
3ـ انتقال وجوه با حجم بالا127
دستورات پرداخت و انتقال وجوه با حجم کم معمولاً به صورت دسته ای بین بانکها یا اجزاء نظام انتقال وجه صورت می گیرد. چون حجم ریالی این معاملات پایین است سیستم های مربوطه به گونه ای طراحی می شوند که اتاق پایاپای خودکار (ACH) به طور روزانه و به صورت دسته ای اطلاعات مربوط به معاملات و مبادلات را دریافت و پردازش نمایند که در حقیقت یک سیستم غیرناپیوسته128 انتقال الکترونیکی وجود می باشد.
در مورد انتقال وجوه با حجم متوسط هم تا حدودی سیستم به صورت ناپیوسته است ولی زمان آن کمتر از یک روز و معمولاً یک یا چند ساعت است.
در خصوص انتقال وجوه با حجم بالا مکانیزم عمل شبیه به دو نوع دیگر است با این تفاوت که مبنای انتقال اطلاعات جهت پردازش به وسیله اتاق پایاپای به صورت پیوسته129 می باشد. انتقال وجه با حجم بالا به علت مسائل امنیتی انتقال, احتمال اشتباه و اثرات مربوطه لازم است به صورت پیوسته برای هر معامله, اطلاعات جهت پردازش و کنترل و تسویه به اتاق پایاپای خودکار ارسال گردند.

6ـ4ـ2ـ انواع سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه
با توجه به گسترش روزافزون سیستم های جدید انتقال الکترونیکی وجوه, طبقه بندی و دسته بندی آنها کاری است بس دشوار, و تا به حال توافق بین نویسندگان این رشته به وجود نیامده است. در این نوشتار اینجا برای تشریح بهتر مفاهیم مربوط به انتقال الکترونیکی وجوه, آن را بر اساس دامنه و فضای اصلی انتقال الکترونیکی وجوه و فناوری اطلاعات و ارتباطات در بانکداری به سه دسته اصلی تقسیم و بررسی می شود:
الف) بانکداری الکترونیکی مصرف کننده130 (در سطح بانکداری الکترونیکی سطح مشتری)
ب) بانکداری الکترونیکی بین بانکی131
ج) کارت های پلاستیکی132 (بانکی)

1ـ6ـ4ـ2ـ بانکداری الکترونیکی مصرف کننده (در سطح مشتری)
منظور از بانکداری الکترونیکی مصرف کننده, آن بخش از بانکداری الکترونیکی می باشد که توسط اشخاص و مشتریان حقیقی بانک مورد استفاده قرار می گیرد. به عبارت دیگر آن بخشی از بانکداری است که مشتریان و مصرف کنندگان نهایی با آن سر و کار دارند. این بخش از بانکداری الکترونیکی از قسمت های مختلفی تشکیل می شود که ذیلاً در مورد آنها توضیحاتی ارائه می شود:

الف) ماشین خودپرداز (ATM)133
به طور خلاصه ماشین های خودپرداز (ATM), پردازنده ها یا پایانه های الکترونیکی هستند که توسط بانکها برای تسهیل کار مشتریان بانک, در مکانهای خاصی نصب می شوند و به طور 24 ساعته در دسترس مشتریان می باشند.
مشتریان از طریق این ماشین ها می توانند کارهای زیر را انجام دهند:
1ـ برداشت وجه از حساب
2ـ درخواست صورت حساب بانکی
3ـ به حساب گذاشتن چک یا وجه نقد
4ـ علاوه بر موارد فوق از طریق ATM می توان بلیط هواپیما, اوراق قرضه, سهام خریداری نمود و نسبت به پرداخت صورت حسابهای آب و برق و… را اقدام نمود.
یک ماشین ATM می تواند به عنوان یک شعبه از یک بانک عمل کند و بسیاری از وظایف اصلی بانکداری را انجام دهد. بخش عظیمی از مبادلات با حداقل مداخلات نیروی انسانی انجام خواهد گرفت. علاوه بر این, این ماشین به گونه ای طراحی شده است که به طور 24 ساعته و بدون توقف کار می کند. با بکارگیری ماشین های ATM در هزینه های کارکنان و بعضی از هزینه های سربار134 شعبه بانک صرفه جویی می شود. با توجه به هزینه بالای این ماشین ها, به منظور افزایش کارایی و بهره برداری موثر از هزینه های این دستگاهها, بهتر است بانکها به جای رقابت برای در اختیار گرفتن بازار ATM, با هم بر سر یک سیستم مشارکتی استفاده از این دستگاهها به توافق برسند. زیرا چنانچه بانکهای کشور بتوانند با هم به توافق برسند, می توان با وصل کردن
ATMهای بانکهای مختلف به یک شبکه سوئیچ که به بانک میزبان مرتبط می گردد, کارایی و اثربخشی این دستگاهها را به میزان قابل توجهی افزایش داد.
طرز استفاده مشتریان از دستگاههای ATM بسیار ساده است, هر مشتری با یک کارت ATM و یک کد اختصاصی شخصی می تواند از دستگاه مزبور استفاده نماید و عملیات مورد نظر را انجام دهد.
علی رغم اینکه در ایران بانکها در دهه هفتاد شمسی دستگاههای ATM خریداری کردند و در شعب خود نصب کردند ولی هنوز این ماشینها نتوانسته جای خود را آنگونه که شایسته است, باز کنند زیرا اولاً تعداد شعبی که مجهز به این دستگاهها هستند محدود می باشند. به همین دلایل کارت های ATM زیاد مورد استقبال قرار نگرفته اند. ثانیاُ هر بانک دستگاههای ATM مخصوص به خود را دارا است و کارت مخصوص ATM یک بانک قابل استفاده برای دستگاههای ATM بانکهای دیگر نمی باشد.

ب) ماشین های نقطه فروش EFT POS135
اساساً EFT POS به معنی انتقال الکترونیکی وجوه در نقطه فروش می باشد. به عبارت دیگر EFT POS دستگاهی است که طبق آن یک مشتری در نقطه ای از زمان و مکان که در آنجا کالا یا خدماتی را می خرد, با استفاده از اشکال مختلف تعیین هویت ایمن و حلقه اتصال الکترونیکی مطمئن, وجه را از حساب خود در یک بانک یا موسسه مالی, به فروشنده منتقل می کند. یکی از اشکال رایج تعیین هویت ایمن موجود, کارت پلاستیکی با یک نوار مغناطیسی می باشد که روی آن مشخصات ویژه فرد (PIN) تعبیه شده است.
دستگاههای EFT POS در دهه هفتاد میلادی در آمریکا مرسوم شد, در دهه های هشتاد و نود میلادی دستگاههای جدیدتری از EFT POS عرضه شد, و مورد استقبال مردم نیز قرار گرفت. در آمریکا و کشورهای پیشرفته نظیر فرانسه و سوئیس این دستگاهها را در ایستگاههای قطار, مترو و سایر مکانها نصب کردند. هر چند که استفاده از این دستگاهها معمول است ولی نرخ رشد آن از ATM کمتر است. کند بودن رشد این دستگاهها به علت محدودیت های برون مرزی بانکها, فقدان زیرساخت های مناسب (مانند خدمات شبکه ای ملی, نارسایی های آموزش مشتریان, درگیر بودن موسسات مالی, مشتریان و تعداد زیادی فروشنده به طور همزمان و…) می باشد.
طرز کار با این دستگاهها و شیوه انتقال الکترونیکی وجوه در صورتی که از کارت بدهکار استفاده شود بدین ترتیب است.
1ـ مشتری کارت را درون دستگاه مربوطه فروشگاه قرار می دهد.
2ـ کارت از طریق تجهیزات نقطه فروش, اعتبار و هویت مشتری را بررسی و تعیین می کند که آیا وجه نقد کافی در حساب وجود دارد و بعد از آن در صورت تایید, معامله انجام می شود و یک پیغام بدهکاری برای بانک مشتری فرستاده می شود.
3ـ سپس فروشنده فاکتور فروش را در اختیار مشتری قرار می دهد که آن را امضاء کند. (این تاییدیه کتبی به منزله قطعی شدن انجام معامله است).

ج) بانکداری تلفنی136
بانکداری تلفنی, عبارت است از انجام یک معامله تجاری خرده بین بانک و مشتریان از طریق تلفن. در بانکداری تلفنی معمولاً سه روش اصلی مورد استفاده قرار می گیرد.
1ـ واکنش صوتی137
برای این منظور مشتری شماره رایانه مرکزی بانک را می گیرد, پس از برقراری ارتباط, رایانه بانک به طور گویا از مشتری می خواهد که شماره حساب و شماره عبور را وارد کند پس از تایید این مراحل, مشتری می تواند با فشار دادن کلیدهای شماره گیری تلفن, اطلاعات مختلف مانند مانده و گردش حساب خود را دریافت نموده و یا دستور پرداخت صادر نماید.

2ـ تشخیص صدا138
بعضی از سیستم ها, صدای تماس گیرنده را تشخیص می دهند و پس از تایید صدای مشتری, متعاقباً پاسخ متناسب را به دستورات او می دهد. در این سیستم مشتری با رایانه بانک تماس برقرار می کند, رایانه پس از تایید صدای مشتری, به او اجازه می دهد دستورات لازم را (نظیر دریافت گزارش مانده و گردش حساب, دستور پرداخت) به صورت شفاهی صادر نماید.

3ـ تلفن های قابل برنامه ریزی139
تلفن های قابل برنامه ریزی به تماس گیرنده اجازه می دهد که به حسابش در بانک با استفاده از کلیدهای تلفن دسترسی داشته باشد. رایانه بانک پس از مراحل کنترلی, به مشتری اجازه استفاده و برنامه ریزی در مورد حسابش را می دهد.
تسهیلات بانکداری تلفنی شامل موارد زیر می باشد:
1ـ بررسی مانده و گردش حساب
2ـ پرداخت صورت حسابها
3ـ مدیریت وجوه نقد
4ـ خدمات پیام (پیامهای غیرساختاری, پیامهایی که دارای قالب مشخصی نیستند.)
5ـ انتقال وجه نقد به سایر حسابها

د) بانکداری اینترنتی140
در حال حاضر بانکداری خانگی از طریق اینترنت, به وسیله کارت های بدهکاری مدرن (مثل کارت هوشمند) صورت می پذیرد. این کارت ها فهرستی از خدمات مالی همچون چک الکترونیکی, پرداخت صورت حسابها, و سایر خدمات بانکداری خرده که به وسیله بانکها ارائه می شود را به نمایش گذارده است. ترکیب رایانه های خانگی و کارت های حافظه دار رایانه ای سبب شده که بتوان اطلاعات مربوط به حساب را بر روی آنها منتقل نمود.
بانکها می توانند بر روی شبکه جهانی وب (www) یک صفحه اختصاصی اینترنتی141 برای نمایش اطلاعات در مورد بانک و خدماتشان ایجاد کنند و علاوه بر آن به مشتریان اجازه بدهند که بسیاری از اعمال را انجام دهند. از طریق این صفحه اختصاصی اینترنتی, موسسات ممکن است به سپرده گذاران, اختیار بدهند که مانده حساب خود را کنترل کنند, درخواست وام نمایند و یا سایر معاملات را از طریق اینترنت انجام دهند.

هـ) بانکداری خانگی / دفتری142
اساساً بانکداری خانگی به انجام عملیات بانکی از طریق رایانه شخصی اطلاق می گردد. امروزه رایانه شخصی (PC) فقط یک ابزار کسب و کار در سازمانها نیست, بلکه جزء اسباب و لوازم مصرفی خانوارها می باشد. رایانه شخصی مثل تلفن برای ارتباطات و مبادلات با بانک در خانه ها و دفاتر کار مورد استفاده قرار می گیرد. نرم افزارهای بانکداری که در این رایانه های شخصی مورد استفاده قرار می گیرد به طور نرمال توسط بانکها تهیه و بین مشتریانشان توزیع می شود. این موضوع به عنوان یک مانع در جذب سایر مشتریان توسط بانک قلمداد می گردد. برای این منظور معمولاً یک شبکه با نرم افزار بانکداری توسط بانکها در دسترس مشتریان قرار می گیرد تا از این طریق دامنه وسیع تری از مشتریان را به طرف خود جذب نمایند. با توجه به مسائل مختلف نرم افزارها و شبکه های رایانه ای جهت ارتباط مشتریان با بانکها, بانکی موفق تر خواهد بود که شبکه و نرم افزارهای بهتر و مناسب تر با دامنه وسیع تر ارائه نماید.
لازم به توضیح است که بانکداری دفتری مثل بانکداری خانگی است با این تفاوت که بانکداری خانگی مخصوص خانوارها می باشد و بانکداری دفتری, در دفتر کار افراد, صاحبان حرف, موسسات و سازمانها مورد استفاده قرار می گیرد.

2ـ6ـ4ـ2ـ بانکداری الکترونیکی بین بانکی143
انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) بین بانکها, در کشورهای مختلف به شیوه های گوناگون انجام می شود. یک شیوه جهانی انتقال الکترونیکی وجوه, استفاده از شبکه سوئیفت می باشد. بانکهای عضو در این شبکه بین بانکی به راحتی می توانند, به انتقال الکترونیکی وجوه بین خود بدون محدودیت مرز و در سطح بین المللی اقدام نمایند. سوئیفت معمولاً برای نقل و انتقالات بین المللی پول بین بانکها مورد استفاده قرار می گیرد.
علاوه بر سوئیفت, کشورهای پیشرفته برای انتقال الکترونیکی وجوه بین بانکهای خود از سیستم های داخلی استفاده می کنند. به عنوان مثال در کشور آمریکا از CHIPS144, انگلستان از CHAPS145, و مالزی از RENTAS146 استفاده می نمایند.
سیستم اتاق پایاپای پرداخت بین بانکی (CHIPS) یک شبکه خصوصی است که مالک آن انجمن اتاق پایاپای نیویورک است. بیش از 140 بانک عضو آن می باشند و می توانند دستورهای انتقال وجه را از طریق این سیستم برای یکدیگر ارسال نمایند. البته در آمریکا برای انتقال وجوه بین بانکی از FEDWIRE147 و ACH نیز استفاده می شود.
CHAPS یک سیستم پرداخت کامل می باشد, در این سیستم علاوه بر انجام تسویه حساب قابلیت انتقال پیام نیز وجود دارد. پرداختها از طریق این سیستم به صورت مجانی و آنی می باشد و دریافت آن تضمین شده و غیر قابل برگشت است. ایده CHAPS مربوط به دهه 1970 می باشد زمانی که نیاز به یک سیستم اتوماتیک انتقال وجه (به استرلینگ) جهت پردازش تسویه معاملات و تراکنشهای بازار پول در سطح جهانی بسیار محسوس بود. در سال 1984, CHAPS, به عنوان یک سیستم بین بانکی الکترونیکی شروع به کار نمود. در انگلستان علاوه بر
CHAPS, BACS148 نیز وجود دارد که وظیفه آن پردازش مجموعه پرداخت های الکترونیکی از قبیل دستور پرداخت دائمی, بدهکاری مستقیم, پرداخت حقوق و دیگر انتقال های الکترونیکی اعتبار می باشد.
مالزی که یک کشور تازه توسعه یافته است نیز به منظور گسترش بانکداری الکترونیکی بین بانکی سیستم RENTAS را به وجود آورده است. این سیستم برای انتقال الکترونیکی وجوه و اوراق قرضه به طور بلادرنگ بوجود آمده است. انتقال الکترونیکی اعتبار (بستانکار) و بدهکار بین بانکی در مالزی توسط این سیستم انجام می شود. علاوه بر این معامله اوراق قرضه دولتی بین موسسات عضو توسط این سیستم انجام می شود.

3ـ6ـ4ـ2ـ کارت های پلاستیکی (بانکی) در بانکداری الکترونیکی
یکی از ابزارهای بانکداری الکترونیکی, کارت ها می باشند.
در خصوص انواع کارت های بانکی, در ادامه این فصل و در یک بخش مستقل به طور مفصل در رابطه با آن بحث خواهد شد بنابراین در اینجا تعریفی مختصری از انواع کارت های بانکی ارائه خواهد شد.

1ـ کارت بدهکار149
این کارت برای مشتریانی طراحی شده است که علاقه مند هستند برای پرداخت هایشان از کارت استفاده نمایند ولی نمی خواهند از اعتبار استفاده نمایند که معمولاً به دو شکل عرضه می شوند:
الف) بدهکاری تک معامله ای150
کارت هایی هستند که به یک حساب جاری وصل می باشند و پس از انجام هر معامله فوراً از حساب برداشت می شود.
ب) بدهکاری ماهیانه151
مهمترین مزیت این نوع کارت برای دارنده آن این است که به آنها این اجازه را می دهد که پرداخت را به عقب اندازند.
2ـ کارت های اعتباری152
این کارت ها دو نوع هستند: 1ـ کارت های پرداخت متغیر153 2ـ کارت های پرداخت مجدد ثابت154.

3ـ کارت های هزینه155
این نوع کارت تقریباً مشابه کارت های اعتباری هستند با این تفاوت که در پایان ماه باید کل مبلغ صورت حساب پرداخت شود.

4ـ کارت های هوشمند156
نوع پیشرفته ای از کارت های بدهکاری یا اعتباری می باشد, که دارای chip و حافظه می باشد, از لحاظ مکانیسم عمل, ویژگیهای کارتهای بدهکار و اعتباری را می توانند داشته باشد. این نوع کارت ها در حال تکوین می باشند ولی دو نوع مشهور آن عبارتند از:

الف) کیف پول الکترونیکی157
یک نوع کارت هوشمند است که می تواند حداکثر یک مبلغ معین را در خود نگه دارد. برای وارد کردن پول در آن نیاز به کد اختصاصی شخصی (PIN)158 می باشد ولی برای برداشت نیازی به کد نیست.
کیف پول الکترونیکی را می توان بارها پر کرد یعنی مجدداً تا سقف مجاز شارژ نمود.
ب) چک الکترونیکی159
برای استفاده از این کارت در معاملات خرده فروشی از EFT POS استفاده می شود. از طریق EFT POS و متصل شدن به ترمینال بانک عملیات انتقال الکترونیکی وجوه صورت می پذیرد یعنی حساب مشتری در بانک بدهکار و حساب فروشنده بستانکار می گردد.
7ـ4ـ2ـ معماری سیستم های پرداخت الکترونیکی
در بخش های قبل, پول, بانکداری, بانکداری الکترونیکی, انتقال الکترونیکی وجوه و ابزارهای مربوطه شرح داده شد. در این بخش, درباره معماری سیستم های پرداخت الکترونیکی بحث خواهد شد. ابتدا به عنوان مقدمه لازم است مفهوم سیستم پرداخت مورد بررسی قرار گیرد.
منظور از سیستم پرداخت, "زیرساخت فناوری و قانونی که انتقال ارزش را بین دو طرف معامله میسر می سازد", می باشد. در این تعریف ساده به دو موضوع مهم اشاره شده است یکی زیرساخت فناوری و دیگری زیرساخت قانونی. منظور از زیرساخت فناوری, مجموعه سخت افزار و نرم افزاری است که امکان انتقال ارزش را فراهم می سازد. و زیرساخت قانونی مجموعه قوانین, مقررات و توافقنامه هایی هستند که از سیستم پرداخت حمایت می کند و در طرفین معامله ایجاد اطمینان و اعتماد می نمایند160.
معماری سیستم های پرداخت الکترونیکی مجموعه مشخصه ها و مولفه هایی هستند که ساختار سیستم پرداخت الکترونیکی را به طور کلی نشان می دهد. عناصر اصلی پرداخت, فرآیند پرداخت, ابزارهای پرداخت, زیرساخت قانونی, زیرساخت فناوری, مسائل امنیتی, و طرفهای درگیر سیستم های پرداخت, در معماری سیستم های پرداخت الکترونیکی مشخص و معین می شوند161.

1ـ7ـ4ـ2ـ ویژگیهای سیستم های پرداخت الکترونیکی مناسب
در طراحی سیستم های پرداخت الکترونیکی, ابتدا لازم است طراح در مورد ویژگیهای یک سیستم پرداخت الکترونیکی مناسب شناخت کافی داشته باشد. به همین علت در اینجا ابتدا مهمترین ویژگیهای یک سیستم پرداخت الکترونیکی مناسب بررسی می شود. سپس عناصر و زیرساخت های مورد نیاز مورد بحث قرار خواهند گرفت.

1ـ قابلیت اطمینان162 و امنیت163
نخستین ویژگی یک سیستم پرداخت الکترونیکی, امنیت و قابلیت اطمینان بودن آن می باشد. با توجه به حساسیت معاملات تجاری و پرداخت وجه, سیستم پرداخت الکترونیکی باید با قابلیت اطمینان بالا, همواره در دسترس کاربران باشد و میزان خطا و مشکلات امنیتی در آن نزدیک به صفر باشد. برای این منظور باید از سخت افزارها, نرم افزارها و پروتکل های امنیتی مطمئن, استفاده شود. منظور از قابلیت اطمینان سیستم های پرداخت الکترونیکی این است که سیستم همواره در دسترس کاربران باشد و چنانچه با خطای سخت افزاری یا نرم افزاری مواجه شد سریعاً خطا تشخیص داده شود و سیستم های موازی آن وارد عمل شوند و یا به طور خودکار خطا یا نقص برطرف شود.

2ـ مقیاس پذیری164
دومین ویژگی سیستم پرداخت الکترونیکی مناسب به عدم وجود محدودیت در استفاده کاربران از سیستم و عدم کاهش کارایی به هنگام افزایش تعداد کاربران می باشد.

3ـ رعایت گمنامی165
یکی دیگر از خصوصیات یک سیستم پرداخت الکترونیکی رعایت اصل گمنامی است. مشخصه افرادی که با این سیستم ارتباط برقرار می کنند و یا معامله ای را انجام می دهند, نباید آشکار و قابل پیگیری باشد. به عبارت دیگر حداقل آشکار کردن آن برای افراد عادی ممکن نباشد و یا هزینه بالایی داشته باشد. البته ممکن است برای پیگیریهای قانونی روشهایی را طراحی نمود تا بتوان افراد دست اندرکار یک معامله غیرقانونی را شناسایی نمود.

4ـ قابل قبول بودن166
برای طرفین یک معامله, باید سیستم پرداخت و مکانیزم آن قابل قبول باشد. مبنای قابل قبول بودن می تواند قانونی یا قراردادی باشد.

5ـ انعطاف پذیری167
یک سیستم پرداخت الکترونیکی مناسب, سیستمی است که بتواند با ابزارها و روشهای مختلف پرداخت, کار کند و کاربر را محدود به یک روش خاص نکند. مثلاً با انواع کارت های بدهکار, اعتباری, هزینه و غیره قابل اجرا باشد.

6ـ تبدیل پذیری168
انواع ابزارها و روشهای پرداخت مورد استفاده در سیستم پرداخت, باید قابلیت تبدیل به یکدیگر را داشته باشند علاوه بر این حتی الامکان, امکان تبدیل ارز را نیز فراهم نماید.

7ـ کارایی169
منظور از کارایی میزان سرعت انجام معامله است. سرعت و کارایی یک سیستم پرداخت باید در حد مطلوب باشد. برای این منظور معمولاً از پروتکل های ساده تر برای مبالغ پایین استفاده می شود تا از این طریق ترافیک را کاهش داده و کارایی را بالا ببرند.

8ـ سهولت استفاده از سیستم170
سیستم پرداخت الکترونیکی باید به گونه ای طراحی گردد که کاربر, حداقل اطلاعات را وارد سیستم نماید و بدون وارد کردن جزئیات معاملات, بتواند به خرید و پرداخت وجه اقدام نماید. علاوه بر این باید ابزارهای مناسب در اختیار کاربر قرار گیرد تا بتواند از مراحل انجام معامله قدم به قدم اطلاع کسب نماید و راهنمایی لازم به وی ارائه شود.

2ـ7ـ4ـ2ـ عناصر اصلی سیستم پرداخت الکترونیکی
در هر سیستم پرداخت سه عنصر اصلی وجود دارد. عنصر اول مجوز پرداخت است. یعنی خریدار یا فرستنده وجه به بانک مجوز می دهد که پرداخت صورت گیرد. دوم تهاتر پرداخت است یعنی بین بانک فرستنده و بانک گیرنده (در صورتی که دو بانک دخیل باشند) باید توافق نامه ای موجود باشد تا عملیات پرداخت از حساب فرستنده به حساب گیرنده صورت پذیرد. و سوم عملیات تسویه حساب بین دو بانک می باشد. این عنصر مهمترین جزء سیستم های پرداخت الکترونیکی می باشد. برای این منظور معمولاً از اتاق پایاپای خودکار (ACH)171 استفاده می شود. چنین اتاقهای پایاپایی به طور خصوصی یا دولتی توسط اکثر کشورها ایجاد شده است. به عنوان مثال در آمریکا سیستم FEDWIRE و CHIPS و ACH وجود دارد که کلیه عملیات پایاپای بانکی را به صورت الکترونیکی انجام می دهند.
در کشور ما هنوز چنین سیستمهایی برای پرداخت های الکترونیکی به وجود نیامده است و مکانیزم پایاپای به طور سنتی و دستی صورت می گیرد. البته دو سیستم شتاب توسط شرکت خدمات انفورماتیک و مهتاب توسط شرکت سداد پیشنهاد شده است ولی هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است. فقدان چنین سیستمی در کشور عملاً می تواند مانع بزرگی در راه ایجاد بانکداری الکترونیکی تلقی گردد.

3ـ7ـ4ـ2ـ زیرساخت های فناوری سیستم پرداخت الکترونیکی
یکی از پیش نیازهای ایجاد سیستم پرداخت الکترونیکی, زیرساخت های فناوری می باشد. این زیرساخت ها در حقیقت همان زیرساخت های لازم برای تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی می باشند که مهمترین آنها شامل: امکانات مخابراتی پیشرفته, امکان دسترسی به سیستم های ماهواره, شبکه برق مطمئن, امکانات سخت افزاری و نرم افزاری رایانه ای, فراهم کنندگان خدمات اینترنت (ISP) و امکان دسترسی همگان به اینترنت می باشد.
علاوه بر موارد فوق سیستم های حمل و نقل کارا (زمینی, ریلی, هوایی, دریایی), پست پیشرفته, موسسات بیمه توسعه یافته نیز در گسترش سیستم های پرداخت الکترونیکی موثر می باشند.

4ـ7ـ4ـ2ـ زیرساخت های قانونی لازم برای سیستم های پرداخت الکترونیکی
یک سیستم پرداخت تنها زمانی می تواند به طور موفقیت آمیزی مورد استفاده قرار گیرد که در یک محیط قانونی امن اجرا شود. زمانی یک سیستم پرداخت به خوبی عمل می کند که به طور واضح چهارچوب حقوقی و قانونی, اختیارات و الزامات طرفهای درگیر در سیستم پرداخت الکترونیکی مشخص و تعریف شده باشند. باید طرفین اعتماد و اطمینان داشته باشند که حقوقشان ضایع نمی شود و اگر اشتباهی صورت پذیرد از لحاظ قانونی قابل رفع است.
ساختار سیستم قانونی خاص و همچنین سیستمی که عناصر سیستم پرداخت الکترونیکی را اداره و کنترل می کند بسیار حائز اهمیت می باشد. معمولاً از دو مکانیزم قانونی استفاده می شود. یک مکانیزم دارای چهارچوب قانونی بسیار قوی و محکم می باشد بدین ترتیب که برای تمامی موارد ممکن همراه با جزئیات مربوط, حدود اختیارات و مسئولیت ها را مشخص می کند, ایجاد این مکانیزم معمولاً در سطح ملی و بانک مرکزی مرسوم است. مکانیزم دوم, مکانیزم قراردادی توافقی و مقرراتی است بدین ترتیب که بین طرفین یک سیستم پرداخت الکترونیکی توافقات لازم به عمل می آید. بدیهی است که نوع دوم از انعطاف بیشتری برخوردار است, بنابراین خیلی سریع می تواند خود را با فناوری جدید وفق دهد.

5ـ7ـ4ـ2ـ زیرساخت های امنیتی سیستم های پرداخت الکترونیکی
یک سیستم پرداخت الکترونیکی مناسب باید از پروتکل های امنیتی شناخته شده استفاده نماید, زیرا مسائل امنیتی یکی از مولفه های اساسی سیستم های پرداخت الکترونیکی می باشد. در این خصوص سیستم پرداخت الکترونیکی باید ویژگیهای زیر را به لحاظ امنیتی داشته باشد172.
1ـ محرمانه بودن173 : اطلاعات منتقل شده نباید در دسترس افراد غیرمجاز قرار گیرد.
2ـ تصدیق اصالت174 : هر کدام از طرفین معامله باید بتوانند هویت شخص ارتباط برقرار نموده را شناسایی نمایند.
3ـ یکپارچگی175 : طرفین باید مطمئن باشند که اطلاعات به طور کامل منتقل شده است.
4ـ انکارناپذیری176 : باید این امکان فراهم شود که بتوان اثبات کرد که معامله در زمان معینی صورت پذیرفته است.
5ـ اعتماد177 : طرفین باید نسبت به سیستمی که استفاده می کنند اعتماد داشته باشند.
6ـ گمنامی178 : هویت طرفین معامله برای اشخاص غیرمجاز مخفی باقی بماند.
7ـ غیرقابل ردیابی179 : اینکه چه کسی هزینه کرده, چقدر, چطور, چگونه و کجا برای اشخاص غیرمجاز قابل ردیابی نباشد.
در خصوص امنیت سیستم های پرداخت الکترونیکی به علت اهمیت فوق العاده آن, در بخش انتهایی این فصل به تفصیل بحث خواهد شد.

6ـ7ـ4ـ2ـ مکانیزم های پرداخت در سیستم های پرداخت الکترونیکی
برای پرداخت معمولاً سه مکانیزم وجود دارد: 1ـ پرداخت نقدی مثل سکه و اسکناس 2ـ پرداخت و انتقال وجه از طریق بانک 3ـ تهاتر کالا به کالا. نوع اول و سوم در سیستم های پرداخت الکترونیکی جایی ندارند زیرا نقل و انتقال به این شیوه, امکان پذیر نمی باشد. بنابراین وقتی از سیستم های پرداخت الکترونیکی صحبت می شود, منظور همان مکانیزم پرداخت بانکی می باشد. به عبارت دیگر مکانیزم ها و ابزارهای قانونی ویژه ای که برای التزام به پرداخت مبلغ معینی پول, طراحی شده اند. با پیشرفت هایی که در فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد شده است, ابزارهای پرداخت نیز متحول شده اند. مهمترین ابزارهای پرداخت سیستم های الکترونیکی در حال حاضر در ذیل آمده اند180.
1ـ کارت ها
کارت ها انواع مختلفی دارند که برای مقاصد مختلفی بر اساس فناوری متفاوتی طراحی شده اند. کارت ها شامل کارت بدهکار, کارت اعتباری, کارت هزینه و انواع کارت های هوشمند می باشد. در خصوص کارت ها در ادامه این فصل به تفصیل بحث سخن به میان خواهد آمد.

2ـ پول الکترونیکی
اخیراً در کشورهای پیشرفته نظیر آمریکا و انگلیس عرضه می شود. پول الکترونیکی عبارت است از ارزش پولی ذخیره شده به شکل دیجیتالی, که برای پرداخت های فوری معاملات در دسترس می باشد. پول الکترونیکی فعلاً مرحله معرفی خود را می گذراند. در ادامه این فصل در مورد پول الکترونیکی توضیحات بیشتری ارائه خواهد شد.

3ـ چک الکترونیکی
تقریباً مشابه پول الکترونیکی می باشد با این تفاوت که در مکانیزم چک الکترونیکی سه طرف درگیر هستند (خریدار, فروشنده و بانک) در حالی که در پول الکترونیکی فقط دو طرف وجود دارد (خریدار, فروشنده).

4ـ سیستم پرداخت خرد181
اغلب سیستم های پرداخت, برای پرداخت های با ارزش بالا طراحی شده اند, اخیراً نظر صاحبنظران به سیستم جدیدی تحت عنوان سیستم های پرداخت خرده جلب شده است و آن پرداخت های بسیار جزیی با مبالغ بسیار کم می باشد.
با توجه به گسترش اینترنت پیش بینی می شود که در سیستم های پرداخت الکترونیکی آینده مکانیزم پرداخت به سمت کارت ها, پول الکترونیکی و پرداخت های خرده سوق پیدا کند.

5ـ2ـ سوئیفت (SWIFT) 182

1ـ5ـ2ـ مقدمه
علاوه بر اهمیت سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه در داخل یک کشور, سیستم های الکترونیکی انتقال وجوه در سطح بین المللی نیز حائز اهمیت است و حتی از اهمیت بالاتری برخوردار است زیرا کشورهای پیشرفته شیوه های الکترونیکی نقل و انتقال وجوه را به سرعت به کار می برند و سیستم های سنتی را کنار می گذارند چنانچه کشور ما بخواهد با آنها مبادله داشته باشد, باید حداقل در بخش نقل و انتقالات وجوه در سطح بین المللی, مجهز به سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه باشد. احتمالاً همین عامل سبب شده است تا در بخش مبادلات بین المللی, بانکهای ایران سریع تر از بخش داخلی, بانکداری الکترونیکی راه اندازی شود.
مبادلات و پرداخت های بین المللی حداقل از دو طریق صورت می گیرد یکی کارت های بانکی بین المللی و دیگری سوئیفت (SWIFT). کارت های بانکی به تفصیل در مبحث بعد مورد بررسی قرار خواهند گرفت, لذا در این بخش در مورد ارتباطات بین بانکها در سطوح بین المللی از طریق سوئیفت (SWIFT) توضیحاتی ارائه می گردد.

2ـ5ـ2ـ تعریف سوئیفت (SWIFT)
سوئیفت, یک شبکه بین المللی ارتباط مالی بین بانکی است که تسهیلات و خدماتی ویژه ای را از طریق مراکز رایانه ای در سراسر دنیا ارائه می دهد, سیستم مزبور به صورت چند کاربره183 می باشد و موسسه آن به صورت شرکت تعاونی اداره می شود و بانکهای عضو, در آن دارای سهام بوده و در سود موسسه سهیم هستند184.
بنا بر تعریف دیگر سوئیفت شبکه ای است که در حال حاضر پیغامهای مالی میان اعضاء و کاربران دیگر در 163 کشور را انتقال می دهد. از طریق موسساتی که از SWIFT استفاده می کنند افراد می توانند پرداختهای خود را انجام دهند ارسال پیغامهای SWIFT می تواند جزئیات قراردادهای منعقده بین دو کاربر را تائید نموده و یا تبدیل ارزهای خارجی را انجام دهد. این شبکه را می توان به عنوان یک جایگزین برای سپرده داخل بانکی به حساب آورد185.
SWIFT راه مطمئنی برای تبادل انواع پیغامها, سفارش خرید, فروش, رساندن راهنماییهایی جهت نحوه تحویل, ارسال یا موارد مشابه می باشد.
هدف اولیه از ایجاد سوئیفت جایگزینی روشهای ارتباطی غیراستاندارد کاغذی و یا انتقال پیام از طریق تلکس در سطح بین المللی, با یک روش استاندارد جهانی بود. سوئیفت از بدو تاسیس تا به حال دچار تحول اساسی در روشها و مکانیزم های مورد استفاده خود گردیده است.

3ـ5ـ2ـ تاریخچه سوئیفت SWIFT
قبل از به وجود آمدن سوئیفت, مبادلات پولی در سطح بین المللی از امنیت, اطمینان و استاندارد لازم برخوردار نبود. بنابراین در این زمینه خلاء وسیعی احساس می شد. به دنبال این احساس که فقدان سرویس مالی بین المللی دارای استاندارد بسیار بالا از لحاظ ایمنی و قابلیت اطمینان بوده است, بررسیها و مطالعات اولیه آن توسط اداره ای در مرکز بلژیک با پشتیبانی 239 بانک از 15 کشور انجام شد. هدف از این مطالعات, تسهیل ارتباطات اطلاعاتی که در سراسر دنیا پخش شده و ایجاد یک زبان مشترک و استاندارد برای نقل و انتقال مالی بین المللی بوده است. سرانجام سوئیفت در سال 1974 با حضور اعضاء اصلی و شرکاء از 17 کشور جهان و با 50 مشتری بنیان گذاری شد186.
در سال 1975 قوانین امنیتی و اعتباری سوئیفت وضع شد و اعضای مالی پشت صحنه سوئیفت تعیین شدند. در این زمان 510 مشتری از 17 کشور عضو آن شدند ولی پیغام مالی رد و بدل نشد. در سال 1976 اولین مرکز عملیاتی سوئیفت راه اندازی شد, در سال 1977 آلبرت پرنس بلژیک اولین پیغام را از طریق سوئیفت ارسال کرد در این زمان بالغ بر 518 بانک تجاری در 17 کشور عضو سوئیفت بودند و 518 مشتری از 22 کشور قریب به 000/400/3 پیغام از طریق این شبکه ارسال کردند. در سال 1980 برای اولین بار پای کشورهای آسیایی به سوئیفت باز شد و کشورهای هنگ کنگ و سنگاپور به عنوان پیشتاز کشورهای آسیایی شروع به فعالیت و کار با سوئیفت کردند در این سال سوئیفت در 36 کشور فعال بود و حدود 000/900/46 پیغام رد و بدل کرد.
در حال حاضر بالغ بر 178 کشور و 6000 بانک و موسسه مالی در سراسر دنیا عضو شبکه سوئیفت هستند. مقر هسته اصلی آن در کشور بلژیک می باشد, در ضمن کشورهای, آمریکا, هلند, هنگ کنگ و انگلیس نیز به عنوان مراکز پشتیبانی مشتریان187 در این زمینه فعالیت دارند. در سال 2000 بالغ بر 125/7 کاربر فعال در کشورهای عضو بالغ بر 000/000/274/1 پیغام رد و بدل کرده اند188.

4ـ5ـ2ـ مزایا و اهمیت سوئیفت (SWIFT)
امروزه اهمیت سوئیفت به حدی است که شاید بتوان گفت بدون سوئیفت مبادلات و نقل و انتقالات پول در سطح بین المللی مبحثی امکان پذیر نیست. و در صورت نبود سوئیفت تجارت بین المللی و مبادلات پولی بین المللی مشکل جدی مواجه می شود. با توجه به اینکه امروزه اهمیت استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات, در قالب مزایای امنیتی و سرعت آن سنجیده می شود در اینجا از دو جهت مذکور (سرعت و امنیت) مزایای سوئیفت مورد بررسی قرار می گیرد.
از دیدگاه تخصصی مزایای سوئیفت را علاوه بر کاهش ریسک مدیریتی و بهبود اتوماسیون, که تمام فناوریها و موسسات امروزه به دنبال آن هستند, می توان به صورت زیر دسته بندی کرد189:

1ـ استاندارد بودن SWIFT
قبل از راه اندازی این شبکه تبادل پیغامهای مالی توسط تلکس انجام می شد و پیغامهای مالی با استفاده از برداشت دریافت کننده از پیام, تعبیر می شد. ولی اکنون با استفاده از استانداردهای سوئیفت, تعبیر و تفاسیر پیامهای مالی کاملاً یکسان است.

2ـ سرعت
با توجه به اینکه پیغامها از طریق شبکه ارسال می شود کمتر از چند ثانیه پس از ارسال, پیام گیرنده آن را دریافت خواهد کرد این روش باعث تسریع در نقل و انتقال وجوه خواهد شد.

3ـ قابلیت اطمینان
با عنایت به اینکه رمزنگاری و رمزگشایی, تماماً به وسیله شبکه انجام می پذیرد و کاربر نقشی در رمزنگاری و رمزگشایی آن ندارد در نتیجه, قابلیت اطمینان این شبکه برای کاربران آن رضایت بخش است و کاربران کاملاً به این شبکه اعتماد دارند.

4ـ گستردگی
هم اکنون بالغ بر 2800 بانک (شامل 150 بانک از آمریکا و بقیه از سایر کشورهای جهان) عضو سوئیفت هستند البته این تعداد علاوه بر سایر کاربران نظیر موسسات مالی (که تا سال 2000 بالغ بر 6000 موسسه مالی در 178 کشور جهان بوده است) و همچنین دلالان سهام, موسسات مدیریت سرمایه گذاری, سازمانهای سپرده گذاری سهام و… بوده است190. در تائید گستردگی آن لازم به ذکر است با توجه به این که هم اکنون معاملات طلا هم از طریق این شبکه انجام می پذیرد, این امر روند گسترش آن را سریعتر از پیش نموده است.
در طول سال 2000 از طریق شبکه سوئیفت بالغ بر 2/1 بیلیون پیغام مالی, منتقل شده و به طور متوسط روزانه ارزش پیغامهای مالی از طریق سوئیفت به تنهایی مبلغی بیش از 5 تریلیون دلار آمریکا تخمین زده شده است. با اتخاذ سیاست افزایش خدمات برای کاربران در نقاط مختلف جهان, پیش بینی می شود که این روند همچنان سیر صعودی داشته باشد.

5ـ هزینه کم
خدمات سوئیفت باعث می شود هزینه نقل و انتقال مالی بسیار کاهش یابد. هم اکنون هزینه مخابره هر پیام سوئیفتی (هر 325 حرف یا علامت191) برای ایران حدود 8 فرانک بلژیک است که در صورت استفاده از شبکه با ظرفیت کامل و بهینه (توسط ادارات مرتبط با شبکه سوئیفت) این هزینه تا مقدار 5/5 فرانک بلژیک برای هر پیام قابل کاهش می باشد. این در حالی است که به استناد برآورد و نظریه کارشناسان فنی سوئیفت, هزینه سوئیفت کمتر از یک سوم هزینه مخابره پیامهای مالی از طریق تلکس است192.

6ـ امنیت
با ملاحظه حجم زیاد تبادلات مالی, ارزی و سهام که امروزه در سطح جهانی صورت می پذیرد زیرساختار اصلی این امور همواره به تائید و تصدیق این ارتباطات از طریق یک مرجع معتبر (طرف سوم) نیازمند است. سوئیفت راه حلهای متعددی به منظور تائید و تصدیق پیامها به کاربران متعدد خود ارائه می دهد. با توجه به نقش بسیار مهم سوئیفت به عنوان مرکز پیغام رسانی برای اعضاء خود که می خواهند مبالغ زیادی از پول را رد و بدل کنند, امنیت درون شبکه نقش حائز اهمیت و تعیین کننده ای دارد. سوئیفت با استفاده از شبکه های اختصاصی خود و سیستم پیشرفته نرم افزاری و سخت افزاری تاکنون از عهده این عمل به خوبی برآمده است. "و تا به حال خبر یا گزارشی مبنی بر سوء استفاده از این شبکه دریافت و یا منتشر نشده است. از طرف دیگر این اعتبار امنیتی وقتی بیشتر می شود که بدانیم این شبکه متعلق به کشور خاصی نیست و همه کشورها بسته به آمار پیامهای وارده و صادره می توانند در این شبکه سهم داشته باشند".

5ـ5ـ2ـ کاربرد و کاربران سوئیفت
علاوه بر مواردی که به صورت گذرا در بخشهای قبل مطرح شد, در این بخش ابتدا توضیحاتی پیرامون انواع خدمات بانکی که توسط سوئیفت در سراسر دنیا ارائه می شود, داده شده, سپس فهرستی از کاربران متفاوتی که بیشترین سهم را در استفاده از این شبکه دارا هستند ارائه می گردد. خدماتی که توسط شبکه سوئیفت ارائه می شوند عبارتند از193:
1ـ حواله های بانکی194
2ـ حواله های بدهکار و بستانکار195
3ـ صورتحسابهای بانکی196
4ـ معاملات و تبدیلات ارز197
5ـ بروات198
6ـ اعتبارات اسنادی199
7ـ معاملات سهام بین بانکها200
8ـ گزارش مانده و تراز حسابها201
9ـ تسویه حساب مبالغ کوچک و بزرگ
تنوع خدمات فوق الذکر که توسط سوئیفت ارائه می شود دامنه و وسعت کاربرد آن را مشخص می کند با توجه به وضوح خدمات فوق, نیازی به تشریح آنها در اینجا احساس نمی شود202. موضوع مهم دیگری که در بخش سوئیفت لازم است به آن اشاره شود, کاربران آن می باشد. به همین منظور در ادامه توضیحات مختصری پیرامون کاربران سوئیفت ارائه می گردد. کاربران سوئیفت به سه دسته اصلی تقسیم می شوند:

1ـ عضو (سهامدار)203
اعضاء شامل بانکها, دلالان واجد شرایط, واسطه های معاملات بازرگانی و سهام موسسات سرمایه گذاری می باشند204.

2ـ عضو جزء205
یک سازمان که واجد شرایط لازم جهت عضویت در سوئیفت می باشد و بیش از 50% سهام آن به طور مستقیم و یا 100% سهام آن به طور غیرمستقیم در اختیار یک عضو سوئیفت باشد یک عضو جزء باید کاملاً تحت کنترل مدیریتی اعضاء باشند.
3ـ شرکاء206
انواع شرکاء شامل:
1ـ دلالان و واسطه هایی که در زمینه سهام و اوراق و مسائل مالی مربوطه فعالیت دارند.207
2ـ مبادله گرهای ارزی برای سهام, اوراق قرضه و ابزارهای مالی مرتبط.
3ـ موسسات سپرده گذاری و تسویه (نقل و انتقال بانکی) مرکزی.208
4ـ دلالان (صرافان) پول209
5ـ شرکتهای خدماتی امانات210
6ـ تسهیل کنندگان فرعی امانات و سرویسهای ذینفع211
7ـ سازمانهای نمایندگی ـ انتقال و ثبت کننده212
8ـ شرکت کنندگان در سیستم پرداخت213
9ـ صادرکنندگان چکهای مسافرتی214
10ـ موسسات تجاری215
11ـ ارائه کنندگان خدمات تصدیق معاملات تجاری الکترونیکی ایمن216
12ـ دفاتر نمایندگی217
13ـ موسسات مالی غیرسهامی218
14ـ نمایندگیهای ارائه دهنده سیستم های مخفی امن219
15ـ زیرساخت های بازار سهام220
16ـ اعضای اداره کنندگان گروههای استفاده کننده221
17ـ موسسات مدیریت سرمایه گذاری222

6ـ5ـ2ـ مکانیزم عمل سوئیفت
سوئیفت یک شبکه مطمئن برای موسساتی است که عضو آن هستند. بر طبق شرایط و قوانین سوئیفت, اعضاء آن حتماً باید بانک یا موسسه مالی باشد و از موسسه سوئیفت امتیاز خریداری کرده باشند. هر کدام از متقاضیان223 فرمی را مبنی بر تقاضای عضویت پر می کنند. پس از تائید عضویت سوئیفت, بخشی از تجهیزات ویژه از طریق موسسه سوئیفت تامین و تجهیزات جانبی توسط متقاضی تامین می شود. معمولاً هر کشوری که پیامهای آن به حدی رسیده باشد که به لحاظ اقتصادی توجیه پذیر باشد پایگاه دسترسی به سوئیفت یا SAP224 ایجاد می کند که هزینه این بخش را خود سوئیفت می پردازد, به طور مثال در ایران یک SAP وجود دارد که در محل بانک مرکزی استقرار دارد, این مرکز توسط سوئیفت از بانک مرکزی اجاره شده است.
یکی از مسائل بسیار مهم در سوئیفت, خطوط ارتباطی مورد استفاده می باشد. معمولاً خطوطی که برای اتصال به شبکه سوئیفت استفاده می شود به سه نوع تقسیم می شوند:
1ـ خطوط اصلی برای اتصال CBTها به شبکه سوئیفت.
2ـ خطوط مخابراتی PSTN225 یا Dialup.
3ـ خطوط اجاره ای226.
مقر اصلی سوئیفت, کشور بلژیک می باشد و در ضمن کشورهای امریکا, هلند, هنگ کنگ و انگلیس نیز به عنوان مراکز پشتیبانی مشتریان227 فعالیت دارند.
لازم به ذکر است که هزینه های مربوط به استفاده از سوئیفت بر مبنای یورو228 محاسبه می شود. از لحاظ امنیتی, دسترسی به اطلاعات سوئیفت در مراکز و موسسه های مالی به صورت طبقه بندی شده است. به عبارت دیگر کاربران بنا به سلسله مراتب کاری و نیاز اطلاعاتی به اطلاعات شبکه سوئیفت دسترسی خواهند داشت. رمزنگاری توسط خود شبکه به صورت بسته های اطلاعاتی (Protocol X.25) انجام می شود و اعضاء استفاده کننده نقشی در آن ندارند. روش کار بدین صورت است که یک اپراتور, پیام مالی را که قرار است ارسال گردد, کنترل می کند. سپس اپراتور دیگر آن را تائید و ارسال می کند.
نرم افزاری که برای امور سوئیفت استفاده می گردید سابقاً ST 400 بوده که تحت VMS229 عمل می کرده اکنون از نرم افزار Swift alliance که تحت ویندوز NT یا ویندوز 2000 کار می کند استفاده می شود. هر اشتباه یا خرابی در تجهیزات موجب می شود, مرکز پشتیبان شبکه (مرکز پشتیبانی سوئیفت ایران در کشور هلند مستقر است) علائم اخطار و هشدار را به کار بیندازد. در مجموع پس از آنکه پیام مالی ارسال گردید اگر موجودی حساب کافی باشد اطلاعات دریافت می شود و تصدیق پیام صورت می گیرد در نتیجه حساب, بدهکار می گردد اگر موجودی حساب کافی نباشد, پیام تصدیق (تایید) نمی گردد و پیام عدم موجودی ارسال می گردد.
به منظور رعایت اختصار, نحوه عملکرد سوئیفت به طور خلاصه تشریح می گردد.
برای این منظور فرض کنید یک فروشنده و یک خریدار می خواهند یک معامله تجاری را از طریق اینترنت که از گواهینامه دیجیتالی Identrus230 که به وسیله بانکشان صادر شده, استفاده می کنند, انجام دهند, در این صورت مراحل ذیل دنبال می شود:
1ـ خریدار یک سفارش خرید را از طریق شبکه اینترنت صادر می کند.
2ـ فروشنده نیاز دارد که هویت خریدار و همچنین گواهینامه و درخواست او, تضمین, تصدیق و اعتباریابی شود. خریدار سفارش خرید را از طریق trust Act231 گواهی و ارسال می نماید.
3ـ Trust Act از بانک مربوطه اعتبار و تصدیق هویت مشتری را درخواست می کند. به طور همزمان Trust Act صحت و سقم هویت دو بانک را با Identrus بررسی می کند.
4ـ زمانی که اعتبار اخذ شد, Trust Act سفارش تضمین شده و تصدیق شده را به فروشنده منعکس می کند. بنابراین فروشنده می تواند به آن اعتماد نماید.
5ـ فروشنده یک رسید به خریدار می دهد. در نتیجه خریدار یک رسید تضمین شده قابل اطمینان دارد.
6ـ Trust Act یک ثبت زمانی از همه پیغامها را حفظ می کند.
7ـ پس از این مرحله کلیه نقل و انتقالات پیام ها مبادله و ثبت می شود.

6ـ2ـ کارت های بانکی (اعتباری)
یکی از ابزارهای انتقال الکترونیکی وجوه که در تجارت الکترونیکی از اهمیت خاصی برخوردار است, کارت های بانکی می باشند که به منظور پرداخت وجه, به جای پول نقد استفاده می شود. هر چند کارت ها انواع مختلفی دارند ولی همگی در ایران به عنوان کارت های اعتباری معروف هستند به همین علت عنوان کارت های اعتباری یا کارتهای بانکی در این نوشتار به کار برده شده است. در ادامه این مبحث تعریف کارت های اعتباری, انواع آنها, مزایای بکارگیری, مکانیسم مورد عمل, آثار, نتایج و مشکلات استفاده از آنها ارائه خواهد شد.

1ـ6ـ2ـ تعریف و مفهوم کارت های اعتباری (بانکی)
کارت ها وسیله ای جهت پرداخت و مبادله می باشند. سالیان متمادی است که پول, سکه و پس از آن اسکناس به خاطر سه ویژگی راحتی, سادگی و سرعت استفاده از آن, به عنوان بهترین وسیله جهت پرداخت مطرح است. با سپری شدن دوران صنعتی, رشد دانش فنی و پیشرفت های شگرف جوامع, افزایش حجم مبادلات و به دنبال آن حجم نقدینگی, نیاز به وسیله ای آسان تر جهت انجام معاملات احساس شد و مشتریان روشهای جدیدی را جهت پرداخت معاملات خویش طالب بودند. تغییرات شیوه های رفتاری و زندگی مردم, نیاز و تقاضای عمومی برای استفاده از امکانات و تسهیلات بیشتر در خصوص پرداخت ها, بانکها و موسسات مالی را به فکر راه چاره واداشت. در نتیجه تلاش های همه جانبه برای رفع نیاز مشتریان, وسیله جدیدی جهت پرداخت با عنوان کارتهای بانکی یا اعتباری به وجود آمد.
از جمله عواملی که در صدور کارت های اعتباری موثر بوده, می توان به عواملی نظیر افزایش نرخ تورم, رقابت های فشرده بین بانکها, امکان دستبرد به منابع پولی, مسائل امنیتی مربوطه و پیشرفتهای چشم گیر در فناوری به خصوص فناوری اطلاعات و ارتباطات اشاره نمود.
کارت اعتباری (بانکی) عبارتند از کارتی پلاستیکی یا کاغذی که توسط صادرکننده (بانک, موسسات مالی و…) صادر می شود و در اختیار مشتریان قرار می گیرد, مشتریان می توانند با عرضه این کارتها در جایگاههای مشخص از خدمات آنها بهره مند شوند و به عبارت دیگر کالا و خدمات مورد نیاز خود را خریداری نمایند و وجه آن را بپردازند.
به طور کلی می توان کارت های اعتباری (بانکی) را اینگونه تعریف کرد: کارت وسیله ای الکترونیکی است که بر اساس اصول فنی خاص و رعایت مسائل ایمنی برای متقاضی صادر می شود و دارنده کارت می تواند با استفاده از کارت مزبور از طریق ماشینهای خودپرداز (ATM)232 و یا نقطه فروش (POS)233 وجوه و یا اعتبار واریز شده به حساب خود را دریافت یا به حساب دیگری منتقل نماید.
کارتهای اعتباری (بانکی) انواع مختلفی دارند که در ادامه این فصل, ابتدا اشاره ای مختصر به تاریخچه به وجود آمدن کارتهای اعتباری داشته و سپس انواع آنها مورد بررسی قرار می گیرند.

2ـ6ـ2ـ تاریخچه کارتهای اعتباری
شاید بتوان از آمریکا به عنوان اولین کشور ارائه دهنده کارت های اعتباری نام برد. پدید آمدن ایده کارت اعتباری به سالها پیش برمی گردد که اولین بار در سال 1860 توسط ادوارد پلای234 دانشمند بزرگ آمریکایی ارائه گردید. قریب چهل سال بعد جان. سی. پیتگنرو235 نوعی کارت پول کاغذی جهت مشتریان طراحی کرد ولی با استقبال چشم گیری مواجه نشد. بعد از پنجاه سال تقریباً در دهه 1950 استفاده از وسیله ای به نام کارت به جای پول در کشور آمریکا معمول گشت.
در دهه 1950 اولین کارت های پلاستیکی به جای پول نقد, جهت پرداخت مستقیم هزینه های خرید کالا یا خدمات توسط موسسه diners منتشر شد. البته کارت های مزبور برای طبقه خاصی از افراد و به عنوان نشانه ای قراردادی طراحی شدند و دارنده کارت می توانست با ارائه آن و بدون پرداخت پول نسبت به خرید یا استفاده از خدمات شهری, در منطقه جغرافیایی محدود, اقدام نماید. به نظر می رسد بر همین اساس کارتهای متداول امروزی در موسسات مالی و خدماتی رواج یافته اند.
کارت به عنوان وسیله نوین جهت تسریع در امور پرداخت وجوه کالا و خدمات در دو نوع کاغذی (مقوایی) و پلاستیکی معمول می باشد. کارت های کاغذی توسط موسسات خدمات عمومی صادر و به عنوان بلیط اتوبوس و قطار یا راه آهن شهری مورد استفاده قرار می گیرند. کارت های پلاستیکی بیشتر توسط موسسات مالی نظیر بانکها و یا موسسات غیرمالی مانند مخابرات, ثبت احوال, راهنمایی رانندگی صادر و در اختیار مشتریان قرار داده می شود236.
کارت های اولیه از لحاظ فناوری ساخت و همچنین خدماتی که ارائه می دادند بسیار ساده بودند ولی به علت استفاده چشم گیر و تقاضای روزافزون برای دریافت این نوع کارتها و خدمات جدید, و نیز مسائل امنیتی که در خصوص این کارت ها به وجود آمد, کم کم در فناوری ساخت کارت ها و همچنین نوع خدماتی که به وسیله این کارتها ارائه می شد, تغییرات اساسی پدید آمد و کارت های الکترونیکی به بازار آمد.
با الکترونیکی شدن کارت های اعتباری و بکارگیری پایانه های رایانه ای در نقطه فروش (POS)237 که از سال 1983 مطرح شد, امکان تشخیص هویت ارائه دهنده کارت اعتباری در فروشگاهها و اطلاع دقیق از اعتبار باقیمانده کارت به صورت پیوسته238 فراهم گردید. گسترش تجارت الکترونیکی باعث به وجود آمدن نیازهای جدید در خصوص کارتهای اعتباری گردید, این نیازهای جدید سبب شد که کارت های اعتباری جدیدی به نام کارت های هوشمند239 ارائه گردد. یکی از نیازهای اساسی تجارت الکترونیکی, کارت اعتباری است و بدون داشتن کارت اعتباری به خصوص در سطح خرده فروشی, تجارت الکترونیکی با مشکلات جدی مواجه خواهد شد.
امروزه کارت های اعتباری در انواع مختلف جهت ارائه خدمات متنوع با دارا بودن قابلیت استفاده در سطح ملی و بین المللی صادر می شوند و مورد استفاده گسترده قرار می گیرند. دامنه کاربرد کارت در زندگی اقتصادی از وسعت و گستردگی قابل ملاحظه ای برخوردار است و امروزه بسیاری از پرداخت ها و دریافت ها و تامین بسیاری از کالاها و خدمات نظیر عملیات بانکی و پرداخت هزینه های مرتبط با مسافرت و بیمه از این طریق امکان پذیر است.

3ـ6ـ2ـ مزایای استفاده از کارت های اعتباری
همانگونه که قبلاً گفته شد کارت به منظور انجام بخشی از وظایف پول بر اساس نیازهای مشتریان ابداع گردید. اشخاص با توجه به میزان وجه نقد و یا اعتبار به دست آمده از فعالیت های روزمره می توانند از کارت ها برای تبدیل این وجوه به مصارف مورد نیاز خود استفاده نمایند, به عبارت دیگر کارت وسیله ای برای اثبات اعتبار و صدور مجوز مصرف آن در مواقع مورد نیاز می باشد.
استفاده از کارت ها به جای پول و رشد چشمگیر استفاده از آن توسط مردم نشان دهنده اهمیت و مزایای آشکار آن است. کارت ها دارای مزایای آشکار مستقیم و مزایای پنهانی هستند در اینجا به اختصار مهمترین مزایای کارت ها ارائه می شود:
الف) کارتها باعث افزایش سرعت و کاهش زمان انتقال وجوه از یک نقطه به نقطه دیگر می شوند.
ب) استفاده از کارت به جای پول باعث جلوگیری از انتقال پول نقد می گردد.
ج) استفاده از کارت به جای پول باعث افزایش امنیت در مقابل سرقت, مفقود شدن و از بین رفتن پول نقد می گردد.
د) سالیانه مبالغ قابل توجهی صرف چاپ اسکناس و وسائل مربوط به آن می شود, بهره گیری از کارتها سبب کاهش هزینه های چاپ اسکناس می گردد.
هـ) استفاده از کارت باعث می شود که دسترسی به وجوه و یا اعتبار تخصیصی به سرعت و در هر نقطه جغرافیایی امکان پذیر باشد.
و) استفاده از کارت ها سبب سهولت در رفع حوائج روزمره افراد می گردد.
ز) استفاده از کارت ها باعث ایجاد اعتبار و ارزش اجتماعی می شود.
ح) کارتها, حجم مسافرت های درون شهری بمنظور دریافت و پرداخت های معمولی بانکی را کاهش می دهد و از این طریق باعث کاهش هزینه های فردی و اجتماعی می گردند.
ت) عمومیت یافتن استفاده از کارت باعث ترغیب بانکها به بانکداری الکترونیکی و خروج از سیستم مبتنی بر کاغذ در عملیات بانکی می گردد.
ی) کارت امکان دسترسی به پول را آسان نموده و باعث تسهیل در امور پرداخت و دریافت وجوه نقد می گردد.
ک) از طریق گسترش و توسعه کارت های بین المللی می توان نظام کنترل ارز را بهبود بخشید.

4ـ6ـ2ـ انواع کارت های اعتباری
همانگونه که اشاره شد کارت های اعتباری در انواع مختلف و با کاربردهای گوناگون از سوی بانکها, موسسات مالی و غیرمالی (مانند کارت تلفن) در سراسر جهان صادر و در بین متقاضیان توزیع می گردد. از کارت ها به عنوان هسته مرکزی ارائه خدمات بانکی, در شاخه بانکداری خرد240 استفاده می شود. کارت های اعتباری انواع مختلفی دارد. معمولاً کارت ها را بر اساس شیوه تسویه حساب, فناوری مورد استفاده, نوع خدمات, و گستره جغرافیایی کاربرد طبقه بندی می نمایند.

1ـ4ـ6ـ2ـ طبقه بندی کارتها به لحاظ شیوه تسویه
کارت ها بر اساس شیوه تسویه به سه دسته کلی زیر تقسیم می شوند:
الف) کارت اعتباری241
ب) کارت بدهکاری242
ج) کارت هزینه243
البته کارت ها دارای نامهای مختلف دیگری مثل کارت پول, چک کارت, کارت سپرده و غیره نیز می باشند که می توانند به نوعی زیرمجموعه های کارت های فوق قرار گیرند.

الف) کارت اعتباری
کارت های اعتباری به منظور خرید کالا و خدمات و دریافت پول نقد صادر می شوند. این نوع کارت ها بسته به ارتباطات و قرارداد صادرکننده, می تواند در سطح ملی یا بین المللی کاربرد داشته باشد. برای صدور این کارت ها متقاضی به بانک یا موسسه صادرکننده مراجعه می نماید و پرسشنامه ای را که حاوی اطلاعات شخصی (مشخصات, وضعیت مالی, اعتباری شخص متقاضی) است را تکمیل می نماید, بانک یا موسسه صادرکننده کارت پس از بررسی سوابق متقاضی امتیاز اعتباری وی را مشخص کرده و میزان و حد اعتباری او را تعیین می نماید. در صورت قابل قبول بودن امتیاز و حد اعتباری متقاضی, کارت اعتباری برای وی صادر و حدود اعتبار ایشان مشخص می شود.
دارنده کارت اعتباری می تواند به بانکها, موسسات مالی, موسسات غیرمالی و فروشگاههایی که پذیرنده کارت های اعتباری هستند مراجعه نموده و وجه, کالا یا خدمت مورد نظر را پرداخت کند. و در پایان هر ماه صورت حساب معاملات خود شامل کلیه خریدها و وجوهی که نقداً دریافت نموده را دریافت می کند. دارنده کارت پس از دریافت صورت حساب, باید مبلغ آن را به صادرکننده کارت بپردازد, البته می توانند صورت حساب خود را تقسیط نمایند, یعنی مبلغی را در ابتدا پرداخت نمایند و مابقی را طی دوره های بعد تادیه نماید. معمولاً وقتی که صورت حساب ها به صورت اقساط پرداخت می شود به آن بهره تعلق می گیرد.
علاوه بر این خدمات, کارت های اعتباری می تواند خدمات دیگری نظیر مسئولیت قانونی بانکها در قبال خرابی کالا و خدمات خریداری شده, بیمه حوادث مسافرت و خرید از طریق پست, تلفن و اینترنت را نیز فراهم نمایند.

ب) کارت بدهکاری
کارت های بدهکار از جمله کارت هایی است که مورد استفاده زیادی دارند, این کارت تقریباً به لحاظ عملیاتی شبیه کارت های اعتباری می باشد و از نظر ماهیت تقریباً معادل چک عمل می کند. میزان اعتبار کارت بدهکار بر اساس حساب بانکی دارنده کارت ]حساب دیداری یا حسابی مشابه[ تعیین می شود. به عبارت دیگر قبل از اینکه دارنده کارت خرید خود را انجام دهد باید معادل مبلغ خرید در حساب مربوطه وجه نقد داشته باشد. مکانیزم کار بدین شکل است که دارنده کارت بدهکار کالا و خدمات مورد نظر خود را انتخاب می کند و صورت حساب مربوطه را امضا می کند. این کار بدین معنی است که به بانک دستور می دهد که معادل مبلغ صورت حساب از حسابش کسر و به حساب پذیرنده کارت واریز گردد. به عبارت دیگر عملکرد آن مثل صدور یک چک در وجه فروشنده می باشد با این تفاوت که زمان صدور و دریافت چک, در اینجا وقتی که از ماشین های نقطه فروش (POS)244 استفاده می شود به صفر می رسد. از کارت های بدهکار برای دریافت وجه از طریق ماشینهای خودپرداز (ATM)245 نیز می توان استفاده نمود. نکته ای که در مورد کارت های بدهکار بسیار مهم است این است که دریافت وجه یا خرید کالا و خدمات صرفاً به اندازه موجودی حساب دارنده کارت, امکان پذیر می باشد و اضافه بر موجودی امکان پذیر نمی باشد. کارتهایی که اخیراً توسط بانک های کشور ارائه می شود از نوع کارتهای بدهکار می باشد.
ج) کارت هزینه
کارت های هزینه بسیار شبیه کارت های اعتباری می باشند تفاوت آنها این است که در کارت های اعتباری میزان اعتبار, تعیین می شود و دارنده کارت مجاز است به اندازه اعتبار کارت, خرید انجام دهد و یا پول دریافت نماید, ولی کارت هزینه حد مشخص اعتباری ندارد و دارنده آن هر چه قدر بخواهد می تواند کالا و خدمات خرید نماید ولی پس از دریافت صورت حساب باید بدهی خود را تادیه کند, تفاوت دیگر این نوع کارت با کارت های اعتباری این است که به وسیله این کارت ها نمی توان وجه نقد دریافت نمود. متداول ترین نوع این کارت ها در ایالات متحده آمریکا آمریکن ـ اکسپرس و دانیرز کلوپ می باشد.

2ـ4ـ6ـ2ـ انواع کارت از لحاظ فناوری ساخت
کارت ها بر حسب فناوری ساخت به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) کارت با نوار مغناطیسی؛
ب) کارت های هوشمند؛

الف) کارت با نوار مغناطیسی
در کارت های با نوار مغناطیسی, اطلاعات مربوط به دارنده کارت به صورت کدهای مخصوص بر نوار مغناطیسی که پشت کارت قرار دارد, ضبط می شود. به این عمل در اصطلاح رمزگذاری کارت می گویند. البته در نوع قدیمی تر این کارت ها, اطلاعات به صورت برجسته روی کارت ها حک می شود, هر چند که استفاده از این نوع کارت ها به جریانات الکترونیکی و ارتباط با شبکه تلفنی نیاز نداشت, ولی مشکل عمده آنها مسائل امنیتی و حجم بسیار بالای کاغذهای مصرفی به عنوان اسناد می باشد. این عیوب با قرار دادن اطلاعات کارت به صورت رقمی بر روی نوار مغناطیسی در پشت کارت مرتفع شده است. نوار مغناطیسی حداکثر دارای سه شیار است که شیارهای اول و دوم برای خواندن و شیار سوم هم برای نوشتن و هم برای خواندن اطلاعات به کار می رود. اگر چه ظرفیت ذخیره سازی نوار مغناطیسی تنها حدود 1000 بیت است و این مقدار قابل توجه نمی باشد لکن این میزان برای ثبت اطلاعات مورد نظر در روش برجسته نویسی کفایت می کند.
نحوه استفاده از اطلاعات کارت های مغناطیسی بدین شکل است که دارنده کارت به فروشگاه ها و مراکز تجاری مراجعه و کارت خود را در دستگاههای نقطه فروش (POS)246 قرار می دهد. دستگاههای نقطه فروش اطلاعات کارت را که بر روی نوار مغناطیسی وجود دارد, به مرکز بانک مخابره می نماید و پس از تایید موارد مربوطه, میزان خرید و اعتبار مورد نظر گزارش می شود. زمانی که از این کارت ها برای استفاده از دستگاههای خودپرداز (ATM)247 استفاده می شود نیز همین مکانیزم تکرار می گردد. این نوع کارت ها در سطح بین المللی بسیار شایع می باشد و موسسات بین المللی بزرگ همچون ویزا248 و مستر کارد249 از این نوع فناوری برای کارت های خود استفاده می نمایند.

ب) کارت های هوشمند
به علت پایین بودن ظرفیت ذخیره سازی اطلاعات بر روی کارت های مغناطیسی و نیاز به افزایش قابل توجه حجم حافظه این کارت ها به خصوص در کاربردهایی که مستلزم بکارگیری الگوریتم های پیچیده رمزنگاری باشند (جوانب امنیتی) و یا ضبط اطلاعات خاص, و همچنین مشکل ترافیک خطوط ارتباطی و مخابراتی, کارت های مغناطیسی جوابگو نمی باشند بنابراین طی سالهای اخیر اقدامات ویژه ای برای نصب حافظه ها و پردازشگرهای رایانه ای روی کارت ها صورت گرفته است, حاصل این اقدامات ابداع و عرضه کارت های هوشمند می باشد. کارت های هوشمند عــبــارت کــلــی اســـت کــه گــاهــی بــا نــامــهــای کــارت تــراشـــه دار,250 کـــارت
حافظه دار251 و کارت با مدارهای مجتمع252 معرفی و عرضه می شوند. استفاده وسیع از کارت های هوشمند از سال 1994 توسط موسسات معتبر بین المللی نظیر ویزا, مستر کارد و یوروپی253 به عنوان پایه و اساس سیستم های پرداخت تجاری آینده در سطح جهانی شناخته شد254.
کارت هوشمند به عنوان کارآمدترین عضو خانواده کارت های معمول, قلمداد می شود. این کارت شامل یک مدار مجتمع الکترونیکی به شکل تراشه می باشد که عناصری برای نقل و انتقال, ذخیره سازی و پردازش اطلاعات به همراه دارد. انتقال اطلاعات می تواند به وسیله اتصالاتی که بر روی سطح کارت وجود دارد و یا بدون اتصالات از طریق میدانهای الکترومغناطیسی انجام شود. یکی از فواید این کارت ها این است که اطلاعات ذخیره شده در آنها می تواند در برابر دسترسی و تغییرات غیرمجاز محافظت شود. از مزیتهای دیگر کارت های هوشمند, در کنار اعتبار بالای آن به لحاظ امنیتی, طول عمر بیشتر آن در مقایسه با کارت های مغناطیسی می باشد.
با پیشرفت هایی که در تولید و استفاده از کارت های هوشمند به وجود آمده است انواع جدید پروژه های پول الکترونیکی در کشورهای آمریکا و سایر کشورهای پیشرفته در دست اجرا می باشد. در همین زمینه به عنوان مثال از کیف پول الکترونیکی255 و کارت های موندکس می توان نام برد. کیف پول الکترونیکی عبارت است از کارت مخصوصی که جهت خریدهای کوچک مثل بلیط اتوبوس, قطار, تاکسی یا هزینه صورت حساب رستوران مورد استفاده قرار می گیرد. مزیت کیف پول الکترونیکی امنیت, آسانی در پرداخت, عدم نیاز به حمل پول خرد, ریسک کم و پرداخت تضمین شده می باشد.
موندکس256 یک کارت هوشمند می باشد که توسط بانک نشنال وست مینستر257 ارائه گردید. این کارت جهت حذف پول کاغذی و سکه طراحی شده است. هدف از این کارت ایجاد یک نوع استاندارد برای پول الکترونیکی است. این کارت از فناوری کارت های هوشمند استفاده می کند و در ماشین های خودپرداز (ATM), تلفن های مخصوص, ترمینالهای نقطه فروش (POS) و کیف های موندکس قابل استفاده است258.

3ـ4ـ6ـ2ـ انواع کارت ها به لحاظ گستره جغرافیایی کاربرد
نوع دیگر طبقه بندی کارت ها بر حسب گستره جغرافیایی کاربرد آنها می باشد که به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) کارت های داخلی
ب) کارت های بین المللی

الف) کارت های داخلی
کارت های داخلی همانگونه که از اسمشان پیداست در داخل محدوده جغرافیایی یک کشور کاربرد دارند و تنها در داخل کشور و به ارز همان کشور قابل استفاده می باشد. این نوع کارت ها در اغلب کشورها رایج می باشد. در ایران هم طی سالهای اخیر بکارگیری آن در سطح محدودی رایج شده است. این کارت ها می توانند دارای انواع مختلفی باشند. مثل کارت بدهکار, کارت اعتباری, کارت هزینه, کارت تضمین چک, کارت ماشین های خودپرداز (ATM).

ب) کارت های بین المللی
کارت های بین المللی همانگونه که از اسمش استنباط می شود, کارتی است که در بیش از یک کشور قابل استفاده باشد, بنابراین با بیش از یک ارز سر و کار دارد. دارنده این کارتها می تواند در کشورهای مختلف ]طرف قرارداد[ به خرید و یا اخذ پول به ارز همان کشور اقدام نماید. مهمترین کارتهای بین المللی که حجم نسبتاً زیادی از کل کارت های بین المللی را به خود اختصاص داده اند, توسط موسسات ویزا کارد و مستر کارد ارائه شده است. این نوع کارت های بین المللی دارای انواع مختلفی مثل کارت کلاسیک, کارت طلایی, کارت تجاری, کارت الکترون, کارت ATM و کارت مشترک می باشند259.
با توجه به مشکلاتی که در زمینه تبدیل نرخ ارز و مبادلات ارزی بین صادرکننده کارت و پذیرنده کارت پیش می آید, جهت ارائه خدمات بین المللی, لزوم ایجاد یک سیستم مشترک بین بانکی در سطح بین المللی احساس می گردد. برای این منظور معمولاً بانک ها و موسسات مالی که تمایل دارند کارت های بین المللی صادر نمایند به عضویت سازمانهایی همچون ویزا و مستر کارد درمی آیند. در ایران بانک رفاه کارگران یک نوع کارت بین المللی با همکاری VISA منتشر کرده است و در کیش هم توسط موسسات خصوصی به میزان محدود کارت مستر کارد ارائه شده است260.
5ـ6ـ2ـ مکانیزم عمل کارت ها
در بخشهای قبل انواع مختلف کارت های اعتباری (بانکی) توضیح داده شد, به علت گستردگی و تنوع کارت های اعتباری, تشریح مکانیزم عمل کامل کلیه کارت ها متنوع و طولانی خواهد بود بنابراین در این بخش به طور نمونه, مدلی ساده از نحوه عمل کارتها ارائه خواهد شد. قبل از پرداختن به مدل, شناسایی و تشریح اجزاء تشکیل دهنده کارتها ضروری به نظر می رسد.
اجزاء تشکیل دهنده یک سیستم ساده عملیاتی کارت ها به شرح ذیل می باشد.

الف) صادرکننده کارت261
بانک یا موسسه مالی صادرکننده کارت که طبق مقررات و ضوابط خاص نسبت به صدور کارت اقدام می نماید. بانک یا موسسه بر اساس ضوابط و مقررات مشخص, به مشتریان خود کارت ارائه می نماید و سقف اعتبار قابل استفاده کارت چگونگی استفاده و تعداد دفعات استفاده در دوره زمانی معین را تعیین می نماید. لازم به یادآوری است که بانک یا موسسه صادرکننده کارت می تواند پرداخت کننده نیز باشد.

ب) دارنده کارت
دارنده کارت شخصی است که از صادرکننده کارت تقاضای صدور کارت می نماید. طبق قراردادی که این متقاضی کارت با بانک یا صادرکننده کارت امضاء می کند, آن را تحویل می گیرد و می تواند نسبت به خرید کالا و خدمات و یا تحویل وجه نقد با ارائه کارت خود و بدون حمل پول اقدام نماید.

ج) پذیرنده کارت262
پذیرنده کارت, فروشگاه ها, موسسه مالی یا غیرمالی یا بانکی است که به موجب قراردادی که با صادرکننده کارت منعقد می نماید و با رعایت قوانین, مقررات و دستورالعمل های مربوطه, تعهد می نماید, بدون اخذ وجه و صرفاً با ارائه کارت از طرف دارنده کارت نسبت به معامله و ارائه کالا و خدمات و یا وجه نقد263 اقدام نماید و اسناد مربوطه را به بانک یا موسسه صادرکننده و پرداخت کننده تحویل نماید. تا پس از آن و پس از کسر کارمزد بانکی به حسابش منظور گردد.

د) پرداخت کننده264
بانک یا موسسه مالی است که با عقد قرارداد با پذیرنده کارت متعهد می شود در صورت انجام معامله بین پذیرنده کارت و دارنده کارت, طبق قوانین و مقررات و دستورالعمل های ابلاغی, پس از کسر کارمزد نسبت به بستانکار نمودن حساب وی اقدام نماید.
در ساده ترین مدل کارت های اعتباری صادرکننده و پرداخت کننده کارت یکی است بنابراین سه جزء وجود دارد: صادرکننده, دارنده و پذیرنده کارت. عملیات کارت بسیار ساده است و با انعقاد قرارداد فی ما بین آنها عملیات انجام می پذیرد.

در زیر نمودار مدل ساده عملیات کارت ارائه می شود.

1 درخواست صدور کارت 2 ارائه کارت و تعیین سقف و شرایط استفاده
3 درخواست خرید کالا, خدمات, وجه 4 درخواست صدور مجوز پذیرش کارت
5 ارائه مجوز لازم 6 تحویل کالا, خدمات, وجه
7 ارسال اسناد و صورت حساب 8 ارسال صورت حساب ماهیانه
9 پرداخت صورت حساب

تذکر : مراحل 8 و 9 در کارت های بدهکار به صورت بدهکار کردن حساب دارنده کارت عمل می شود.
در صورتی که صادرکننده و پرداخت کننده دو بانک یا موسسه جداگانه باشند در این صورت برای برقراری ارتباط بین این دو بانک, به ویژه در عملیات تسویه و تهاتر, انتقال اطلاعات بین بانکها و رفع اختلافات احتمالی, نیاز به یک واسطه دارد. در عملیات کارت دو مرحله اساسی وجود دارد یکی مرحله اخذ مجوز و دیگری تهاتر و تسویه که در این مدل توسط واسطه انجام می گیرد. به عنوان مثال موسسه ویزا دارای بیش از 19 هزار بانک و موسسه مالی عضو می باشد و خود به عنوان واسطه نسبت به اخذ مجوز و تهاتر و تسویه اقلام, اقدام می نماید.
در مدل ذیل وقتی که بانک صادرکننده و پرداخت کننده کارت دو بانک مجزا می باشند و واسطه ای وجود دارد, عملیات کارت نشان داده شده است.

1 درخواست صدور کارت
2 صدور کارت و تعیین سقف اعتبار و شرایط
3 درخواست خرید کالا, خدمات, وجه
4 تقاضای مجوز
5 انتقال تقاضای مجوز
6 انتقال تقاضای مجوز
7 ارائه مجوز لازم
8 انتقال مجوز
9 انتقال مجوز
10 تحویل کالا, خدمات, وجه به دارنده کارت
11 ارسال اسناد تحویل کالا, خدمات یا وجه
12 ارسال اسناد تحویل کالا, خدمات یا وجه
13 ارسال اسناد تحویل کالا, خدمات یا وجه
14 بستانکار کردن بانک پرداخت کننده
15 بدهکار کردن حساب صادرکننده کارت
16 بستانکار کردن حساب پذیرنده کارت
17 بدهکار نمودن حساب دارنده کارت

لازم به یادآوری است که این مدل بسیار ساده طراحی شده است و با تغییر فناوری مورد استفاده, استفاده از ماشین های خودپرداز ATM, POS, نوع سازماندهی عملیات کارت و نوع کارتها, این گردش و مدل تغییر خواهد کرد. موضوع دیگر که در مدل موثر است ولی در اینجا حذف شده است, میزان کارمزدی است که هر یک از اجزاء فوق در گردش عملیات کارت ها دریافت می نمایند265.
عملیات فوق الذکر می تواند به صورت کاغذی یا الکترونیکی انجام گیرد. وقتی که این عملیات به صورت الکترونیکی انجام می گیرد عملیات کارت ها تابع اصول انتقال الکترونیکی وجوه266 می باشد.

6ـ6ـ2ـ الزامات و تجهیزات سیستم مدیریت کارت ها
در یک سیستم کارت اجزاء مختلفی وجود دارد این اجزاء شامل شبکه کارت, تجهیزات ارتباطی و مراکز فروش و بانک ها می باشد. که هر کدام تجهیزات و نیازمندیهای خاص خود را دارد. که در اینجا به طور خلاصه مورد بررسی قرار می گیرند.

الف) نیازمندی های مرکز شبکه کارت
نیازمندیهای مراکز شبکه به دو بخش نیازهای نرم افزاری و سخت افزاری تقسیم می گردد. هر کدام از تجهیزات نرم افزار و سخت افزار مورد استفاده در شبکه کارت باید از استانداردهای موسسه بین المللی استاندارد (ISO) برخوردار باشند.
نرم افزارهای مورد استفاده در مرکز شبکه کارت وظایف بسیار مهمی را انجام می دهند که اینها را به دو دسته تقسیم کرده اند. یکی وظایف جلو باجه267 و دیگری وظایف پشت باجه268 به همین دلیل هم دو نوع نرم افزار جلو باجه و پشت باجه ارائه شده است.
وظایف جلو باجه شامل مدیریت کارت (تایید شماره شناسایی اشخاص, توانایی پاسخگویی به چند زبان زنده دنیا, تولید اتوماتیک و دستی نامه ها, تهیه اطلاعات آماری مورد نیاز از کارت ها, پذیرش انواع کارت ها), برنامه کنترل دستگاهها, برنامه ذخیره و ارسال, برنامه پردازش تسویه حساب, برنامه اعطای مجوز, فعال بودن سیستم در 24 ساعت و همه روزه بودن آن, توانایی برقراری ارتباطات به موقع و مداوم.
وظایف پشت باجه شامل نگهداری حساب مشتریان, تهیه گزارشات اعتباری حسابهای کل, مدیریت سیستم های اطلاعاتی, تهیه تراز کل, مدیریت پذیرندگان کارت و پیگیری مطالبات می باشد.
سخت افزارهای مورد نیاز مرکز سیستم شبکه کارت به علت اهمیت وظایف سخت افزاری باید از قابلیت اعتماد بسیار بالا برخوردار باشند. سخت افزارها باید از قدرت پردازش بالا برخوردار باشند و توانایی کار در دو حالت موازی و آماده به کار را داشته باشند. یعنی به محض خراب شدن یک دستگاه, دستگاه دیگر بدون وقفه وارد عمل شود269.

ب) سیستم ارتباطی
سیستم ارتباطی که در مدیریت کارت مورد استفاده قرار می گیرند شامل روشهای خطوط اجاره, خطوط تلفن معمولی, VSAT,270 X.25 و شبکه اینترنت می باشد.
ج) تجهیزات و نیازهای مربوط به مراکز فروش, بانکها و سایر مراکز ارائه خدمت به مشتریان
تجهیزات متنوعی توسط این مراکز مورد استفاده قرار می گیرد ولی ما به سه نوع اصلی آن اشاره می کنیم:

1ـ دستگاههای خودپرداز (ATM)271
این دستگاهها نقش تحویل دار را بازی می کنند و قادرند کلیه عملیات تحویل داری را انجام دهند. استفاده از این دستگاهها باعث افزایش سرعت و کارایی می شود. ماشینهای ATM در شعب بانک ها, مراکز خرید و فروش بزرگ, هتلها, و… عملاً خدمات پولی را در هر زمان و مکان در اختیار مشتریان قرار می دهد272.

2ـ دستگاههای نقطه فروش (POS)273
این دستگاهها معمولاً در فروشگاههای بزرگ قرار دارند, POS سیستمی است که به طور پیوسته از مرکز شبکه مجوز لازم را جهت انجام معامله اخذ می نماید. مکانیسم کار آن بدین صورت است که فروشنده کالا کارت را از کارت خوان ماشین عبور می دهد و سپس لیست و مبلغ فروش را وارد دستگاه می کند, آنگاه دارنده کارت با وارد کردن شماره شناسایی خود و امضاء صورت حساب چاپ شده توسط دستگاه, معامله را تایید می کند و بالاخره صورت حساب به طور اتوماتیک به حساب بدهکار شخص خریدار و بستانکار شخص فروشنده منظور می شود274.

3ـ دستگاه Imprinter
در شیوه قدیمی بکارگیری کارت ها از دستگاه Imprinter استفاده می شده است. این دستگاه به شیوه دستی عمل می کند. در این حالت, فروشنده برای معامله مورد نظر سند کاغذی تهیه می کند و کارت را همراه با سند فروش در دستگاه قرار می دهد و ماشین را به کار می اندازد. این امر باعث می شود تا شماره کارت, نام صاحب کارت, نام و آدرس فروشنده بر روی سند حک شود. پس از گرفتن مجوز لازم از بانک و همچنین امضای صورت حساب توسط دارنده کارت و تایید و مطابقت امضاءها, یک نسخه از صورت حسابها را به دارنده کارت و یک نسخه را برای بانک ارسال می کند تا وجه صورت حساب را دریافت نماید275.

7ـ6ـ2ـ مسائل و مشکلات کارت های اعتباری (بانکی)
علی رغم مزایا و فواید آشکار کارت های اعتباری, استفاده از این کارت ها خالی از عیب نمی باشد بنابراین توجه به معایب و مشکلات آن ضروری است. به همین علت به پاره ای از مهمترین مشکلات و مسائل آن در زیر اشاره می گردد:
1ـ مسائل و مشکلات قانونی مربوط به چگونگی باز کردن حساب, صدور کارت, امنیت کارت, کارتهای گم شده, مسئولیت ضررهای احتمالی, چگونگی حل مناقشات مشتریان بانک.
2ـ ریسک مربوط به کارت ها.
3ـ تقلبات در مورد کارت ها.
4ـ اشتباهات در پرداخت های انجام شده توسط کارت ها.
5ـ خرابی سیستم های نرم افزاری و سخت افزاری.
6ـ امنیت اطلاعات فردی.
7ـ آثار تورمی کارت ها در پاره ای از موارد.

7ـ2ـ پول الکترونیکی

1ـ7ـ2ـ مقدمه
هنگامی که برای اولین بار فلزات (طلا و نقره) به صورت سکه ضرب شدند پول به عنوان وسیله پرداخت مطرح شد و سه مشخصه اصلی که آن را از دیگر موارد مشابه جدا می ساخت عبارت بودند از راحتی, سادگی و سرعت استفاده.
هم اکنون ابزار جدیدی به عنوان "وسیله مبادله" در حال شکل گیری است و در آینده ای نزدیک جای پول کنونی و سنتی را خواهد گرفت چرا که اعتقاد بر این است که از پول موجود بهتر است. این ابزار جدید پول الکترونیکی نام دارد. در این بخش در خصوص مفهوم, مزایا و معایب و انواع پول الکترونیکی مطالبی ارائه خواهد شد.

2ـ7ـ2ـ تعریف پول الکترونیکی276
پول الکترونیکی با اسامی مختلف Ecash, Digital money, و Emoney به انگلیسی و در فارسی با عباراتی نظیر پول بر پایه اطلاعات, پول غیرقابل لمس, پول رقمی و پول الکترونیکی شناخته شده است. هویت پول الکترونیکی از لحاظ ساختاری, عبارت است از بیت های موجود در حافظه رایانه, که دارای ارزشی برابر با ارزش پول نقد می باشد277.
پول الکترونیکی مانند, کارتهای اعتباری, چک الکترونیکی و موارد مشابه آن, فقط حاوی اطلاعات پولی نیست بلکه دارای خاصیت پول حقیقی است. وجه نقد الکترونیکی روشی برای پرداختهای رایانه ای و اینترنتی می باشد بدین نحو که یک فرد می تواند با انتقال یک عدد از یک رایانه به رایانه دیگر کالا یا خدمات مورد نیاز خود را تهیه کند این اعداد که نشان دهنده جمع پول واقعی فرد است به صورت کد درآمده و حالت استعاری دارد.
یکی از شیوه های مورد استفاده پول الکترونیکی کش نت278 می باشد. روش عمل کش نت (شبکه پول الکترونیکی) عموماً به این نحو است که استفاده کننده شماره ای مجرد از کش نت خریداری می کند. این شماره معرف ارزش پولی است و تنها برای مالک آن قابل تعریف می باشد. دارنده می تواند هر آنچه را که می خواهد در هر کجا خریداری نموده و پس از ارسال آن به فروشنده کالا و خدمات, قابلیت استفاده مجدد آن برای فروشنده وجود دارد. بنابراین فروشنده می تواند آن را از طریق کش نت, نقد نماید یا در گردش معاملاتی از آن استفاده کند. این پول از طرق مختلف قابل خریداری است و از آنجا که این پول در سطح جهان رایج است از تمام مراکز اقتصادی و بانکی قابل تهیه است.
پول الکترونیکی وسیله ای عمومی و چندمنظوره برای پرداخت است. به طور کلی پول الکترونیکی عبارت است از ارزش پولی ذخیره شده, که به شکل دیجیتالی نگهداری می شود و برای پرداخت های آنی در معاملات در دسترس می باشد.
نقشها و وظایف پول الکترونیکی عبارت است از:
1ـ پول الکترونیکی ارزش را به صورت اطلاعات دیجیتالی و بدون وابستگی به حساب بانکی در خود نگه می دارد.
2ـ پول الکترونیکی می تواند از طریق انتقال اطلاعات دیجیتالی ارزش را به دیگری منتقل نماید.
3ـ پول الکترونیکی برای پرداخت های از راه دور مخصوصاً در شبکه های عمومی (مثل شبکه های ارتباطی و اینترنت), بسیار مناسب است.
4ـ در بعضی موارد پول الکترونیکی نیازی به طرف سوم برای نظارت و تایید معامله, ندارد.
5ـ پول الکترونیکی برای پرداخت های با مبالغ کم (کم ارزش) مناسب می باشد279.

3ـ7ـ2ـ اهمیت و مزایای پول الکترونیکی
با نظر به این واقعیت که تجارت الکترونیکی اکنون با شتابی روزافزون در حال گسترش می باشد, هر چند پیش بینی ها و برآوردهایی که در گزارش های مختلف ارائه شده, ارقام متفاوتی را نشان می دهد, اما همه اتفاق نظر دارند که طی سالهای آینده حجم تجارت الکترونیکی به شدت افزایش خواهد یافت و در این بین ابزار پرداخت و نقل و انتقال الکترونیکی پولی نظیر کارتهای اعتباری, چکهای الکترونیکی و پول الکترونیکی, سهم عظیمی را به خود اختصاص خواهند داد. واضح است که در این راستا پول الکترونیکی با مزایای قابل توجهی که برای کاربران خود دارد, درصد بیشتری از این سهم را به خود اختصاص خواهد داد.
اگر این تصور را قبول کنیم که در دنیای دیجیتال و اینترنت آینده, پول الکترونیکی جای پول سنتی را خواهد گرفت به اهمیت و نقش آن در آینده ای نزدیک بیشتر پی خواهیم برد.
پول الکترونیکی نسبت به پول معمولی و سایر ابزارهای پرداخت الکترونیکی از مزایای برجسته ای برخوردار است, که به پاره ای از مزایای آن در ذیل اشاره می شود:
1ـ انتشار آزاد پول خصوصی
هایک در اثر کلاسیکی که در سه دهه پیش از این منتشر ساخت از "ملیت زدایی" پول نام برد و تاکید کرد که مهم ترین پیامد اقتصادی پول الکترونیکی انتشار آزاد پول خصوصی از سوی بانک های تجاری است. این بدان معنا است که با گسترش روزافزون این روند, انتشار پول و عرضه آن تنها به عهده بانک مرکزی یک کشور نیست و حتی بانکهای خصوصی هم آزادی و اجازه انتشار پول را خواهند داشت و این امر در سیاست پولی تاثیر بسزایی در برخواهد داشت280.

2ـ قابل حمل و جابجایی281 (عدم وابستگی به مکان282)
از دیگر مزیت های پول الکترونیکی این است که پول الکترونیکی در هر مکان و هر زمان قابل استفاده مالک خود می باشد و محدودیتی برای استفاده از آن وجود ندارد. و از طرف دیگر به راحتی و سرعت و دقت بالا قابل جابجایی از یک نقطه به نقطه دیگر می باشد.

3ـ قابلیت گردش و چرخش نامحدود283 (تا زمان از بین رفتن خود آن284)
پس از صادر کردن شماره پول الکترونیکی مالک شماره می تواند از طریق اینترنت هر چیزی که در توان دارد را بخرد پس از خرید آن در شبکه cashnet فروشنده بلافاصله شماره را دریافت و می تواند در همان شبکه پول الکترونیکی خود را نقد یا در چرخه خرید و رد و بدل پولی به فرد دیگری انتقال دهد بدین نحو پول الکترونیکی تا زمان نامحدود و تا وقتی که پول مفقود یا به سرقت نرفته قابلیت کاربرد خود را حفظ می کند285.

4ـ قابلیت اعتماد و اطمینان به آن (امنیت)286
پول الکترونیکی مشکلات مربوط به سوء استفاده از کارتهای اعتباری اشخاص را از بین می برد و به علاوه از آنجا که برای هر پول الکترونیکی کش نت یک شماره وجود دارد و به کمک ارقام منفرد که تنها یک بار مورد استفاده قرار می گیرد ارائه می شود لذا جعل آنها دشوار است و در برابر هر گونه کلاهبرداری ایمن است و از طرفی مشتری با استفاده از پول الکترونیکی نسبت به تعداد کالایی که از طرف فروشنده برای او فرستاده خواهد شد اطمینان حاصل خواهد کرد و اشتباهی صورت نخواهد گرفت287.

5ـ نامشخص بودن هویت
در این سیستم به خریدار کش نت (دارنده پول الکترونیکی) تضمین داده می شود که هویت وی کاملاً ناشناس باقی مانده و برای وی هیچگونه تبعات و عواقب منفی (بعد از خرید) در پی نخواهد داشت. در واقع استفاده کننده اگر قصد مخفی نمودن هویت خود را داشته باشد می تواند از دستگاه پخش کننده اتوماتیک پول (ATU) یا از سیستم کش نت که به شبکه متصل است و یا از طریق شبکه بانکی که در آن حساب وارد اقدام به تهیه آن نماید بدین ترتیب پول الکترونیکی غیرقابل ردیابی می باشد.

6ـ قابلیت کار در حالت ناپیوسته288
یکی دیگر از ویژگیهای پول الکترونیکی, قابلیت پرداخت به صورت ناپیوسته می باشد. ضمن داشتن این قابلیت, این امکان را به کاربر خود می دهد که بدون اینکه مستقیماً بانکی را درگیر کند معامله را انجام دهد. در این روش مشتری می تواند امور پولی و تبادل مالی خود را بدون مراجعه به بانک یا موسسه مالی مرجع انجام دهد.

7ـ قابلیت استفاده دوتایی یا چندتایی289
چند مشتری می توانند بها یا نرخ کالا یا خدماتی که می خواهند بخرند را بین خود تقسیم نموده و هر کدام از کاربران بخشی از هزینه آن را بپردازد. این روش در سیستمهایی که مبتنی بر کارتهای اعتباری است, امکان پذیر نیست. و از طریق کارت کل هزینه یکجا و هم زمان باید پرداخت شود. در واقع از طریق پول الکترونیکی هم می توان پول را کامل پرداخت نمود و هم کل مبلغ را از طریق مجموع مقادیر چند پول الکترونیکی پرداخت نمود.

8ـ قابل تقسیم شدن290
پول الکترونیکی قابلیت خرد شدن به مقادیر کوچکتر را دارد بدین معنا که برای سهولت در انجام معاملات خرد یا خریدهای جزئی, پولهای الکترونیکی مقادیر بسیار خرد را برای استفاده مشتریان فراهم می نمایند.

9ـ قابلیت همگانی بودن
امروزه تعداد زیاد ارائه کنندگان پول الکترونیکی, گسترش استفاده از آن را نشان می دهد, پول الکترونیکی در منطقه وسیع تجاری شناخته شده و قابل قبول می باشد از طرفی همه افراد می توانند از آن استفاده نمایند. این ویژگی در دو ابزار پرداختی دیگر نظیر دسته چک یا کارت اعتباری که فقط به افراد یا سازمانهای خاص تعلق دارد دیده نمی شود.

10ـ ساده بودن291 و کاربر پسند بودن292
استفاده از پول الکترونیکی هم برای ارائه دهنده و هم برای گیرنده آن بسیار ساده و آسان است. این روش احتیاج به رمزنگاری با رتبه زیاد نداشته و همین طور به اطلاعات زیاد و راهنمایی پیچیده ای برای کاربران نیازی ندارد.

11ـ هزینه کم
انتشار پول الکترونیکی باعث حذف هزینه های ارائه خدمات (که صرف استخدام کارمندان برای ارائه سندهای مالی و… می باشد), می شود. علاوه بر آن هزینه های ضرب مسکوک و چاپ اسکناس را کاهش می دهد. بنابراین یکی از پی آمدهای این مسئله به حفظ بیشتر سرمایه ملی می انجامد.
12ـ آزاد بودن293 و عدم وابستگی سیاسی294
به علت اینکه هیچ مرزی برای اینترنت نمی توان در نظر گرفت لذا انتقال پول الکترونیکی در چهارچوب یک کشور محدود نمی شود. بنابراین هیچ کشور یا سیاست خاصی نمی تواند روی آن اعمال سلیقه کند و برای آن محدودیت ایجاد نماید.

13ـ محدود بودن مقدار پول
با توجه به اینکه کاربر مقدار کمی پول در این روش استفاده می کند در صورت مفقود یا از دست دادن آن به هر نحو ضربه و اثر منفی کمتری به او وارد می شود295.

14ـ بهبود داد و ستد
یکی از پی آمدهای استفاده از پول الکترونیکی, بهبود داد و ستد می باشد. به علت مزایایی نظیر ریسک کمی که در انجام داد و ستد به این روش وجود دارد و علت آن را در مبالغ محدودی که در پول الکترونیکی موجود است می توان جستجو کرد و همچنین زمان کمی که مشتریان به هنگام پرداختها صرف می کنند و امنیتی که در انجام پرداخت وجود دارد, همه این عوامل موجب کارامدتر کردن معاملات می شود و مجال بیشتری را برای فعالیتهای اقتصادی فراهم می آورد.

15ـ سرعت
خصوصیات پول الکترونیکی نظیر ناشناس بودن, و قابلیت اطمینان آن سبب می گردد که فرایند تجارت در شبکه اینترنت با سرعت بیشتری انجام شود و زمان کمی جهت نقل انتقال آسان پول الکترونیکی, صرف شود. مجموع این ویژگیها باعث تسریع در فرآیند تجاری می شود.

4ـ7ـ2ـ انواع پول الکترونیکی
پول الکترونیکی را به شیوه های مختلف تقسیم بندی می نمایند, در یکی از تقسیم بندی ها پول الکترونیکی را به دو دسته تقسیم می نمایند:
1ـ پول الکترونیکی شناسایی شده
این نوع پول الکترونیکی حاوی اطلاعاتی درباره هویت مالک آن می باشد که تا حدودی مانند کارتهای اعتباری است. این پولها دارای قابلیت ردگیری می باشند و هویت دارنده آن قابل شناسایی است. قابلیت استفاده این پول در دو روش پیوسته296 و ناپیوسته297 امکان پذیر است.

2ـ پول الکترونیکی غیرقابل شناسایی (بی نام و نشان)
این نوع پول دیجیتالی298 خصوصیت مخفی بودن هویت فرد دارنده اش, را در بردارد, و از این لحاظ درست مانند پول کاغذی سنتی عمل می کند. هنگامی که پول دیجیتالی از حسابی برداشت شد بدون باقی گذاشتن هیچ اثری می توان آن را خرج نمود و با توجه به این نکته که هنگام ایجاد کردن پول دیجیتالی از امضاهای نامشخص استفاده می شود امکان پی گیری آن برای هیچ بانکی وجود ندارد299.
هر کدام از پولهای الکترونیکی فوق الذکر به دو دسته پول الکترونیکی پیوسته300 و پول الکترونیکی ناپیوسته301 تقسیم می شود.

5ـ7ـ2ـ معایب و پیامدهای منفی پول الکترونیکی
علی رغم مزیت های آشکار و قابل توجه پول الکترونیکی و اثرات بسیار مثبت آن بر امر تجارت, بکارگیری این نوع پول در اقتصاد دارای معایب و پیامدهای منفی نیز می باشد که ذیلاً به پاره ای از آنها اشاره می کنیم.

1ـ عدم امکان ردیابی پرداختهای پول الکترونیکی
برخلاف معاملات با کارت های اعتباری که نام کاربر به حسابش پیوند خورده است, در پولهای الکترونیکی بی نام و نشان, هویت مالک کاملاً مخفی است و در صورت به سرقت رفتن یا موارد قانونی مشابه که نیاز به ردگیری و پی گیری آن باشد, شناسایی هویت دارنده پول غیرممکن به نظر می رسد.

2ـ مشکل جعل سازی
همان گونه که در تعریف پول الکترونیکی مطرح گردیده است پول الکترونیکی شامل چند دسته بیت رایانه ای است, به همین سبب کپی کردن آن و جعل سازی آن ساده به نظر می رسد. در سیستمهای پول الکترونیکی پیوسته و ناپیوسته راهکارهای مناسبی برای رفع این مشکل تمهید شده است. با وجود اینکه در هر دو نوع, بانک قادر است گردش پول الکترونیکی را در اقتصاد پی گیری کند و چیزی را که هر شخص می خرد, محل, زمان, مبلغ خرید را مشخص می کند. در حالت خالی بودن پول در سیستم ناپیوسته هویت خرج کننده اصلی پول, نامشخص است و به دنبال آن مسیری که پول در بازار پیموده است مشخص نیست.

3ـ ایجاد اختلال در عرضه پول
می دانیم که در تجارت با پول الکترونیکی مرزهای ملی از بین خواهد رفت و بانکهای خصوصی هم قادرند پول الکترونیکی عرضه کنند, لذا بانکهای مرکزی قدرت خود را در کنترل عرضه پول, تا حدودی از دست می دهند و این عامل موجب ایجاد اختلال در عرضه پول خواهد شد.
از طرف دیگر, با گسترش روزافزون تجارت از طریق اینترنت, پول الکترونیکی از طریق این شبکه ایجاد می شود که نسبت کل پول الکترونیکی از پول سپرده شده نزد بانکها بیشتر خواهد بود این توسعه روزافزون که نمایانگر فعالیت اقتصادی در اینترنت است در نهایت بر عرضه پول در جهان واقعی تاثیر خواهد گذاشت. در جهان واقعی رشد فعالیت اقتصادی موجب جذب سرمایه خارجی از سایر کشورها می شود و این عامل به علت وجود مرزهای ملی, کشوری و خطر نوسان ارز, ورود این سرمایه را محدود می کند اما این محدودیتها در دنیای رایانه و اینترنت وجود ندارد و تعامل بین پول واقعی و پول الکترونیکی بی واسطه تر و سریع تر خواهد بود و بدین نحو تاثیرات و واکنش های رویارویی مالی بین اقتصاد ملی و فعالیتهای اقتصادی مجازی در اینترنت و رایانه حذف و سرعت بیشتری خواهد داشت که نهایتاً باعث آشفتگی در عرضه پول می گردد302.

4ـ امکان ایجاد بحرانهای مالی از طریق معاملات الکترونیکی
امکان انتشار پول الکترونیکی توسط بانکهای خصوصی موجب خواهد شد که در عرصه توسعه طبیعی, بخش مالی و رقابت بین بانکی امکان وام دادن پول الکترونیکی به میزان بیشتر از اعتبار خود, وجود داشته باشد و این امر ممکن است سبب شود که این موسسات قادر به بازپرداخت دیون خود در آینده نبوده و به ورطه ورشکستگی کشیده شوند و از این طریق بحران مالی ایجاد کند.

5ـ ملاحظات مالیاتی
حال که مرزهای کشورها در این برهه زمان از طریق اینترنت و رایانه از میان رفته, ارتباط کاری افراد مختلف در کشورها و در حوزه های مختلف, نیاز به قوانین مالیاتی بین المللی را بیش از پیش نمایان می سازد. به طور مثال اگر یک کالایی یا خدماتی در ایران در سایت ژاپنی عرضه گردید و یک فرانسوی آن را خرید, قوانین مالیاتی کدام کشور باید در خصوص فروش اعمال گردد؟ این مسئله بسیار مهمی است که به قوانین روشن و واضحی در این زمینه احتیاج دارد.
علاوه بر این, به علت فقدان مدرک در نقل و انتقال پول الکترونیکی, امکان ردگیری و پیگیری آن را برای دریافت مالیات ندارند. زیرا پول الکترونیکی مانند پول نقد غیرقابل شناسایی است و با نقل و انتقال از طریق شبکه بانکی, تفاوت فاحشی دارد بنابراین با وجود قوانین بین المللی مالیاتی, اخذ مالیات کار ساده ای نیست. از طرفی تطهیر پول به علت عدم امکان ردیابی در نقل و انتقال مالی, امکان پذیر می باشد, همان طور که در سالهای اخیر باندهای تبهکاری نقل و انتقال پولهای تقلبی را از طریق اینترنت انجام داده اند و علت آن علاوه بر مورد بالا, امکان ارسال پول به هر نقطه جهان می باشد.

8ـ2ـ پرداخت الکترونیکی صورتحسابها303

1ـ8ـ2ـ مقدمه
ذکر این مسئله که قلمرو خدمات مالی, سریعتر از هر زمان دیگر در حال تغییر است, موضوعی تکراری به نظر می آید. هر چند که این امر در جهان امروز یک واقعیت محسوب می شود که بیشتر مصرف کنندگان با استفاده از کارت های اعتباری و از طریق الکترونیکی خریدهای خرده فروشی خود را انجام می دهند اما هنوز هم اغلب تعهدات اقساطی مثل اقساط وام های گوناگون از طریق چکهای شخصی انجام می گیرد. با این همه این رویه ممکن است به زودی متحول شود. در حال حاضر چندین نظام پرداخت الکترونیکی صورت حساب ها در حال گسترش یا در مرحله اولیه کاربرد هستند. این نظامها موجب تحول در فرآیند پرداخت صورت حسابها می شوند و روش فعلی پرداخت صورتحسابهای ماهانه خانوارها را به طور کلی دگرگون خواهد کرد. هر چند در ایران امکانات اولیه برای چنین سیستمی وجود ندارد ولی مطالب این بخش و سایر بخشهای این فصل جهت آگاهی و اشاعه چنین سیستم های پرداختی در آینده ضروری به نظر می رسد.

2ـ8ـ2ـ تعریف پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
همان گونه که از نامش (پرداخت صورتحسابهای الکترونیکی) پیدا است, مکانیزمی است که پرداخت صورتحساب به صورت الکترونیکی و از طریق اینترنت را میسر می سازد304. مشتری با استفاده از این روش می تواند صورت وضعیت و مانده حسابهایش را روی صفحه رایانه ملاحظه کند. و همچنین مروری بر صورتحسابهای الکترونیکی کرده و در صورت تمایل فوراً پرداخت ها را همانجا انجام دهد. نظام های پرداخت الکترونیکی صورت حسابها موجب تحول در فرآیند صدور و پرداخت صورت حساب ها از حالت کاغذی به الکترونیکی می شود, شرکت آب و برق, شرکت مخابرات, بازرگانان و موسسات مالی می توانند برای ارسال صورتحسابها و تراز حساب خانوارها و مشتریان و دریافت و پرداخت وجوه صورت حسابها و تبادل اطلاعات, از این نظام استفاده نمایند. کل این فرآیند توسط اینترنت انجام می شود.
3ـ8ـ2ـ اهمیت پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
موضوع ارسال و پرداخت صورتحساب ها یک فعالیت اقتصادی پشت صحنه است و به تدریج به فعالیتی بسیار عظیم تبدیل می شود, برآوردهای انجام شده در چندین گزارش بازرگانی نشان دهنده این واقعیت است که صورتحسابهای دریافت و پرداخت شده توسط خانوارها سالانه بخش عظیمی از مبادلات اقتصادی را در برمی گیرد که شامل صورتحسابهای مصارف آب و برق و گاز, تلفن, مسایل بیمه ای گزارش مانده حسابها و… است و بخش عظیمی از این پرداختها توسط چکهای شخصی و اسناد پرداختی دیگر از طریق حضوری و یا از طریق پست انجام می شود.
شرکتهای عرضه کننده نرم افزار و سخت افزار رایانه ای, تولیدکنندگان تجهیزات مخابراتی و موسسات خدماتی پرداخت, همگی در جستجوی راههایی هستند که بتوانند از این هزینه قابل توجه سازماندهی صورتحسابها در هر سال بهره مند شوند.
با توجه به حجم بسیار زیاد صورتحسابها و مزایایی عمده ای که پرداخت الکترونیکی صورت حسابها در بردارد, لازم است برنامه ریزان کشور, که در زمینه بانک داری الکترونیکی و سیستم های پرداخت الکترونیکی فعالیت دارند, به این امر توجه ویژه مبذول نمایند.

4ـ8ـ2ـ فرایند پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
برای دریافت و پرداخت الکترونیکی صورتحساب ها یک مشتری باید قبلاً قراردادهایی را با بانک خود یا شرکت صادرکننده صورتحساب یا با مدیر سیستم305 منعقد نماید. در این قرارداد مشتری مشخص می کند که از چه حساب سپرده, یا از چه حساب کارت اعتباری, باید بدهی هایش برداشت شود. پرداخت ها نوعاً به شکل انتقال اعتبار از حساب مشتری کم می شود و از طریق یک اتاق پایاپای خودکار (ACH) در یک شبکه الکترونیکی کل کشور, برای پرداخت های کوچک بین بانک ها استفاده می شود, در نظام موجود, مدارک کاغذی در طول یک چرخه چهار بار بین اعضای ذینفع رد و بدل می شود306:
1ـ صادرکننده صورتحساب آن را برای مشتری ارسال می کند.
2ـ مشتری چک ها و اطلاعات باقیمانده را برای صادرکننده صورتحساب می فرستد.
3ـ صادرکننده صورتحساب چک ها را به بانک خود می سپارد.
4ـ بانک های کارگزار صادرکنندگان صورتحساب ها, چک ها را برای نقد شدن به بانک های مربوط می فرستند موارد اول و دوم فوق الذکر توسط اداره پست انجام و دو مورد سوم و چهارم توسط خدمات پیام رسانی صورت می گیرد.
با الکترونیکی شدن پرداخت صورت حسابها مراحل فوق حذف می شود و باعث سرعت عمل, کاهش زمان و هزینه می گردد. به صورت کلی و اجمالی در جدول ذیل نظام فعلی صورتحساب کاغذی و پرداخت صورت حسابهای الکترونیکی را با هم مقایسه می نماییم.

جدول مقایسه e-Billing و نظام فعلی صورت حساب کاغذی و پرداخت آن307
مرحله
نظام فعلی (صورت حساب کاغذی)
نظام جدید با e-billing
1ـ آماده سازی
ذینفع صورتحساب ها را تهیه و چاپ می کند و به اداره پست می سپارد
ذینفع یک فایل رایانه ای حاوی اطلاعات صورتحساب را تهیه و در اختیار مدیر سیستم می گذارد
2ـ تحویل به مشتری
اداره پست به طور فیزیکی صورتحساب ها را به صندوق پستی مشتریان می رساند
مدیر سیستم صورتحساب های الکترونیکی را به بانک مشتریان می سپارد تا در شبکه رایانه ای بانک قرار گیرد
3ـ انجام پرداخت
مشتریان, صورتحساب ها را مرور کرده, چکی را ضمیمه صورت وضعیت نموده, برای ذینفع پست می کند
مشتریان صورتحساب ها را مرور کرده و پرداخت الکترونیکی را انجام داده و اطلاعات مانده و پرداخت ها به صورت خودکار به مدیر سیستم برمی گردد
ادامه در صفحه بعد

ادامه جدول صفحه قبل
4ـ بازگشت به ذینفع
اداره پست چک و صورت وضعیت را به صندوق پستی ذینفع تحویل می دهد
مدیر سیستم یک فایل رایانه ای برای ذیفنع می فرستند که حاکی از وصول مبلغ صورتحساب است
5ـ به هنگام کردن حساب ها
ذینفع پاکت ها را باز کرده حسابهای مشتریان را به هنگام می کند و چک ها را برای وصول به بانک خود می سپارد
با استفاده از فایل ارایه شده توسط مدیر سیستم, ذینفع اطلاعات حسابهای مشتریان را به هنگام می کند
6ـ ارایه اطلاعات به بانک مرکزی
بانک, حساب ذینفع را بابت چک ها بستانکار می کند و چک ها را برای انجام فرآیند پایاپای به بانک مرکزی می سپارد
مدیر سیستم, دستور پرداخت ها را به اتاق پایاپای خودکار بانک مرکزی می فرستد
7ـ ارایه به بانک پرداخت کننده
بانک مرکزی چک های مشتریان را تقسیم بندی کرده و آنها را به بانک های مربوط ارایه می کند
از طریق اتاق پایاپای خودکار, بانک مرکزی به مشتریان اطلاع می دهد که حساب هایشان بهنگام شده است
8ـ تسویه بین بانکی
بانک مرکزی, حساب های ذخیره بانک های مشتریان را بدهکار و حساب بانک های ذینفع را بستانکار می کند
بانک مرکزی, حساب های ذخیره بانک های مشتریان را بدهکار و حساب بانک های ذینفع را بستانکار می کند
9ـ بستانکار و بدهکار کردن حساب های بانک
طبق چک های کاغذی دریافتی, حساب های بانکی مشتریان بدهکار و حساب های بانکی ذینفع بستانکار می شوند
طبق فایل های الکترونیکی اطلاعاتی حساب های بانک های مشتریان بدهکار و حساب های ذینفع بستانکار می شوند

نمودار ذیل به طور خلاصه عملیات پرداخت صورت حسابهای الکترونیکی را نشان می دهد.

رایانه شخصی مشتری رایانه ذینفع

تایید صورتحساب تائید وصول صورتحساب

صورتحساب صورتحساب

بستانکار کردن
دستور پرداختها حساب بانک
صورتحساب ذینفغ

اطلاع بهنگام سازی حسابها

بانک مشتری
بدهکار کردن حساب ذخیره
بانک مشتری
5ـ8ـ2ـ مزایای پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
همان طور که قبلاً اشاره شد, پرداخت صورت حسابهای الکترونیکی از مزایای قابل توجهی برخوردار است, برای توضیح بیشتر این موضوع, در زیر به پاره ای از این مزایا اشاره می گردد:

1ـ سرعت
بر اثر حذف مراحل کاغذ و پستی, نظام صورت حسابهای الکترونیکی دارای این خاصیت است که زمان ارایه صورتحساب و مراحل انجام پرداخت را کوتاه می کند. این روش سبب می گردد که در زمان کمتر, تمام عملیات بانکی انجام پذیرد اولاً به دلیل اینکه ارسال صورتحساب ها مشمول تاخیر ثبت نمی شود, ثانیاً چون مبالغ از جانب مشتری به سوی ذینفع صورتحساب ها به صورت الکترونیکی جریان می یابد, لذا زمان تهاتر چک ها بین بانک ها حذف می شود308.
اگر بخواهیم وضعیت فعلی ارسال صورت حسابها و پرداخت آنها را در ایران بررسی کنیم وضعیت بسیار بحرانی تر خواهد شد زیرا این فرایند در کشور ما با تاخیرهای زیادی در سازمانها, پست و بانکها مواجه است.

2ـ هزینه کمتر
هزینه پرداخت الکترونیکی صورت حسابها به مراتب پایین تر از سیستم فعلی دستی می باشد. به عنوان نمونه در آمریکا منابع صنعتی برآورد می کنند که به طور میانگین هزینه های چاپ و ارسال, فرایند دریافت و نقد کردن چک های شخصی برای صادرکنندگان صورتحساب حدود 9/0 دلار در هر صورتحساب است. اما شرکت های ارائه کننده E-billing پیشنهادی مبنی بر 32/0 دلار برای ارایه خدمات مربوط به هر نقل و انتقال را مطرح کرده اند که بسیار پایین تر از میانگین
9/0 دلار برای هر صورتحساب در نظام فعلی است. با توجه به این نکته که مدیران سیستم توافق کرده اند که خودشان برای مشتری هزینه ای قایل نشوند و بانکهایی که درگیر این پرداخت ها می شوند تنها از طرف کارفرما چیزی به آنها بپردازند. این تصمیم به منظور تشویق مشتریان و بانکهای آنان در استفاده بهتر از این سیستم است309.

3ـ بازگشت سریع سرمایه
هر چه صادرکننده صورتحساب, زودتر مبلغ صورتحساب را دریافت کند, زودتر می تواند آن را در حساب های سپرده خود سرمایه گذاری کند. با توجه به اهمیت جنبه مدیریت نقدینگی, عملاً بسیاری از صادرکنندگان صورتحساب هایی که دارای حجم زیادی صورت وضعیت مشتریان می باشند, با استخدام مدیران تحصیلداری, تحصیل درآمدها را شتاب بیشتری بخشند.
به طور کلی می توان گفت ذینفع با تحصیل سریع تر مبالغ صورتحساب ها, قادر است سود و درآمد بیشتری را کسب کند. البته لازم به ذکر است که این مزیت مشروط به این است که مشتریان وقتی از e-billing استفاده می کنند روش پرداخت خود را تغییر ندهند.
در ایران شرکت مخابرات و سازمان آب و برق که معمولاً بیشترین صورت حسابها را صادر می کنند, اگر بتوانند با همکاری بانکها این سیستم را مورد استفاده قرار دهند, به میزان قابل ملاحظه ای از مشکلات نقدینگی آنها کاسته می شود. زیرا شرکت مخابرات و سازمان آب و برق ماهیانه حجم بسیار بالایی صورت حساب صادر می کنند و مدت زمان زیادی طول می کشد تا آنها را دریافت نمایند و هزینه زیادی نیز صرف توزیع و پست صورت حساب ها می نمایند.

4ـ حفظ مشتریان
در این دوران که رقابت شدیدی بر تجارت حکمفرماست صادرکنندگان صورتحساب ها باید به نگهداری مشتریان خود بیاندیشند. از یک طرف چون هزینه داشتن حسابهای جدید برای مشتریان بسیار بالاست لذا شرکت ها ممکن است برای حفظ مشتریان خود مایل باشند هزینه های اضافی را متحمل شوند. بنابراین ممکن است صادرکنندگان صورتحساب ها, E-billing را به عنوان روشی برای پرداخت, حتی در شرایطی که هزینه زاتر از فرایند روش قدیمی باشد, ارائه نمایند.

5ـ حفظ سرمایه
به طور کلی یکی از منافع غیرمستقیم e-billing برای مشتریان, حفظ بهتر سرمایه است. به این نحو که چون زمان وصول پرداخت ها تحت نظام الکترونیکی قابل پیش بینی تر از نظام کاغذی است, لذا مشتریان قادر خواهند بود که بدهی خود را در آخرین فرصت های مجاز پرداخت کنند بعلاوه جریمه دیرکرد هم نپردازند. در واقع با پرداخت دیرتر صورتحساب در این چرخه, مشتریان خواهند توانست مانده حسابهای سپرده خود را به طور میانگین در بانکهایشان در سطح بالاتری نگهدارند و بهره بیشتری را کسب کنند.

9ـ2ـ امنیت در سیستم های الکترونیکی انتقال وجوه

1ـ9ـ2ـ مقدمه
هر یک صد روز, تعداد کاربران اینترنت دو برابر می شود و طبق پیش بینی های ناظران تجارت الکترونیکی در سال 2002 ارزش تراکنشهای تجارت الکترونیکی سالانه به چهار صد میلیارد دلار, بالغ خواهد شد310. گسترش رو به تزاید و شگفت انگیز کاربرد اینترنت و رشد آن در بین کاربرانی که تنها از کارایی, اثربخشی و مقرون به صرفه بودن آن اطلاع داشته و به این امر توجه نمی کنند که فضای اینترنت مثل همه محیط های تجاری برای سوء استفاده و تهدیدهای درونی و بیرونی باز است نگرانی های روزافزونی را از عدم قابلیت حفظ این تراکنشها در پی دارد.
بنابراین توجه به مسائل امنیتی در توسعه تجارت الکترونیکی بسیار حیاتی است. در بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه, امنیت و اطمینان جایگاه ویژه ای دارد, زیرا خطر سوء استفاده بیشتر است. و نگرانی زیادی در ارتباط با ارسال اطلاعات مالی از قبیل شماره کارت اعتباری, شماره حسابها, بر روی اینترنت وجود دارد. زیرا اینترنت شبکه عمومی است و بدون امنیت, کلاهبرداری از طریق رایانه غیرقابل ردیابی می باشد. بنابراین باید کمبودهای امنیتی را از طریق مکانیزم هایی برطرف نمود.
در این بخش مسئله امنیت و مکانیزم های ایجاد امنیت در خصوص انتقال الکترونیکی داده ها با تاکید بر امنیت در سیستم های پرداخت الکترونیکی مورد بررسی قرار می گیرد.

2ـ9ـ2ـ مفهوم امنیت
امنیت اطلاعات مقوله جدیدی در دنیای تجارت به حساب نمی آید, اما به تناسب پیشرفت فناوری و تغییر سیستم نقل و انتقال اطلاعات, راهکارهای حفظ آن نیز تغییرات بنیادین و اساسی پیدا کرده است. به طور کلی امنیت در تجارت الکترونیکی را می توان رابطه ساده, حفظ اطلاعات و داده ها در هر مرحله از تجارت الکترونیکی (اعم از ثبت, ارسال, دریافت و…) از سوء استفاده های درونی و بیرونی دانست311.
به دنبال مزایای عمده ای که استفاده از اینترنت برای کاربران خود به ارمغان آورده است, دسترسی عموم کاربران به اطلاعات اینترنت (که این اطلاعات می تواند اسناد و داده ها و اطلاعات محرمانه موسسات, بانکها و افراد حقیقی و… باشد) یکی از معایب این پیشرفت, می باشد. همین امر سبب گردیده است که روشها و متدهای سوء استفاده از اطلاعات نیز متفاوت باشد, و گاهی بسیار ساده به نظر آید و گاهی آنقدر پیچیده که در ابتدا محال به نظر می رسیده. به طور مثال "نام دامنه" یک شرکت یعنی بخشی از آدرس اینترنتی یک شرکت و یا نشانی اینترنتی اش, می تواند توسط رقبا طوری تقلید و شبیه سازی شود که مشتریان و تولیدکنندگانی که با آن شرکت سر و کار دارند به اشتباه نامه های خود را به آدرس رقیب بفرستند. بدیهی است که در شیوه سنتی این امر اگر محال نباشد بسیار نادر است, و یا قفل شکنهای اینترنتی امکان دارد به قصد دزدی اطلاعات با "کاشتن" ویروس و یا تخریب سیستمها و ایجاد اختلال در کارکرد یک سایت رایانه ای به آن سایت حمله کنند و صورتحساب های بانکی را مخدوش کنند. این مورد و موارد مشابه نشان می دهد که پرداختن به امنیت اینترنت یک ضرورت است و باید به طور موثر و سریع به آن پرداخت312.
در هر حال اکنون که در حال گذار از شیوه سنتی مبتنی بر کاغذ به شیوه های الکترونیکی تبادل اسناد هستیم, امنیت فوق العاده حائز اهمیت است و لااقل باید مطمئن بود که مبادلات الکترونیکی داده ها, که اکنون جایگزین سیستم های کاغذی می شود, از همان سطح ایمنی که در شیوه های سنتی اعمال می شد, برخوردار است, در چهارچوب این مفهوم, ایمنی اطلاعات باید در سه سطح مختلف زیر مورد بررسی و توجه قرار گیرد313:

1ـ کاربرد
حق دسترسی به سطوح مختلف اطلاعات به وسیله کاربردهای مختلف تبیین و مشخص می شود این امر یک مسئله درون سازمانی شرکت ها است و به منظور کنترل اشاعه و پخش بی مورد اطلاعات, و در پی آن کاهش امکان سوء استفاده های بیشتر درون سازمانی اعمال و اجرا می گردد.

2ـ شبکه
کنترل ورود غیر مجاز به داخل سایت و یا درون اینترانت یک کشور یا یک شرکت خاص است. به طور کلی حصول اطمینان از اینکه تسهیلات شبکه ای فقط به وسیله کاربران مجاز و سازمان مجاز قابل دسترسی می باشد.

3ـ پیام
اطمینان حاصل کردن از این که اطلاعات تنها در یک نسخه (و فقط یک نسخه) فرستاده شده و دریافت آن تنها و تنها به وسیله گیرنده حقیقی, بدون هیچ دخل و تصرفی صورت می پذیرد.

3ـ9ـ2ـ مسائل مربوط به امنیت
نقل و انتقال داده ها و اطلاعات (اعم از اطلاعات تجاری, پرداخت وجه, خبری و…) به طور عمومی و تبادل اسناد تجاری و سایر اطلاعات مربوط به نقل و انتقال وجوه به طور اخص, نیازمند ایجاد امنیت و اطمینان لازم, علی رغم عمومی بودن شبکه های مخابراتی و اینترنتی به کار گرفته شده است. با توجه به این مطلب که از یک طرف ارتباطات اینترنتی مبتنی بر TCP/IP به عنوان یک پروتکل زیربنایی است, و از طرف دیگر TCP/IP و HTTP بدون در نظر گرفتن مسائل امنیتی طراحی شده اند, بنابراین بدون استفاده از نرم افزارهای خاص, تمام ترافیک اینترنت قابل رویت می باشد و هر کسی که ترافیک را مانیتور نماید, می تواند آن را بخواند, ضرورت استفاده از مکانیزم ها و نرم افزارهای حفاظتی را بیش از پیش نمایان می سازد. توجه به این مسائل در تجارت الکترونیکی به طور اعم و انتقال الکترونیکی وجوه به طور اخص در طراحی و توسعه سیستم ها از جایگاه ویژه ای برخوردار است. چنین سیستمی باید جوابگوی مسائل امنیتی که در زیر توضیح داده می شود باشد.

1ـ قابلیت دسترسی
یک سیستم ایمن و مطمئن, باید دسترسی و قابلیت حصول داده ها در زمان و مکان مناسب را همراه با مصونیت دسترسی غیرمجاز به داده ها, تامین کند. ولی معمولاً هر سیستمی با خطرات زیر مواجه است:
خطرات شامل خطای شبکه, قطع برق, اشتباهات عملیاتی, اشتباهات کاربردی, خطای سخت افزار, خطای نرم افزار سیستم و ویروس ها می باشد. برای مقابله با این خطرات معمولاً شیوه های زیر مورد استفاده قرار می گیرد:
شیوه های مقابله با خطرات فوق عبارتند از انتخاب مسیرهای ارتباطی جایگزین, جلوگیری از قطع برق, آزمایش کیفیت نرم افزار و سخت افزارها, محدود ساختن دسترسی و تامین سیستم پشتیبانی داده ها.

2ـ محرمانه بودن
محرمانه بودن عبارت است از حفاظت پیام ها در مقابل سوء استفاده, رهگیری و استراق سمع محرمانه بودن با خطراتی نظیر, دسترسی غیرمجاز به وسیله افراد درون سازمانی, مزدوران یا به وسیله رهگیری حین مخابره مواجه می باشد. برای مقابله با این خطرات معمولاً از رمزنگاری پیام ها استفاده می شود.

3ـ تمامیت پیام
منظور از تمامیت, جلوگیری از دخل و تصرف یا حذف ناخواسته پیام می باشد علاوه بر آن این موضوع شامل تمامیت توالی برای جلوگیری از تکرار و نیز از دست رفتن پیام می شود. تمامیت پیام با خطر بروز اشتباهات تصادفی یا ناشی از تقلب در مرحله وارد کردن داده ها, و همچنین تخریب خروجی ها مواجه می باشد. برای مقابله با این خطرات معمولاً از شیوه تایید انتها به انتهای پیام و استفاده از توالی پیام استفاده می شود.

4ـ اعتبار و انکارناپذیری پیام
یکی دیگر از جنبه های امنیت سیستم ها اطلاعاتی اعتبار و انکارناپذیری پیام می باشد که عبارت است از: تامین اطمینان از هویت فرستنده و گیرنده و امکان اثبات مخابره و وصول پیام. اعتبار پیام با خطر, جعل هویت روبرو است. و برای مقابله با آن از شیوه, تائید اصالت پیام به وسیله ترکیبی از آنچه کاربر می داند, آنچه که کاربر در اختیار دارد و یا ویژگیهای فیزیکی کاربر استفاده می شود.

5ـ قابلیت بازرسی و رسیدگی
عبارت است از ثبت داده های بازرسی بر اساس شرایط از پیش تعیین شده محرمانه بودن و تمامیت. خطرات و تدابیر مقابله با آن, خطرات و راههای مقابله با آنها همان است که در بالا در مورد محرمانه بودن و تمامیت گفته شده است.

4ـ9ـ2ـ فناوریهای ایمنی اطلاعات
در بخش قبل اهم مسائل مربوط به امنیت را به طور خلاصه مورد بررسی قرار گرفت, هر کدام یک از جنبه های مختلف امنیت با خطراتی مواجه است, برای مقابله با این خطرات, با استفاده از فناوری روز, شیوه هایی ابداع و در اختیار کاربران قرار می گیرد, این شیوه ها و سیستم ها آن قدر زیاد و متنوع هستند که پرداختن به تمامی آنها از حوصله این بحث خارج است. بنابراین در ادامه سعی می شود مواردی که بیشتر جنبه عمومی دارند, مورد بررسی قرار گیرند.
به منظور تامین امنیت راه حل هایی ابداع شده که مبتنی بر فناوری است. خدمات امنیتی را می توان در مدار شبکه انجام داد که پیام ها در هر پیوند به طور جداگانه حفظ شود. می توان از نرم افزارهای ویژه ای برای حفظ اطلاعات استفاده کرد و یا از سخت افزارهایی که امنیت فیزیکی را بالا می برند, استفاده نمود.
فناوری هایی که برای مسئله "قابلیت دسترسی" به کار برده می شوند, بسیار متعدد می باشند. به طور مثال می توان با ایجاد "دیوار آتش" الکترونیکی (که با استفاده از نرم افزارهای جدیدی نظیر "فایروال" صورت می گیرد) استفاده کرد و یا از آشکارسازهای ورود غیرمجاز, که ترافیک بیرونی را نسبت به وجود تهدیدهای بالقوه و یا "پایشگری" و آشکارسازی ترافیک درونی برای ردگیری پاتکها و تکهای نرم افزاری توسط کاربران غیرمجاز, تجزیه و تحلیل می کند, استفاده نمود. البته همان گونه که اشاره شد تجهیزات سخت افزاری نیز نقش بسزایی در این امر دارند.
با توجه به اینکه شیوه مقابله با خطراتی که امنیت را تهدید می کنند متعدد و متنوع می باشد, یکی از عوامل مهم و اساسی که در انتخاب شیوه تامین امنیت سیستم ها, نقش برجسته ای دارد ملاحظات هزینه ای می باشد. به عبارت دیگر همواره باید بین خطرات احتمالی و هزینه مقابله با آن تعادل برقرار باشد. بنابراین همیشه نباید صرفاً به دنبال سیستم هایی بود که حداکثر امنیت را برقرار نمود زیرا این سیستم ها گاهی از هزینه بسیار بالایی برخوردار می باشند و استفاده از آنها فاقد توجیه اقتصادی می باشد.

1ـ4ـ9ـ2ـ رمزنگاری
برای جلوگیری از دخل و تصرف یا حذف پیام عموماً رمزنگاری پیام امری اجتناب ناپذیر است. رمزنگاری بخش اعظمی از امنیت تجارت الکترونیکی را در بر می گیرد. و برای ایجاد آن نرم افزارهای ویژه ای هر از گاهی پا به عرصه ظهور می گذارند.
استفاده از رمزنگاری برای اطمینان از اختفاء اطلاعاتی که باید به وسیله حاملهای نامطمئنی نظیر یک شبکه ارتباطی راه دور ارسال شود, صورت می پذیرد. قدمت بهره گیری از کدهای مخفی حاوی پیام به زمان مصر قدیم برمی گردد. پس از آن در سال 1660 ساموئل پیس برای ارتباط برقرار کردن اشراف و نجبای انگلیسی با شاه چارز کدهایی را جهت رمزنگاری پیام ارتباطی ابداع نمود.
در سال 1940 آلمانیها ماشینهای "رمز" برای حفظ اطلاعات سری زمان جنگ به وجود آوردند که در آن زمان در سطح بسیار بالایی از لحاظ کارایی و پیچیدگی بودند. هم اکنون در تجارت الکترونیکی پایه و اصل کار به صورت قبل است اما با پیشرفت روزافزون فناوری و به تبع آن دسترسی سوءاستفاده کنندگان به نرم افزارهای قوی و همچنین مهارت و خبرگی بیش از پیش آنان رمزنگاری و کدگذاری باید بسیار قوی و غیرقابل دسترسی باشد.
رمزنگاری به عنوان تضمین ایمنی اطلاعات, زمانی نقش اصلی را بازی می کند که اطلاعات میان یک شبکه عمومی نظیر اینترنت, یا شبکه خصوصی رد و بدل می گردد. بنابراین یکی از موثرترین راههای حفظ امنیت شبکه, رمزنگاری کردن تمام اطلاعاتی است که در آن جریان دارد پس و پیش کردن لغات (یک فرم الگوریتمی ساده) پایه و اصل الگوریتم رمز است که این روش در اطلاعات دیجیتالی نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد. روش و شیوه دیگر که معمول و مرسوم است استفاده از الگوریتمی است که به وسیله یک کلید رمز مجهز گردیده, این کلید در واقع یک رشته اعداد است و شامل قوانینی است که الگوریتم رمزنگاری را هدایت می کند. البته لازم به ذکر است که روشی که کلید یا کلیدها مدیریت می شوند احتیاج به توجه و ملاحظه کامل دارد. رمزنگاری با استفاده از مدیریت کلید معمولاً به دو دسته کلی تقسیم می شود.

1ـ1ـ4ـ9ـ2ـ رمزنگاری متقارن / سری / کلید خصوصی314
در این روش امنیت رمزنگاری بستگی به یک رمز تعیین شده و تقسیم شده دارد که فقط دو طرف ارتباط از آن اطلاع دارند. این رمز تقسیم شده یک کلید اولیه است که در ابتدا و انتهای پیام برای رمزنگاری و رمزگشایی از آن استفاده می گردد. ویژگی شاخص این روش در این است که دو طرف مبادلات تجاری برای رمزنگاری و رمزگشایی مبادله الکترونیکی داده باید از کلید واحد و یکسان استفاده کنند و به همین علت الگوریتم های رمزنگاری آن را الگوریتم های رمزنگاری متقارن نامیده اند. چنانچه پیام مبادله الکترونیکی داده ها با یک کلید رمزنگاری شده باشد نمی توان آن را با کلید متفاوتی رمزگشایی کرد.
الگوریتم کدگذاری اطلاعات بین المللی (IDEA)315 و استاندارد کدگذاری اطلاعات (DES)316 دو مثال از سیستمهای کلید اولیه هستند, DES یک سیستم کلید اولیه متقارن هست که از یک کلید 56 بیت استفاده می کند و با اضافه کردن 8 بیت در دو طرف به 64 بیت گسترش پیدا می کند و در اطلاعات رمزنگاری از آن استفاده می شود.
عموماً این الگوریتم برای به کار بردن سخت افزار معمولی طراحی شده که به طور اتوماتیک و موثر انتقال سیستمها و مقایسه بیتها را انجام دهد.

مزیت
مزیت این روش در سرعت و سهولت کاربرد آن است. این روش نیاز به اینکه هر یک از طرف های تجاری, الگوریتم محرمانه ای تولید و با طرف دیگر مبادله کنند را از بین می برد. و هر طرف تجاری می تواند تنها از همان الگوریتم رمزنگاری استفاده کرده و تنها کلید مشترک محرمانه رد و بدل شود. لازم به ذکر است که الگوریتم کلید متقارن DES اخیراً مورد دستبرد قرار گرفته و لو رفته است بنابراین به جای آن Triple-DES عرضه شده است.

معایب
1ـ طرفین معامله باید در مورد کلید مشترک محرمانه توافق کنند.
2ـ به تعداد روابط تجاری یک شریک تجاری, کلید مشترک نگهداری می شود.
3ـ اصالت منشاء یا مقصد (عدم انکار اصل, تحویل و دریافت) قابل اثبات نیست.

2ـ1ـ4ـ9ـ2ـ رمزنگاری غیرمتقارن ـ کلید عمومی (PKI)317
این روش به منظور رفع معایب کلید متقارن ابداع شده است. در این روش از یک جفت کلید استفاده می شود. هر یک از دو کلیدهای می تواند اطلاعاتی را رمزنگاری کند که رمزگشایی آن تنها با کلید دیگر امکان پذیر است هر جفت کلید صرفاً به یک شریک تجاری اختصاص دارد.
معایب این روش در کند بودن عملکرد آن است البته می توان امنیت بالاتر آن و عدم معایب کلید متقارن را از مزایای آن به شمار آورد.

3ـ1ـ4ـ9ـ2ـ پروتکلها و نرم افزارهای رمزنگاری
در بخش قبلی انواع روشهای رمزنگاری تشریح گردید. بر اساس روشهای فوق نرم افزارهای فراوانی برای تامین امنیت مبادلات الکترونیکی به خصوص در تجارت الکترونیکی ایجاد شده است. ذکر تمامی آنها خارج از حوصله این مقاله است بنابراین به ارائه سه روش معروف یعنی DES, RSA و PGP بسنده می کنیم.

استاندارد رمزنگاری داده ها (DES)318
این رمزنگاری به وسیله دفتر ملی استانداردهای ایالت متحده آمریکا پیشنهاد شده است. یک طرح رمزنگاری به وسیله کلید متقارن است. DES از یک رشته آلفا عددی به عنوان کلید استفاده می کند تا یک پیام را رمزنگاری و رمزگشایی کند. DES در اکثر سامانه های داده پردازی رایانه ای به صورت سخت افزار مورد استفاده قرار می گیرد. دارای کلید 56 بیتی می باشد, پردازشگر آن نیاز به سرعت بالا ندارد و با یک پردازشگر با سرعت پایین قابل اجرا می باشد.
در DES که یک سیستم تک کلیدی است فرستنده و گیرنده هر دو از یک کلید برای رمزنگاری و رمزگشایی استفاده می کنند, بنابراین یکی از مشکلات رساندن رمز (کلید محرمانه) به طرف مقابل می باشد. زیرا ممکن است کلید در طول مسیر ارسال به دست دیگران بیفتد. یکی از مشکلات DES این است که برای اهداف تصدیق فرستنده و غیرقابل انکار بودن پیام کمکی نمی کند319. مجدداً ذکر می گردد که روش DES اخیراً لو رفته است و روش Triple-DES جایگزین آن شده است.

رمزنگاری با کلید عمومی و خصوصی روش RSA
برای رفع پاره ای از مشکلات DES, روش نامتقارن RSA ابداع گردید. در این روش به جای استفاده از یک کلید خصوصی برای رمزنگاری و رمزگشایی پیام ها, از یک کلید خصوصی و یک کلید عمومی متناظر استفاده می شود. هر چند این روش حفاظت از داده ها را به خوبی انجام می دهد ولی برای تصدیق هویت کمکی نمی تواند بکند320.

روش محرمانه جذاب (PGP)321
این روش ترکیبی از روش های IDEA322 و RSA می باشد. PGP هم یک استاندارد رمزنگاری و رمزگشایی می باشد و هم نام یک محصول نرم افزاری برای پست الکترونیکی می باشد. PGP می تواند برای ایجاد امضاهای دیجیتالی از طریق رمزنگاری کارکترهایی که در انتهای پیغام اضافه می شوند استفاده کند.

2ـ4ـ9ـ2ـ گواهینامه دیجیتالی323
یکی دیگر از روشهایی که برای تامین امنیت انتقال اطلاعات در تجارت الکترونیکی مورد استفاده قرار می گیرد, گواهینامه دیجیتالی است. گواهینامه دیجیتالی الحاقیه ای به یک پیغام الکترونیکی می باشد که هدف آن تامین امنیت آن می باشد. به عنوان مثال گواهینامه دیجیتالی صحت ادعای فرستنده پیام را مشخص می کند.
نحوه عملکرد گواهینامه دیجیتالی بدین صورت است که فرد یا سازمانی که می خواهد پیام رمز شده ارسال نماید از یک سازمان مرجع صدور گواهینامه دیجیتالی324, درخواست یک گواهینامه دیجیتالی می نماید. و سازمان صدور گواهی دیجیتالی, گواهی نامه دیجیتالی رمز شده صادر می کند که شامل کلید عمومی درخواست کننده و سایر اطلاعات مربوط به شناسایی او می باشد. البته مرجع صادرکننده گواهی دیجیتالی, کلید عمومی خودش را در اختیار همگان قرار می دهد.
پس از ارسال پیام, گیرنده پیام با استفاده از کلید عمومی, گواهینامه الحاقی به پیغام را رمزگشایی می نماید و بررسی می کند که آیا توسط مرجع صدور گواهینامه, صادر شده است یا خیر؟ پس از آن کلید عمومی فرستنده و اطلاعات شناسایی نگهداری شده در گواهینامه را به دست می آورد. و سپس سایر مراحل کار انجام می شود و گیرنده با اطمینان می تواند پاسخ را تهیه و ارسال نماید.

3ـ4ـ9ـ2ـ لایه سوکتهای امن (SSL)325
یکی از معروف ترین شیوه های تامین ایمنی مبادلات الکترونیکی در اینترنت, SSL می باشد. SSL یک پروتکل رمزنگاری است که توسط نت اسکیپ326 تولید شده است و مورد قبول بسیاری از تولیدکنندگان بزرگ محصولات اینترنت می باشد. SSL برای ارسال اسناد محرمانه در اینترنت ایجاد شده است و از یک کلید خصوصی برای رمزنگاری پیام های ارسالی استفاده می نمایند327.
SSL تمام داده های رد و بدل شده مابین میزبان و مشتری را رمزنگاری می نماید و این رمزنگاری شامل تصاویر, نمودارها, متنها و تمام محتویات پیام می شود. با توجه به فرآیند کار SSL سرعت کار, تا حد قابل ملاحظه ای کاهش خواهد یافت.
یکی از استفاده های SSL تبادل ایمن اطلاعات بین کاربر و یک رایانه میزبان می باشد. SSL در بانکداری الکترونیکی با استفاده از اینترنت نیز کاربرد دارد, به عنوان مثال برای باز کردن یک حساب توسط یک مشتری بانک مورد استفاده قرار می گیرد.
4ـ4ـ9ـ2ـ معاملات الکترونیکی ایمن (SET)328
SET یک پروتکل خاص می باشد که برای انجام عملیات بانکی و معاملات با کارت اعتباری طراحی شده است. SET یک استاندارد باز برای پردازش معاملات کارت های اعتباری روی اینترنت می باشد, که با همکاری شرکت های بزرگ تولید نرم افزار مثل میکروسافت, نت اسکیپ و شرکتهای بزرگ کارت های اعتباری مثل ویزا و مستر کارد ابداع شده است. هدف آنها از ایجاد SET تامین امنیت معاملات با کارت های اعتباری با رعایت سادگی و آسانی لازم می باشد. SET محرمانه بودن معاملات را به شیوه ای رعایت می کند که فروشنده به اطلاعات کالای تقاضا شده, قیمت آن و اینکه آیا پرداخت آن تایید می شود دسترسی دارد ولی به اطلاعات نحوه پرداخت مشتری دسترسی ندارد. در مقابل صادرکننده کارت اعتباری به قیمت کالا دسترسی دارد ولی دسترسی به اطلاعاتی درباره نوع کالا ندارد.
SET برای تصدیق صاحب کارت, تصدیق فروشنده و ارتباطش با موسسه اعتباری از گواهینامه دیجیتالی استفاده می نماید.
نحوه عملکرد SET را در صفحه بعد ملاحظه می نمایید329.

نحوه عملکرد SET330
فروشنده

مشتری

5ـ4ـ9ـ2ـ فناوری مبادلات ایمن (STT)331
با توجه به حساسیت زیاد پرداخت های بانکی در اینترنت, امنیت آنها بسیار مهم است به همین منظور پروتکل های زیادی طراحی شده است, یکی از جدیدترین پروتکل ها در این زمینه, پروتکل فناوری مبادلات ایمن (STT) می باشد. STT از تجربیات سایر پروتکل ها استفاده می نماید, STT از رمزنگاری DES برای اطلاعات, و رمزنگاری RSA برای اطلاعات کارت اعتباری و تصدیق تمام گروههای درگیر معامله استفاده می کند332.

فصل سوم

بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه
و مشکلات و موانع گسترش آن در ایران

1ـ3ـ مقدمه
در فصول قبل در خصوص تجارت الکترونیکی, انتقال الکترونیکی انتقال وجوه و بانکداری الکترونیکی مباحثی ارائه گردید. با توجه به مباحث مطرح شده در فصول قبل و روند گسترش و توسعه فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیکی در سراسر جهان می توان نتیجه گرفت که توجه به این مقولات و برنامه ریزی در جهت استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به خصوص گسترش سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در کشور یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.
یک برنامه ریزی خوب و مناسب, برنامه ریزی است که با شناخت دقیق مشکلات و موانع از یک طرف, و شناخت منابع و پتانسیل ها از طرف دیگر همراه باشد. در این فصل سعی خواهد شد ابتدا تاریخچه بانکداری در ایران و همچنین فعالیت هایی که در زمینه بانکداری الکترونیکی انجام شده مورد بررسی قرار می گیرند سپس موانع و مشکلات مربوط به ایجاد و گسترش سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) به طور اخص و تجارت الکترونیکی به طور اعم, بررسی و تجزیه و تحلیل خواهند شد.
این موانع شامل محدودیت زیرساخت های لازم, کمبود سرمایه انسانی, موانع قانونی, موانع اقتصادی, موانع فرهنگی و اجتماعی, موانع سیاسی, مقاومت کارکنان در مقابل تغییر, مشکلات مربوط به نظام مدیریتی حاکم بر بانکها, سنتی بودن سیستم های سازمانها و موسسات در کشور, غیررقابتی بودن بانکهای کشور و مشکلات امنیتی می باشد. البته هر کدام یک از موانع فوق قابل تقسیم به موانع جزیی تری نیز می باشد. در ارتباط با ارائه مسائل فوق سعی شده از توضیحات اضافی خودداری شود.

2ـ3ـ بررسی وضعیت بانکداری الکترونیکی در ایران
قبل از بررسی وضعیت بانکداری الکترونیکی در ایران لازم است به تاریخچه بانکداری در ایران اشاره کوتاهی شود.

1ـ2ـ3ـ تاریخچه بانکداری در ایران
بررسی تاریخی نشان می دهد که کشور ما خیلی دیر پا به عرصه عملیات جدید بانکی گذاشته است. در گذشته عملیات نقل و انتقال پول و ضرب سکه و تغییر و تبدیل پول به وسیله صرافها صورت می گرفت و در واقع سیستم قدیم بانکداری ایران را سیستم صرافی تشکیل می داده است. عملیات بانکی در ایران از سال 1888 میلادی با تاسیس شعبه هایی در تهران و چند شهر بزرگ از طرف دو بانک جدید شرق که مرکز آن در هندوستان بود شروع گردید. سپس در سال 1889 که مطابق با 1306 هجری قمری است با امتیاز "بارون ژولیوی روتر" بانک شاهنشاهی (شاهی) ایران تاسیس شد. و پس از آن بانکهای دیگری به نام بانک ایران و روس و بانک عثمانی در ایران به وجود آمد. ولی کلیه این بانکها از طرف اتباع خارجی و زیر نفوذ سیاست خارجی و استعماری کشورهای انگلستان و روسیه تزاری اداره می شد. تا اینکه سال 1306 هجری شمسی بانک ملی ایران تاسیس گردید و از آن تاریخ فعالیت بانکی به معنای واقعی در ایران به وجود آمد و عملیات بانکی رسماً از طرف خود ایرانیان تعقیب شد. عملیات بانکی و انتشار اسکناس ابتدا توسط بانک صورت می گرفت. و این بدان سبب بود که امتیاز انحصار اسکناس به بارون ژولیوی روتر به مدت 20 سال در تمام خاک ایران واگذار شده بود (1377ـ1306 هجری قمری) پس از آن در سال 1309 هجری شمسی امتیاز انتشار اسکناس از بانک به مبلغ دویست هزار لیره خریداری و به بانک ملی واگذار گردید. عملیات بانک ملی تا قبل از تاسیس بانک مرکزی به دو قسمت نشر اسکناس و عملیات بانکی تقسیم می شد. و برای هر قسمت ترازنامه جداگانه تنظیم می شد, بعد از واگذاری حق انتشار اسکناس از بانک ملی به بانک مرکزی, بانک ملی فقط به عملیات بانکی پرداخت. بانک مرکزی ایران به موجب قانون 7 خرداد 1339 هجری شمسی تاسیس گردید. تاسیس این بانک به منظور حفظ ارزش پول و تنظیم اعتبارات و انتشار پول بود. این وظایف تا سال 1339 هجری شمسی به عهده بانک ملی بود. ولی بانک ملی به علت وظایف متنوع اغلب موفق به انجام وظایف اصلی خود که حفظ ارزش پول و تنظیم اعتبارات است نمی گردید. از این نظر در سال 1339 وظایف بانک ملی محدود به عملیات بانکی شد و انحصار انتشار اسکناس و نظارت در گردش پول به بانک مرکزی واگذار گردید333.

2ـ2ـ3ـ بانکداری الکترونیکی در ایران
همانگونه که قبلاً اشاره شد, بانکداری الکترونیکی دو قید و محدودیت خدمات بانکی سنتی یعنی زمان و مکان را از بین برده است در سیستم سنتی بانکی گسترش ساعات بانکی و شعب بانکها عامل تسهیل کننده خدمات رسانی بانکی به شمار می رفت هم اکنون با گسترش روزافزون بانکداری الکترونیکی این معیارها اهمیت و ارزش خود را از دست داده است. با توجه به پیشرفت های سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات, اغلب کشورها با استفاده از این فناوری نظام بانکداری خود را الکترونیکی کرده اند, جمهوری اسلامی ایران نیز از دهه های 60 و 70 شمسی تلاشهای زیادی را در جهت استفاده از سیستمهای رایانه ای در بانکها انجام داده است اما بنابر دلایل متعدد ایجاد این سیستمها نتایج قابل قبولی را در بر نداشت و تاکنون باعث حذف دفاتر حسابداری و یا کاهش هزینه های واقعی پردازش اطلاعات نگردیده است. به همین سبب هر چند سیستمهای نوینی مانند کارت های بانکی یا حسابهای هوشمند جدا از حسابهای جاری و یا پس انداز بانکها ایجاد شد ولی ارتباط آن با سیستم سنتی از طریق صدور یک سری سند و به صورت دستی انجام می پذیرد.
با وجود مشکلات و موانعی که در راه گسترش بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه در ایران وجود دارد, اقدامات قابل توجهی در این زمینه انجام شده است. در این بخش کارت های بانکی, سویفت (SWIFT), شتاب334, مهتاب335, VSAT336, به طور اعم و اقدامات بانکهای مختلف ایران به طور اخص مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت.

1ـ2ـ2ـ3ـ کارت های بانکی در ایران
استفاده از کارت های بانکی در ایران قبل ازا نقلاب به میزان محدودی رواج داشت. این کارتها توسط موسسات بین المللی مثل ویزا و مستر کارت ارائه می شد که جنبه بین المللی نیز داشتند. علاوه بر آن قبل از انقلاب تعداد بسیار محدود ماشین های ATM337 توسط بعضی از بانکها وارد کشور گردیدند, ولی عملاً مورد استفاده قرار نگرفتند. بنابراین تا قبل از سال 1369 اقدام جدی جهت استفاده از کارت در ایران صورت نگرفت. تا اینکه در این سال مطالعات و بررسی هایی توسط بانک تجارت به خصوص در زمینه تطبیق قوانین موجود بانکی و نحوه استفاده از کارت صورت گرفت و نهایتاً در سال 1370 این بانک توانست اولین کارت بانکی را در ایران صادر نماید که به طرح چک کارت بانک تجارت معروف شد. این کارت ماهیتاً یک کارت بدهکاری می باشد. برای صدور این کارت متقاضی به بانک مراجعه می کند و یک حساب سپرده در بانک افتتاح می نماید و به میزان مبلغ واریزی به حساب, اعتبار به کارت تعلق می گیرد.
پیرو این اقدام بانک تجارت, بانک سپه نیز در سال 1371 با نصب هفت دستگاه ماشین خودپرداز (ATM), کارت بانکی صادر نموده و به ارائه خدمات کارت بانکی پرداخت, پس از آن به تدریج سایر بانکها دست به کار شدند و اقدام به ارائه کارت بانکی نمودند. کارت هایی که تا به حال توسط بانکهای داخلی صادر شده است کارت بدهکار می باشند, زیرا اولاً برای دریافت کارت باید حساب افتتاح نمود و به مبلغ کارت سپرده واریز کرد و ثانیاً این کارت ها بیشتر برای استفاده از ماشینهای خودپرداز (ATM) کاربرد دارند.
به غیر از بانک ها طی سالهای اخیر موسسات دیگری نیز اقدام به تولید و صدور کارت های بانکی نموده اند که نمونه بارز آن موسسه امین و کارت ثمین می باشد. کارت تلفن هم نمونه ای کارت می باشد که برای پرداخت هزینه مکالمات تلفنی استفاده می شود.
شاید جدیدترین اقدامی که در این خصوص توسط بانکهای کشور انجام شده است. سیستم یکپارچه بانک ملی ایران (سیبا) باشد. این سیستم تلفیقی از دو سیستم کارت های بانکی (ملی کارت) و حساب جاری الکترونیکی می باشد. به عبارت دیگر در این سیستم حساب جاری (حساب چک) و حساب کارت مشتری در اصل یک حساب مشترک می باشد بنابراین مشتری هم می تواند از دسته چک و هم از کارت, جهت انجام عملیات بانکی خود استفاده نماید.
علاوه بر کارت های بدهکار که توسط بانکها ارائه می گردد اخیراً کارت هزینه ای به نام کارت ثمین ارائه گردیده است. کارت ثمین که توسط شرکت ایز ایران تولید شده است مراحل اولیه گسترش خود را سپری می کند. این کارت 206 بایت حافظه و یک تراشه (chips) را در خود جای دارد. طریقه تهیه این کارت بدین نحو است که افراد کارمند و یا شاغل در موسسات و ادارات دولتی و یا سازمانهای معتبر از سازمان خود تقاضای کارت می نمایند, موسسه ذیربط تقاضای مربوطه همراه با اطلاعات مورد نیاز و تعهدات لازم را برای شرکت ایز ایران ارسال می کند. شرکت ایز ایران کارتی حداکثر معادل 80% حقوق فرد صادر می کند. افراد حقیقی نیز می توانند با مراجعه به موسسه های مالی و اعتباری, حدود دو برابر مبلغ اعتبار درخواستی را به صورت اسناد مالی و وثیقه قرار بدهند و با استفاده از اعتبار آن, از موسسه صادرکننده کارت, کارت دریافت نمایند. پس از دریافت کارت, دارنده کارت می تواند به فروشگاههای خاصی مراجعه نماید و کالای مورد نظر خود را خریداری نماید. و یک تا سه ماه بعد بدهی خود را پرداخت نماید, در صورت عدم پرداخت بدهی خود, کارت وی از درجه اعتبار ساقط می گردد. فروشنده نیز پس از انجام معامله, پس از دو روز می تواند با ارائه صورت حساب فروش, مبلغ صورت حساب خود را پس از کسر 2% کارمزد ایز ایران, دریافت نماید. در صورت مفقود شدن کارت یا سرقت رفتن آن, پس از اطلاع یافتن شرکت, کارت غیرقابل استفاده خواهد بود.
گسترش استفاده از کارت ها در ایران با مشکلات و موانع زیادی روبروست. یک دسته از مشکلات, مشکلات سخت افزاری می باشد, منظور از سخت افزار دستگاههای خودپرداز (ATM), نقطه فروش (POS) و سایر دستگاههای مورد نیاز می باشد. با توجه به اینکه بانکهای ایران از ماشین های مشابهی استفاده نکرده اند محدوده کاربرد کارتها در ایران وسیع نیست. زیرا کارت های بانکی هر بانک خاص دستگاههای خودپرداز (ATM) خود بانک است و نمی توان با ماشین های خودپرداز (ATM) بانکهای دیگر مورد استفاده قرار داد. علاوه بر این, موضوع قیمت هنگفت چنین دستگاههایی سبب شده است که بانک ها نتوانند در کلیه شعب خود این دستگاهها را نصب نمایند.
علاوه بر مشکلات سخت افزاری, مشکلات نرم افزاری نیز در بانکها وجود دارد. به علت اینکه بانکها از نرم افزارهای مشابهی استفاده نمی کنند, تبادل اطلاعات, با مشکل مواجه است و عملاً امکان پذیر نیست.
علاوه بر معظلات مطرح شده مشکل عمده کاربرد کارتها, فقدان زیرساخت های الکترونیکی لازم در بانکها و موسسات مالی است زیرا بانکها و موسسات مالی از سیستم های سنتی استفاده می کنند. در نتیجه استفاده از کارت های بانکی محدود می گردد. این موضوع سبب شده است که بانک ها سیستم های کارت کاملاً مجزا از سیستم بانکی خود تعریف نمایند و همچنین کارت یک بانک توسط بانکهای دیگر قابل پذیرش نباشد.
گسترش و رواج بعضی از کارت ها مثل کارت های اعتباری به علت قانون بانکداری بدون ربا از لحاظ قانونی و شرعی با مانع روبرو است.
یکی از معضلات مهم دیگر نداشتن قانون جامع برای انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) در کشور می باشد. که گسترش این کارت ها را با مشکل جدی مواجه خواهد ساخت.
مشکل فرهنگ استفاده و امنیت کارت ها, تقلب, سرقت, شیوه رسیدگی به تخلفات و فرآیند قضایی مربوطه از موانع موثر در گسترش کارت ها در ایران می باشد. زیرا باعث ایجاد جو عدم اطمینان و اعتماد در بین مردم می شود.
یکی از استفاده های مهم کارت ها در تجارت بین المللی می باشد, کارت های صادر شده در ایران در سطح ملی و محدود کاربرد دارند, محدودیت کاربرد آنها باعث مانع در گسترش استفاده از این کارت می شود.
بعضی از موانع فوق مربوط به عدم دستیابی فناوری پیشرفته اطلاعات و ارتباطات است که به علت تحریم اقتصادی آمریکا بر علیه جمهوری اسلامی ایران تشدید شده است.
حال که مشکلات و معظلات کارت ها در ایران بررسی شد, پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت کارتها در ایران ارائه می گردد. به طور خلاصه برای گسترش استفاده از کارت ها در کشور اقدامات زیر پیشنهاد می گردد:
ـ حرکت بانک ها از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی.
ـ هماهنگ کردن سخت افزارها و نرم افزارهای بانک ها.
ـ ایجاد زیرساختهای لازم برای انتقال الکترونیکی وجوه در ایران.
ـ تجدید نظر در قوانین بانکی و وضع قوانین لازم در خصوص انواع کارت های بانکی.
ـ ایجاد فرهنگ لازم جهت استفاده از کارتها.
ـ فراهم آوردن امکان استفاده از کارت ها در تمامی مکانها, بانکها و فروشگاهها.
ـ برقراری ارتباطات بین المللی بانکها و بین المللی کردن استفاده از کارت ها.
ـ ایجاد مرکز تهاتر و تسویه بین بانکی کارت.

2ـ2ـ2ـ3ـ شبکه تبادل اطلاعات بانکی (شتاب)
یکی دیگر از اقدامات نظام بانکداری ایران برای ایجاد زمینه راه اندازی بانکداری الکترونیکی طرح شبکه تبادل اطلاعات بانکی (شتاب) می باشد. از آنجایی که تبادل الکترونیکی وجوه مختص به یک بانک نیست و همانگونه که در شیوه سنتی تبادل وجوه نقدی, حسابها و اسناد دریافتی بین بانکها از طریق اتاق پایاپای انجام می پذیرد, برای تبادل الکترونیکی وجوه بین بانکها نیز چنین مکانیسمی به طور الکترونیکی مورد نیاز است. برای این منظور بانکها به شبکه الکترونیکی جدیدی که مانند اتاق پایاپای برای بانکها عمل کند نیازمند می باشند. وظیفه تبادل اطلاعات بانکی در سطح بین المللی و خارج از کشور به عهده شبکه های بین المللی به خصوص سوئیفت338 است. اما در داخل کشور و با توجه به ارتباط بین بانکهای داخلی, سوئیفت کارآیی و ویژگیهای لازم را برای این کار ندارد. به همین منظور شبکه ای به نام شتاب (شبکه تبادل اطلاعات بانکی) در نظر گرفته شده که این خلاء را در آینده پر نماید. شرکت خدمات انفورماتیک339 به عنوان سازمان اجرایی طرح اتوماسیون سیستم بانکی اقدام به طراحی مرکز شتاب با اخذ مجوز از شورای عالی بانکها در سال 1377 کرده است. در این مرکز شرایط, مقررات, آیین نامه ها و استاندارد پیامها تدوین گردیده است. محدوده خدمات این مرکز دستگاههای نقطه فروش (POS)340, خودپرداز (ATM)341 و PINPAD و همچنین ارائه خدمات تجارت الکترونیکی است342.
مرکز شتاب پس از بررسی و مطالعه مراکز سوئیچ کشورهای پیشرفته و بکارگیری تجربیات آنها به وجود آمده است. سیستم نرم افزار به کار گرفته شده بر اساس سیستم عامل UNIX, windows با پیروی از پروتکل TCP/IP بنا شده است و از معماری خادم و مخدوم343 با پیکربندی سوپر سرورهای قدرتمند استفاده می نماید.
با پیش بینی به عمل آمده در مرکز شتاب اتصال دستگاههای نقطه فروش (pos) از طریق این مرکز به مرکز رایانه ای اعضا وصل خواهد گردید. اتصال دستگاههای خودپرداز (ATM) کماکان از طریق مراکز رایانه ای سازمانها برقرار خواهد بود. شکل زیر نحوه اتصال مراکز رایانه ای به مرکز شتاب را نشان می دهد.

نحوه اتصال سازمانهای مختلف به مرکز شتاب344

3ـ2ـ2ـ3ـ مرکز هماهنگی تبادل اطلاعات بین بانکی (مهتاب)
شبکه مهتاب تقریباً مشابه شبکه شتاب است و هدف آن تسهیل تبادلات بین بانکی الکترونیکی و سایر خدمات بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه در ایران می باشد. این طرح توسط شرکت سداد345 دنبال می شود. و از سوی بعضی از بانکهایی داخلی از قبیل بانک ملی و ملت مورد حمایت قرار می گیرد. هر چند که طرح شبکه مهتاب در کنار طرح شبکه شتاب می تواند موجب افزایش رقابت و بالا بردن کیفیت شبکه گردد ولی در شرایط فعلی با توجه به مشکلات و موانع موجود در راه بانکداری الکترونیکی در ایران, تا حدود باعث ناهماهنگی و اصراف منابع می گردد.

4ـ2ـ2ـ3ـ سوئیفت346 (SWIFT)
یکی دیگر از اقدامات نظام بانکداری ایران در جهت حرکت به سوی بانکداری الکترونیکی پیوستن به سوئیفت بود. ایران در سال 1371 به عضویت سوئیفت درآمد و در سال 1372 به شبکه سوئیفت متصل شد.
سوئیفت را می توان نقطه شروع بانکداری الکترونیکی در ایران دانست. هر چند پیوستن به سوئیفت مزایای شاخص و گسترده ای در پی دارد مع الوصف از سوی بانکهای ایران با کندی مورد استقبال قرار گرفت. با رواج سوئیفت مفاهیم ارتباط الکترونیکی و ارسال و دریافت پیامهای مالی از طریق بکارگیری فناوری رایانه ای و شبکه مخابراتی مطمئن, جای خود را در فعالیتهای بانک ایران باز نمود. به طوری که تعداد پیامهای ارسالی ایران از طریق سیستم سوئیفت در سالهای اخیر به سرعت در حال افزایش می باشد:
سال تعداد پیام
1994 42266
1995 126030
1996 159576
1997 222456

تمامی اعضای سوئیفت در یکی از بانکهای مورد نظر سوئیفت دارای حساب می باشند. و حق برداشت از این حسابها توسط اعضاء به موسسه سوئیفت داده شده است. موسسه سوئیفت, حق اشتراک سالانه اعضاء, هزینه تجهیزات و جزواتی را که برای اعضاء ارسال می دارد را از این حسابها برداشت می نمایند347.
بانکهای ایرانی در حال حاضر از انواع پیامهای سوئیفت از جمله پیامهای مربوط به حواله شخصی, ارسال منابع بین بانکی, پیامهای مربوط به وام, اعتبارات اسنادی, وصولیها و پیامهای غیرمالی استفاده می نماید.

5ـ2ـ2ـ3ـ VSAT348
در حال حاضر خط ارتباطی ماهواره ای بانکداری الکترونیکی در ایران توسط VSAT انجام می گیرد. این شبکه که متولی برپایی آن شرکت خدمات انفورماتیک ایران است تمام حجم ارتباطات ماهواره ای تبادل بانکی را انجام می دهد349.
پس از تصویب طرح اتوماسیون بانکی در شورای عالی بانکهای کشور در سال 1371, بررسیهای کارشناسی گسترده ای به منظور انتخاب و استقرار بستر مخابراتی مناسب برای این پروژه عظیم ملی با در نظر گرفتن مشخصه های اختصاصی شبکه مخابرات بانکی آغاز شد. نتیجه آن پیشنهاد ایجاد یک شبکه ارتباطی اختصاص مطمئن با پوشش جغرافیایی وسیع در قالب شبکه ماهواره ای VSAT بود. این شبکه در حال حاضر با بیش از هزار پایانه و با نرخ توسعه سریع روزانه, به بانکهای کشور خدمات مختلفی ارائه می نماید و زیربنای مناسبی برای اتوماسیون بانکی فراهم آورده است350.
شیوه کار این شبکه بدین ترتیب است که در مرحله اول شبکه VSAT با ساختار ستاره ای351 سرویس انتقال اطلاعات را برقرار می کند. ساختار ستاره ای شبکه از یک ایستگاه اصلی به نام مرکز (HUB) و تعداد بسیاری از ایستگاههای کوچک به نام VSAT تشکیل شده است. در این نوع شبکه ارتباط ایستگاههای VSAT تنها با مرکز (البته به طور دوطرفه) ممکن می باشد و دو ایستگاه نمی توانند با یکدیگر ارتباط برقرار نمایند. این مشخصه موجب گردیده است تا ایستگاههای VSAT به تجهیزات با هوشمندی کمتری جهت راهیابی اطلاعات رقمی مجهز گردد و نه تنها آنها را به سوی رایانه میزبان352 روانه می کند بلکه کنترل ترافیکی کلیه ایستگاههای VSAT از نظر اعمال پارامترهای لازم جهت برقراری ارتباط و اطلاع از سلامت یا خرابی آنها را نیز به عهده دارد.
شبکه VSAT مجموعه ای است که ارتباط بین رایانه اصلی میزبان353 و ترمینالهای وابسته به آن را از طریق ماهواره ای ممکن می سازد. شبکه VSAT در مقایسه با دیگر شبکه های محلی آن چنان می نماید که هر رایانه به کلیه ترمینالهای خود متصل است. بدین منظور ایستگاه مرکزی (HUB) پس از دریافت اطلاعات از کامپیوتر اصلی به گونه ای پاسخ می دهد که گویا اعلام وصول اطلاعات از طرف ترمینال است (پاسخ به صحت اطلاعات دریافت شده یا در صورت خطا تقاضای ارسال مجدد) سپس اقدام به ارسال اطلاعات از طریق ماهواره می کند. ایستگاه VSAT که ترمینال مقصد به آن متصل گردیده است, پس از دریافت, اطلاعات را به همان کیفیت و کمیتی که در آن سوی شبکه وارد شده بود به ترمینال تحویل می دهد.
نکته جالب توجه در کاربرد پایانه های VSAT این است که گرچه با توجه به خصوصیات مذکور جاذبه بکارگیری این وسیله ارتباطی در کشورهای در حال توسعه است, که از امکانات عمومی گسترده ای برخوردار نیستند و حتی گاهی به عنوان تنها راه حل ممکن, حائز اهمیت فوق العاده ای است لیکن بر اساس آخرین آمار از مجموع 300 هزار پایانه VSAT در حال کار در دنیا در حدود 260 هزار پایانه یعنی بیش از 86% در آمریکا و سایر کشورهای پیشرفته صنعتی و در قالب شبکه های اختصاصی استقرار دارند354. بر اساس نظرخواهی انجام شده از صاحبان این نوع شبکه ها, جاذبه اصلی پایانه های VSAT در ایجاد این شبکه های اختصاصی ضریب اطمینان بالا, هزینه پایین و سیستم جامع و متمرکز کنترل و مدیریت شبکه ذکر شده است.
مشخصات شبکه VSAT به قرار ذیل است:
1ـ VSAT یک محیط مخابراتی دیجیتال است که به منظور ارتباط رایانه ها و انتقال داده ها طراحی شده است و بهترین محیط برای انتقال اطلاعات دیجیتال است و حتی در این شبکه سیگنالهای صحبت تلفنی و تصویر که طبیعتاً آنالوگ هستند از مزایای انتقال دیجیتال بهره مند می شوند.
2ـ در شبکه VSAT اجزاء شبکه در محدوده حفاظت شده ممکن بانکها قرار دارند و از دسترسی دیگران دور است. به عبارت دیگر دسترسی افراد غیرمجاز به اطلاعات و یا تزریق اطلاعات به شبکه عملاً غیرممکن است و به این سبب شبکه از امنیت اطلاعاتی بسیار خوبی برخوردار است.
3ـ این شبکه ضریب اطمینانی بالاتر از 95/99% را دارا است در حالی که ضریب اطمینان شبکه های عمومی حدود 85% می باشد355.
4ـ برای اتصال یک نقطه جدید به شبکه VSAT بیش از چند ساعت زمان لازم نیست و از نقطه جدید در هر کجای ناحیه تحت پوشش ماهواره ای که باشد, اتصال برقرار می شود.
5ـ از دیگر مشخصات این شبکه انعطاف پذیری, سرعت و کیفیت مطلوب ارتباط و همین طور ارائه همزمان سرویسهای داده ها و تصویر و پوشش وسیع جغرافیایی آن است.
با توجه به خصوصیات ذکر شده میزان تطابق این شبکه با نیازهای مخابرات بانکی به وضوح قابل مشاهده است. و می توان کاربردهای آن را در شبکه بانکی به دو صورت ملاحظه نمود:
1ـ کاربردهای پیوسته356 که شامل اتصال به نقطه فروش (POS) و خودپرداز (ATM) و بستری مناسب جهت بانکداری الکترونیکی پیوسته, ارتباطات صوتی, اینترنت و اینترانت می باشد.
2ـ کابردهای ناپیوسته357 برای انتقال فایل و توزیع نرم افزار در زمان پایین بودن ترافیک شبکه بعد از ساعات اداری مورد استفاده قرار می گیرد.
در صفحه بعد نمایی از شبکه VSAT را ملاحظه می نمایید.

نمایی از شبکه VSAT

VSAT

کامپیوتر
فاکس مایل
مانیتور

کامپیوتر VSAT
مانیتور VSAT ایستگاه
کامپیوتر مرکزی
تلفن HUB
فاکس

6ـ2ـ2ـ3ـ سیستم های یکپارچه بانکی
یکی از اقدامات مهم بانکهای کشور, ایجاد و راه اندازی سیستم های یکپارچه بانکی می باشد. بانک ملی ایران اولین بانکی بود که سیستم یکپارچه بانکی (سیبا) خود را راه اندازی نمود. این سیستم تلفیقی از دو سیستم کارت های بانکی (ملی کارت) و حساب جاری الکترونیکی می باشد. به عبارت دیگر حساب جاری (حساب چک) و حساب کارت مشتری هر دو در اصل یک حساب مشترک بوده و مشتری می تواند برای استفاده از حساب مزبور هم از دسته چک خود و هم کارت استفاده نماید358.
علاوه بر بانک ملی سایر بانکهای کشور نیز اقداماتی را در این زمینه شروع کرده اند. به عنوان نمونه بانک صادرات ایران طرح سپهر را از اسفند ماه 1379 آغاز نموده است و بانک کشاورزی طرح جامع اتوماسیون خود را با نام مهر (مدیریت هوشمند رایانه ای) در دست اجرا دارد.

7ـ2ـ2ـ3ـ تلفن بانک
یکی دیگر از خدمات نوین بانکداری در ایران, تلفن بانک می باشد. مشتریان از طریق تلفن می توانند با بانک خود تماس گرفته و پس از وارد کردن شماره حساب و رمز اختصاصی خود به اطلاعاتی در خصوص مانده حساب و سه گردش آخر حساب خود دسترسی پیدا نمایند. البته از طریق تلفن بانک خدمات بیشتری به وسیله بانکهای الکترونیکی ارائه می شود ولی فعلاً در بانکهای ایران این خدمات محدود است.

7ـ2ـ2ـ3ـ تجارب بانکهای کشور در خصوص بانکداری الکترونیکی
در قسمت های قبل با اقدامات بانکهای ایران در خصوص بانکداری الکترونیکی به طور کلی ارائه گردیده است. در این بخش سعی می شود به پاره ای از اقدامات اختصاصی و تجارب بانکهای کشور اشاره شود. برای این منظور مطالعه ای بر روی بانکهای ملی, ملت, رفاه, تجارت, کشاورزی, توسعه صادرات, سپه و صادرات صورت گرفته که نتایج آن به طور خلاصه ارائه می گردد359.

بانک ملی
این بانک با دارا بودن 3300 شعبه با استفاده از تجارب گذشته خود که در سالهای گذشته در خصوص مکانیزاسیون پاره ای از عملیات بانکی به دست آورده بود اقدام به افتتاح طرح سیبا (سیستم یکپارچه بانک ملی ایران) نمود. این طرح به گونه ای عمل می کند که استفاده کنندگان از این خدمات (مشتریان), با مراجعه به هر شعبه بانک که تحت پوشش این طرح قرار دارد (بالغ بر 1200 شعبه), می توانند همانند همان شعبه که در آن حساب افتتاح نموده اند خدمات بانکی مورد نیاز را دریافت کنند. بانک ملی در طرح سیبا از ملی کارت و حساب جاری الکترونیکی استفاده می نماید.
مشتریان با استفاده از دو ابزار ملی کارت و چک قادر هستند در کوتاهترین زمان ممکن به حساب خود دسترسی داشته باشند. در راستای توسعه طرح مذکور, تعداد 538 دستگاه خودپرداز(ATM)360 و 785 دستگاه نقطه فروش (POS)361 در داخل بانکها و فروشگاهها نصب گردیده است. از دیگر اقدامات بانک ملی, تجهیز 832 شعبه بانک ملی به دستگاه pinpad, راه اندازی سیستم تلفن بانک به صورت متمرکز و غیرمتمرکز در 828 شعبه بانک ملی و نیز بکارگیری از امکانات MICR جهت تسهیل و سرعت بخشیدن در انجام امور, آماده نمودن سیستم دریافت قبوض خدماتی از طریق تلفن بانک, ارائه صورتحساب موجودی از طریق اینترنت برای هر دو سیستم متمرکز و غیرمتمرکز و اتصال به طرح شتاب می باشد.
علاوه بر این بانک ملی ایران برای تسهیل در پرداخت های مبادلات بین المللی مشتریان به عضویت سوئیفت درآمده است.
جهت استفاده از کارت های بانکی ریالی, بانک ملی "ملی کارت" را عرضه نموده است که از لحاظ فناوری از نوع مغناطیسی است و از لحاظ نوع کارت در رده کارت بدهکار362 قرار دارد. از طریق این کارت میزان پرداختهای دارنده کارت از حساب بانکی آن کسر شده و به حساب فروشنده و یا ارائه دهنده خدمات واریز می گردد و در پایان وقت اداری به صورت دسته ای363 وارد شبکه بانکی می گردد. در حال حاضر 224/776/1 ملی کارت صادر شده است. بانک ملی در تلاش است که در آینده نزدیک از ملی کارت به عنوان کیف پول الکترونیکی نیز استفاده نماید.
بانک ملی قصد دارد در آینده نزدیک سه نوع کارت اعتباری طلایی, نقره ای و سبز که از سطوح اعتباری 2 تا 10 میلیون ریال اعتبار برخوردار هستند را به مشتریان خود عرضه نماید. نحوه استفاده از این کارتها بدین گونه است که مشتری پس از استفاده از اعتبار این کارتها به مدت 15 روز امکان پرداخت بدهی خود را به بانک دارد. لازم به توضیح است که این کار در مرحله تهیه دستورالعمل ها و مقررات مربوطه می باشد.

بانک رفاه کارگران
از جمله اقدامات بانک رفاه کارگران میتوان به اطلاع رسانی خدمات بانکی از طریق تلفن و فاکس بانک و پست صوتی, ارائه خدمات سیستم های کارت ATM شامل سیستم پرداخت الکترونیکی از طریق شبکه کارت هوشمند و مغناطیسی, دریافت و پرداخت وجوه نقد به صورت online و offline و نیز اتصال به مرکز شتاب و ارائه خدمات فروشگاهی از طریق سیستم pos اشاره کرد. علاوه براین بر اساس نیاز و درخواست مشتریان خود مبنی بر در اختیار داشتن کارت بانکی که امکان دریافت خدمات بانکی در خارج از کشور را میسر سازد, اقدام به تهیه کارت بانکی ارزی بانک رفاه نموده است این کارت که تحت لیسانس visa card قرار دارد در بیش از 400 هزار دستگاه خودپرداز با علامت "Visa" در تمام نقاط جهان قابل استفاده است.
مشتریان دارنده این کارت می توانند از تمام خدماتی که صاحبان کارتهای اعتباری VISA در سراسر جهان از آن بهره می گیرند, برخوردار باشند. لازم به ذکر است که به دلیل نبودن دستگاههای خودپرداز (ATM) ویزا کارت در ایران, دارندگان این کارت صرفاً از طریق اینترنت و به صورت پیوسته می توانند در ایران از این خدمات استفاده نمایند.
بانک رفاه کارگران کارت ویزا را در نیمه اول سال 1380 عرضه کرده است. این کارت با اعتباری 3 ساله و با محدوده اعتباری هزار یورو تا حداکثر ده هزار یورو برای مشتریان صادر می شود. لازم به یادآوری است که در حال حاضر این کارت تنها به افرادی نظیر هیات علمی دانشگاهها و پزشکان عرضه می شود.

بانک تجارت
بانک تجارت اقدام به پیاده سازی نرم افزار سیستم جامع کارت و راه اندازی تعداد 350 دستگاه ATM نموده است که کلیه عملیات بانکی شامل دریافت, پرداخت, انتقال وجه از حساب کارت به یک شعبه بانک تجارت و تغییر رمز و گرفتن حساب از طریق ATM را انجام می دهد.
از دیگر اقدامات بانک تجارت, راه اندازی سیستم تلفن بانک با 56 خط تلفن و ارائه اطلاعات لازم به مشتریان به صورت شبانه روزی ارسال صورتحساب مشتریان از طریق email و اینترانت می باشد که این سیستم گردش حساب, عملکرد حساب, تغییر رمز و اطلاعات مربوط به بانک را در اختیار مشتریان قرار می دهد. تعداد استفاده کنندگان از این خدمات 1300 نفر می باشد.
همچنین بانک تجارت به منظور تسهیل مبادلات و پرداخت های بین المللی خود به عضویت سوئیفت درآمده است و نیز اقدام به راه اندازی 200 دستگاه pos در شعب بانکها و فروشگاهها و سیستم پرداخت قبوض, دریافت و پرداخت وجه و ارائه صورتحساب و انتقال وجه از حساب کارت مشتری به سایر حساب های مشتریان از طریق دستگاههای ATM و نیز سیستم پرداخت قبوض از طریق سیستم تلفن بانک نموده است. این سیستم در حال حاضر در دو شهر یزد و کیش و در شعبی که دارای سیستم تلفن بانک هستند راه اندازی شده است, با استفاده از این سیستم از طریق تلفن, دستور پرداخت قبوض امکان پذیر است.

بانک کشاورزی
بانک کشاورزی طرح جامع اتوماسیون که با نام "مهر" (مدیریت هوشمند رایانه ای) معروف است را به منظور جهت دادن به فعالیت های خود جهت اتوماسیون بانکی در دست پیگیری دارد. طرح مهر با استفاده از شبکه مخابراتی (VSAT)364 و فناوری پیش رفته رایانه ای سعی در ایجاد تحول در کارآیی و افزایش فوق العاده ای در توان اجرایی بانک کشاورزی دارد.
یکی دیگر از اقدامات بانک کشاورزی عرضه مهر کارت می باشد. این کارت, یک کارت بدهکار بوده و از امتیازات ویژه ای برخوردار می باشد. امتیاز ویژه مهر کارت دو منظوره بودن و استفاده دوگانه از آن است. بدین نحو که هم دارای بخش مغناطیسی و هم واجد بخش هوشمند می باشد. بخش هوشمند مهر کارت به عنوان یک کیف پول الکترونیکی همواره در دسترس مشتریان قرار دارد.
مشتریان می توانند با داشتن مهر کارت به مراکز مجهز به نقطه فروش (POS) اعم از شعبات بانک مرکزی, فروشگاهها و یا دیگر مراکز خدماتی مراجعه نمایند و حتی در مواقع قطع ارتباط با مرکز به صورت ناپیوسته365 عملیات برداشت پول را انجام دهند.
علاوه بر مهر کارت, کارتهای اعتباری بانک کشاورزی در آینده نزدیک با سقف اعتباری مشخص و مزایای معمول و مرسوم کارتهای اعتباری در سه نوع سبز, نقره ای و طلایی رنگ ارائه خواهند شد. همچنین دیگر فعالیت های بانک کشاورزی عبارتند از:
ـ ارائه خدمات دریافت مانده, دریافت وجه, انتقال وجه, دریافت صورتحساب, واریز حساب از طریق دستگاههای ATM.
ـ ارائه سرویس SMS به مشتریان بانک.
ـ ارائه خدمات به 2400 هزار نفر دارندگان کارت های بدهی از طریق شبکه شتاب.
ـ ارائه خدمات بانکی تلفنی توسط بانک کشاورزی.
ـ سرویس دهی به 300 هزار نفر دارندگان مهر کارت بانک کشاورزی.
ـ راه اندازی سیستم های ارسال پیام کوتاه, ایستابانک, اینترنت بانک اتوماسیون اداری, اطلاعات مشتریان, تسهیلات شعبه, پذیرش هوشمند مشتریان و اتوماسیون جامع 900 شعبه, CRB900.
ـ راه اندازی مرکز کارشناسی 24 ساعته بانکی (call center).
ـ ارائه خدمات بانکداری بین المللی از قبیل حوالجات مشتریان, اعتبارات اسنادی و ضمانت نامه های ارزی, خرید و فروش با بانک های خارجی, سپرده گذاری نزد بانک های خارجی, سپرده گذاری از بانک های خارجی و حسابداری حساب های بانک نزد بانک های کارگزار خارجی.

بانک توسعه صادرات
بانک توسعه صادرات, کارت بانکی یورو کارت366 که نوعی ابزار ارزی است به منظور جایگزین کردن آن به جای حمل ارز در مسافرتهای خارجی ارائه نموده است. این کارت قادر است امکانات خرید پیوسته367 را برای دارندگان خود ایجاد نماید. بدیهی است که این کارت مزایای کارتهای بانکی دیگر را نیز دارا است. دارندگان این کارت با داشتن کد مخصوص می توانند پول نقد به مبلغ روزانه 2 هزار مارک (یا معادل آن به سایر ارزها) و در مدت یک هفته حداکثر 5 هزار مارک برداشت نمایند.
این کارت شامل دو بخش حساب جاری الکترونیکی (مغناطیسی) و حساب کیف پول الکترونیکی است. بخش اول آن مربوط به بخش مغناطیسی کارت که با یک نوار سیاه رنگ در پشت کارت نمایان است و بخش دوم مربوط به بخش هوشمند کارت که با یک ریزپردازنده کوچک تعبیه شده روی کارت مشخص می شود.
بانک توسعه صادرات ایران علاوه بر کارت بانکی یورو کارت, فعالیت های گسترده ای را اخیراً در جهت بانکداری الکترونیکی و مکانیزه کردن سیستم های عملیاتی خود انجام داده است. از جمله:
ـ تلفن چک : به وسیله این خدمات موجودی هر قطعه چک به طور شبانه روزی می تواند به نفع گیرنده چک مسدود شود و با کمک آن نیازی به حمل پول و چک مسافرتی نیست.
ـ اخذ صورتحساب از طریق اینترنت : دارندگان حساب می توانند در طول شبانه روز گردش حساب خود را تا یک ساعت قبل از طریق اینترنت مشاهده نمایند.
ـ خرید و فروش سهام از طریق اینترنت : امکان خرید و فروش سهام از طریق اینترنت ممکن بوده و نیازی به مراجعه حضوری به سالن های بررسی نمی باشد.
ـ اجرای اولین مناقصه بین المللی سیستم بانکداری الکترونیکی.

بانک سپه
بانک سپه هم همچون سایر بانک های کشور در خصوص مکانیزه کردن فعالیت های خود و حرکت به سوی بانکداری الکترونیکی, اقداماتی را انجام داده است که به دو مورد مهم آن یعنی سپه کارت و حسابهای هوشمند بانک سپه اشاره می گردد.
کارت بدهکار368 سپه نخستین کارت بدهکار است که در کشور برای ارائه تسهیلات بیشتر به مشتریان عرضه گردیده است. این کارت عملکرد مشابه با کارتهای هم نوع خود را داشته است و با دستگاههای خودپرداز (ATM) و اخیراً نقطه فروش (POS) در فروشگاهها و موسسه های مالی قابل استفاده است.
بانک سپه در جهت متمرکز کردن حسابهای پراکنده مشتریان خود و تغییر وضعیت نظام بانکی خود از حساب مداری به مشتری مداری در جهت ایجاد کارت (حسابهای) هوشمند بانک سپه اقدام نموده است. برداشت, واریز, وصول و دریافت وجه چک به حساب, در کارتهای هوشمند مشتریان در همان لحظه انجام عملیات توسط مشتری, انجام پذیرفته و این عملیات در صورت وصل نبودن خطوط به صورت ناپیوسته369 قابل انجام است و ماحصل تراکنشهای موجود در حساب هر فرد به صورت روزانه در سیستم بانکی وارد خواهد شد. سیستم هوشمند بانک سپه ویژگیهای انجام عملیات بانکی را در انواع حسابهای مختلف بانکی اعم از جاری, کوتاه مدت, قرض الحسنه و… را دارد. و این ویژگی یکی از مزایای عمده این حساب نسبت به انواع مشابه آن می باشد.
از دیگر اقدامات بانک سپه می توان موارد زیر را نام برد:
ـ ارائه خدمات SMS به کلیه سپرده گذاران در سطح کشور و ارسال خودکار مانده و گردش حساب ها به صورت روزانه و در صورت درخواست مشتریان در هر ساعت از روز.
ـ ارائه صورتحساب مشتریان سیستم عابر بانک , جاری طلایی و سپرده های کلیه شعب بر روی سایت اینترنتی بانک سپه در تمامی نقاط جهان.
ـ اتصال ATMهای بانک سپه به بانک تجارت, مشتریان بانک سپه علاوه بر 390 دستگاه ATM بانک سپه می توانند از 250 دستگاه ATM بانک تجارت پول دریافت نمایند.
ـ اقدام به اتصال بانک سپه به شبکه شتاب به منظور سهولت در دسترسی مشتریان به حساب های خود.
ـ توسعه شبکه جاری طلایی به منظور فراهم ساختن دسترسی مشتریان به حساب online.
ـ ارائه خدمات تلفن بانک در 1300 شعبه.
ـ پرداخت قبوض از طریق سیستم تلفن بانک و امکان برداشت وجه و پرداخت.
ـ راه اندازی 390 دستگاه ATM برای ارائه خدمات پرداخت و دریافت وجه و پرداخت قبوض و قبول چک به حساب مشتریان عابر بانک و انتقال فوری وجه.
ـ راه اندازی 3500 دستگاه pos در شعب و فروشگاهها.
ـ صدور یک میلیون کارت مغناطیسی (عابر بانک) و 40 هزار کارت هوشمند (سپه کارت).

بانک ملت
بانک ملت طی سالهای اخیر با راه اندازی مرکز تحقیقات بانک ملت, این نکته را به خوبی دریافته است که باید خودش را از قالبهای سنتی خارج نماید. این مرکز با تشکیل گروههای مختلف کاری تلاشی همه جانبه در جهت تحول در نظام بانک ملت را شروع کرده اند. در ذیل به پاره ای از مهمترین اقدامات بانک ملت در جهت بانکداری الکترونیکی اشاره می گردد. این اقدامات شامل کارت, آنی بانک, و تلفن بانک می باشد.
کارت بانک ملت از نوع بدهکاری می باشد این کارت امکان استفاده از دستگاه خودپرداز (ATM) در طول شبانه روز را به مشتریان خود می دهد مراحل کاری و ویژگیهای انجام امور بانکی مشابه همتاهای خود در کشور است و حداکثر مبلغ قابل پرداخت در مدت 24 ساعت 000/600 ریال است برای افتتاح حساب حداقل مبلغ 000/100 ریال برای مراجعه کنندگان در نظر گرفته شده است.
در حال حاضر بانک ملت دارای 100 پایانه خودپرداز (ATM) در سراسر کشور برای خدمات به مشتریان دارنده کارت های حساب های هوشمند و نیز 400 پایانه pos در شعب و 1100 پایانه pos در فروشگاهها می باشد.
سرعت و ایمنی دو مشخصه عمده و مهم در ارائه خدمات بانکی است خدمات آنی بانک ملت به مشتریان خود این امکان را می دهد که:
1ـ وصول چک های قابل دریافت بانک ملت در سراسر کشور و با مراجعه به شعبه ای که مشتریان در آن شعبه افتتاح حساب نموده اند انجام پذیرد.
2ـ پرداخت و دریافت وجه از انواع حساب های قرض الحسنه جاری, قرض الحسنه پس انداز و سپرده سرمایه گذاری کوتاه مدت از طریق هر یک از شعب بانک ملت بدون مراجعه به شعبه ای که در آن مشتریان بانک افتتاح حساب نموده اند امکان پذیر است.
3ـ انجام خدمات مربوط به حوالجات با استفاده از این شیوه قابل حصول است.
یکی از اقداماتی که جهت رسیدن به بانکداری نوین و بانکداری الکترونیکی توسط بانک ملت صورت پذیرفته است, تلفنبانک ملت است این تسهیلات به مشتریان اجازه می دهد, پس از گرفتن شماره تلفن های مشخص و شماره حساب خود و وارد کردن رمز اختصاصی به اطلاعاتی در خصوص مانده حساب و سه گردش آخر حساب خود دسترسی یابند. این سیستم با دو سیستم تلفنی TONE و Pulse امکان پذیر است و اجازه تغییر کد دسترسی370 به اطلاعات را به کاربران خود می دهد این خدمات همچنین استفاده از دورنگار را برای کاربران, میسر می سازد.
در حال حاضر این امکانات تنها در تهران بزرگ, کرج و ورامین و به تعداد 300 سیستم تلفنبانک عرضه شده که این سیستمها به صورت غیرمتمرکز عمل می کنند371.

بانک صادرات ایران
بانک صادرات ایران نیز همچون سایر بانک های کشور اقداماتی را در خصوص بانکداری الکترونیکی انجام داده است که به دو مورد آن یعنی صدور کارت و طرح سپهر اشاره می شود.
کارت بانک صادرات که در حال حاضر مورد استفاده قرار می گیرد از نوع کارت بدهکار می باشد. تا به حال حدود 5000 کارت صادر شده است. بانک صادرات علاوه بر ارائه کارت بدهکار, در حال برنامه ریزی جهت صدور کارت اعتباری در سه نوع سبز, سیمین و زرین می باشد.
همچنین بانک صادرات دارای 43 شعبه سوئیفتی می باشد که خدمات بانکی بین المللی از قبیل گشایش اعتبار, ضمانتنامه ارزی, برداشت ارزی و حوالجات ارزی با استفاده از سیستم سوئیفت انجام می شود. از دیگر اقدامات بانک صادرات ارائه خدمات از طریق pos و ATM, ارائه اطلاعات از طریق اینترنت, ارسال صورتحساب از طریق email, ارسال صورتحساب از طریق SMS, ایجاد سیستم اینترانت, ارائه کارت Debit و کارت اعتباری, اتصال به شبکه شتاب, استفاده از استاندارد (Security Socket Layer) SSL در عملیات بانکداری الکترونیکی بوده و همچنین مجهز به سیستم پرداخت قبوض از طریق تلفن بانک و ATM می باشد که تعداد کاربران دستگاههای ATM, 845214 نفر می باشد بانک صادرات همچنین دارای 1118 شعبه online می باشد.
3ـ3ـ مشکلات و موانع گسترش انتقال الکترونیکی وجوه بانکداری الکترونیکی در ایران

1ـ3ـ3ـ مشکلات مربوط به زیرساختهای اساسی
پدید آمدن تجارت الکترونیکی و کسب و کار الکترونیکی شامل مبادله الکترونیکی داده ها, پست الکترونیکی, خدمات تابلوی اعلانات, بانکداری الکترونیکی, بازاریابی از راه دور و سیستم های تدارکاتی پیوسته372 ایجاب می کند که برای مخابره و دریافت الکترونیکی اسناد تجاری و سایر اطلاعات طبقه بندی شده, سکوهای مورد اعتمادی فراهم شود. هر چند سیستم جدید تجارت و کسب و کار و بانکداری الکترونیکی می تواند دقت و سرعت پردازش را به طور قابل ملاحظه ای بالا برد, ولی در ایران با مشکلات و محدودیت هایی از قبیل مشکلات زیرساخت های اساسی نظیر برق, مخابرات, ماهواره و فراهم آورندگان خدمات اینترنت, دسترسی به اینترنت و مسائل حمل و نقل و پست و بیمه مواجه می باشد. شناخت مشکلات و محدودیت ها, به برنامه ریزان و تصمیم گیران کشور که قصد گسترش و توسعه تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی در کشور را دارند, کمک خواهد کرد تا برنامه جامعی را برای این منظور تدوین نمایند. در این قسمت, شرح مختصری پیرامون هر کدام ارائه می شود.

1ـ1ـ3ـ3ـ برق
برای استفاده بهینه از امکانات و زمینه های تجارت الکترونیکی و دریافت و پرداخت الکترونیکی از طریق اینترنت یکی از نیازهای اساسی داشتن پشتوانه برق سراسری مناسب و مطمئن می باشد که جوابگوی این نیاز باشد. در غیر این صورت, قطعی نامنظم برق و بروز نوسانات در آن, ارتباط های الکترونیکی را دچار اختلال می کند در نتیجه تجارت الکترونیکی و به تبع آن دریافتها و پرداختهای الکترونیکی دچار مشکل می شود. در سالهای اخیر در کشور, تلاشهای چشم گیری در جهت افزایش ظرفیت نیروگاهها و کاهش نوسانات و قطع برق صورت گرفته است, هر چند این تلاشها تا حدود زیادی موفقیت آمیز بوده است, ولی کماکان در شهرهای کوچک و پاره ای از مناطق در فصلهایی از سال, این نقص به طور کامل مرتفع نشده است. بنابراین برای رسیدن به نقطه تکامل و ایدآل, لازم است نسبت به رفع این گونه موارد کوشش بیشتری به عمل آید. و در برنامه راهبردی توسعه تجارت الکترونیکی به طور اعم و بانکداری الکترونیکی به طور اخص به این موضوع توجه شود و همگام با بسترسازی در سایر زمینه ها, به مسائل برق و انرژی و تاسیسات جانبی نیز توجه گردد.

2ـ1ـ3ـ3ـ مخابرات
امروزه ارتباطات و مبادله اطلاعات بر بستر مخابراتی شکل می گیرد. برای اتصال به شبکه جهانی اینترنت یکی از ملزومات انکارناپذیر, امکانات و تسهیلات مخابراتی می باشد. هر چند طی دهه هفتاد هجری شمسی تلاش زیادی در کشور در جهت گسترش مخابرات و ایجاد تاسیسات و امکانات لازم به عمل آمده است و موفقیت های زیادی به دست آمده است, ولی به دلیل گنجایش و ظرفیت, تجهیزات مخابراتی که هم اکنون وجود دارد جوابگوی کامل نیازهای تجارت الکترونیکی نمی باشد. یکی از مشکلات, کافی نبودن پهنای باندهای مخابراتی است که حجم بار خطوط را با ترافیک روبرو می سازد. این عوامل در برقراری ارتباط مشکلاتی پدید می آورد. علاوه بر این به ازاء هر 100 نفر فقط 17 خط تلفن ثابت قابل واگذاری وجود دارد و این نسبت به استاندارد جهانی بسیار پایین است. البته شرکت مخابرات ایران به تازگی شبکه ای به نام شبکه دیتا را طراحی و راه اندازی کرده که این شبکه می تواند در زمینه توسعه خدمات مخابراتی مفید واقع گردد. علاوه بر این شرکت مخابرات ایران برای سالهای آتی برنامه هایی در دست دارد, که پهنای باند مخابرات را افزایش دهد. ولی آنچه فعلاً می توان گفت این است که چنانچه تجارت الکترونیکی در ایران جریان پیدا کند, تجهیزات و امکانات فعلی مخابراتی جوابگو نخواهند بود. و لازم است در برنامه های آتی شرکت مخابرات ایران به این موضوع توجه بیشتری می شود. امید است این برنامه ها در جهت بهبود هر چه بیشتر خدمات مخابراتی مفید واقع شوند.

3ـ1ـ3ـ3ـ ماهواره
هر چند ماهواره جزء تجهیزات مخابراتی می باشد ولی به علت اهمیت خاص آن در تجارت الکترونیکی, به طور مجزا مورد بحث قرار می گیرد. در گستره پیشرفت فناوری و دستیابی هر چه بیشتر به آمال و آرزوی دهکده جهانی یکی از وسایل ارتباطی متداول و معمول این برهه از زمان, ماهواره ها و شبکه های اطلاعاتی است. ماهواره ها وسایل ارتباطی بسیار مناسب هستند که مشکلات فنی از جمله برد مسافت و همین طور زمان دسترسی به اطلاعات را بسیار کاهش می دهند. ولی به دلیل عدم امکانات کارشناسی و فنی و همین طور در دست نداشتن فناوریهای جدید, کشور ما در حال حاضر ماهواره اختصاصی ندارد و به ناچار باید از ماهواره های اجاره ای استفاده کند. که این عامل, مشکلاتی نظیر هزینه سنگین اجاره بها و مهمتر از آن مشکلات و مسائل امنیتی را تا حدودی در پی خواهد داشت. برای رفع این معضل با توجه به لزوم داشتن ماهواره اختصاصی از یک طرف و هزینه بالای فرستادن ماهواره از طرف دیگر, لازم است به این مسئله به عنوان یک مساله ملی و حیاتی توجه شود و بودجه جداگانه ای نیز به آن اختصاص داد. علاوه بر این لازم است گیرنده های ماهواره ای زمینی نیز در کشور تقویت گردند.
گسترش تجارت الکترونیکی در کشور بدون داشتن بسترهای مناسب مخابراتی و ماهواره ای (هوایی ـ زمینی) موجب بروز مشکلات آتی خواهد شد, بنابراین برنامه ریزان باید به این مانع نیز توجه نمایند و در جهت رفع آن همگام با سایر برنامه های گسترش تجارت الکترونیکی, توجه نمایند.

4ـ1ـ3ـ3ـ فراهم آورندگان خدمات اینترنت
برای دستیابی به شبکه اطلاع رسانی بین المللی ـ اینترنت ـ, بدون شک شکل گیری فراهم آورندگان خدمات اینترنت373, ضروری و اجتناب ناپذیر است. ارائه کنندگان خدمات اینترنتی برای ارائه خدمات خود لازم است به ایستگاههای بزرگ مادر374 متصل شوند و با داشتن خطوط تلفن به تعداد کافی, این امکان را برای کسانی که مایل به استفاده از اینترنت هستند را فراهم سازند. در کشور ما به دلیل موانع قانونی و محدودیتهایی که به لحاظ سیاسی, فرهنگی و قضایی ایجاد شده است تعداد ارائه کنندگان خدمات اینترنتی نسبت به درخواست کنندگان این خدمات پایین است و اندک بودن تعداد ارائه کنندگان خدمات اینترنتی باعث کم شدن امکان دسترسی به اینترنت برای عموم می شود. در حال حاضر بیشتر ادارات و سازمانهای دولتی و دانشگاهها و مراکز فرهنگی از این خدمات بهره می گیرند. در صورت پایین بودن تعداد ارائه کنندگان خدمات اینترنتی و مشکل بودن دسترسی به اینترنت نمی توان تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی را راه اندازی کرد. بنابراین لازم است به این موضوع نیز توجه شود و بسترهای فنی و قانونی برای گسترش اینترنت و ارائه کنندگان خدمات اینترنتی در سراسر کشور به وجود آید. تا همگام با گسترش تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی امکان استفاده تمامی موسسات, سازمانها, شرکتها و مردم فراهم گردد.

5ـ1ـ3ـ3ـ سیستم پست
با گسترش تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی به راحتی می توان کالا و خدمات مورد نظر خود را از طریق اینترنت گزینش و همین طور سفارش داد, مبلغ آن را پرداخت نمود و از طریق پست در منزل یا محل کار تحویل گرفت. با توجه به کاربرد نوین و گسترده روش های الکترونیکی, سیستم پست جلوه ای تازه پیدا می کند و در واقع بار مسئولیت سنگین تری بر دوش خواهد کشید. در صورتی که سیستمهای خرید و فروش کاملاً الکترونیکی باشد, پست نیز لازم است دارای سیستمهای مکانیزه باشد تا بعد از خرید, به راحتی کالا به دست مشتری برسد. این موضوع برای خرید و فروش کالاها در سطح خرده فروشی نمود و اهمیت بیشتری پیدا می کند.
لازم است سیستم پست از دقت, اطمینان, سرعت و گستردگی لازم برخوردار باشد تا جوابگوی به موقع این نیازهای روزافزون تجارت الکترونیکی باشد.
در کشور طی چند سال گذشته اقدامات موثری در زمینه بهبود کیفیت خدمات پستی صورت گرفته است, ولی نسبت به پیشرفت های صنعت پست در کشورهای پیشرفته تا حدودی عقب افتاده است. بنابراین لازم است کارائی نظام پست در کشور بالا رود و کیفیت خدمات آن شامل دقت, اطمینان, سرعت و گستردگی آن متناسب با سیستم های نوین تجارت الکترونیکی افزایش یابد, تا جوابگوی نیازهای آتی گسترش تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی در ایران باشد.

6ـ1ـ3ـ3ـ سیستم حمل و نقل
یکی از عوامل مهم که به طور غیرمستقیم روی تجارت الکترونیکی و کاربرد انتقال الکترونیکی وجوه تاثیرگذار است, سیستم حمل و نقل کشور می باشد. واضح است که بیشتر فعالیتهایی نظیر پست هم از طریق سیستم حمل و نقل کشور انجام می شود. امور حمل و نقل در کشور شامل حمل و نقل هوایی, دریایی, زمینی و راه آهن می باشد. به منظور گسترش تجارت الکترونیکی و خرید و فروش و پرداخت وجه به طور الکترونیکی, لازم است سیستم حمل و نقل کارا, سریع, مطمئن و گسترده از آن پشتیبانی نماید. در کشور هر کدام از سیستم های حمل و نقل, مشکلات و نقایص مربوط به خود را دارا می باشد عدم کارایی و ناتوانی در پذیرش فناوری جدید در صنعت حمل و نقل کشور را می توان به عنوان عامل بازدارنده عمده ای در راه رسیدن به تجارت الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه به شمار آورد. بدیهی است چنانچه مشکلات و معضلات این سیستمها برطرف نگردد برقراری تجارت الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه در کشور با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. بنابراین توجه برنامه ریزان به نقش صنعت حمل و نقل در تجارت الکترونیکی ضروری است و باید در راستای سایر تلاشها مشکلات این بخش را نیز برطرف نمایند..

7ـ1ـ3ـ3ـ موسسات بیمه کننده
پیشرفت و توسعه, موضوعی همه جانبه و یکپارچه می باشد, وقتی که یک بخش رشد پیدا می کند باید سایر بخشها نیز به موازات آن رشد پیدا کنند. امروزه همراه با گسترش تجارت الکترونیکی صنعت بیمه نیز دچار تحول گردیده است. امنیت و اعتبار تبادلات مالی بخش اعظمی از توجهات نهادها و موسسات ذیربط را به خود اختصاص داده است بدین علت یکی از زیرساختارهای اساسی و عمده در توسعه و گسترش هر چه بیشتر تجارت الکترونیکی و همین طور بانکداری الکترونیکی, موسسات بیمه هستند. این موسسات با ارائه خدمات گسترده و گوناگون (به عنوان مثال در خصوص پرداخت خسارات ناشی از تقلب در کارهای بانکی) می توانند به عنوان یکی از مهمترین پشتیبانهای تجارت الکترونیکی بالاخص انتقال الکترونیکی وجوه باشند و می توانند باعث تسهیل و اطمینان خاطر بیشتر استفاده کنندگان باشند. در کشور ما به دلیل اینکه موسسات بیمه تا حدودی به صورت سنتی کار می کنند, خدمات محدود و غیرمتنوع ارائه می دهند. وضعیت صنعت بیمه در کشور از یک طرف با نیازهای رو به تزاید تجارت و کسب و کار هماهنگ و همگام نیست و از طرف دیگر فرهنگ استفاده از بیمه هنوز برای عموم مردم جا نیفتاده است و از جایگاه واقعی برخوردار نیست و شاید بتوان مطرح کرد که بیمه برای بسیاری افراد, زائد و جزء تجملات محسوب می شود لذا برای پیشبرد اهداف مکانیزه شدن و بروز درآمدن این گستره باید موانع و مشکلات موجود در این خصوص را برطرف نمود. برای این منظور لازم است دو کار به طور همزمان انجام شود یکی کار فرهنگی در مورد استفاده از بیمه توسط مردم, و دیگری بازنگری در صنعت بیمه کشور و رقابتی کردن این صنعت, تا از این طریق کارایی و گستره آن افزایش یابد. صنعت بیمه آینده باید بتواند به نیازهای جدید تجارت الکترونیکی پاسخ دهد.

2ـ3ـ3ـ کمبود سرمایه های انسانی مناسب برای کاربرد انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
امروزه سرمایه های انسانی یکی از مهمترین و شاید کمیاب ترین منابع در دنیای پیچیده فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی محسوب می گردد. در مباحث توسعه فناوری اطلاعاتی و ارتباطی, منابع انسانی همان قدر مورد توجه قرار می گیرد که منابع مالی و فناوری مورد توجه قرار می گیرد. کشوری که دارنده منابع انسانی ماهر, مبتکر, خلاق و متخصص در این عرصه باشد به طور قطعی از توان رقابت و چانه زنی بسیار بالایی در کسب این فناوری و حتی به عنوان پیشرو در این عرصه مطرح خواهد بود.
آنچه که امروزه کشورهای جهان سوم از جمله ایران را در تنگنا قرار داده کمبود نیروی انسانی ماهر و متخصص فناوری اطلاعات است. فرار سرمایه های انسانی که به فرار مغزها معروف است نیز مزید بر علت شده است و این مشکل را تشدید کرده است.
سرمایه انسانی از ابعاد مختلف قابل بررسی می باشد. یک بعد آن مربوط به دانش عمومی جامعه است در صورتی که سطح سواد عمومی و توان استفاده از فناوری روز در کشور مناسب باشد, عامل مناسبی در جهت تحرک کل جامعه به سمت و سوی استفاده از پیشرفتهای فناوری خواهد بود. دانش عمومی در کشورهای جهان سوم به دلایل پایین بودن سطح کل فرهنگ جامعه, زندگی روستایی, پایین بودن سطح سواد, نارسایی ها و فقر اقتصادی, سیاسی و اجتماعی, در سطح نازلی قرار دارد بنابراین به عنوان یک مانع بسیار بزرگ در جهت گسترش شبکه های ارتباطی نوین در آن جامعه است. بالا بردن و ارتقاء سطح دانش عمومی مستلزم صرف زمان و هزینه است. آنچه که قطعی و حتمی است این است که هر قدر کشورها در این زمینه تعلل یا تحرک به خرج دهند به همان اندازه و شاید با ضریب شتاب بیشتری در دنیای به شدت در حال پیشرفت فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی که آن را به صورت یک دهکده کوچک جهانی درخواهد آورد, عقب مانده و از گردونه خارج شده و یا همپا و هم سطح آن حرکت خواهند کرد.
بعد دیگر سرمایه انسانی را می توان از جنبه داشتن نیروی متخصص و کارا مورد بررسی قرار داد. این نیروها می تواند عاملی در جهت نصب, راه اندازی و انجام فعالیت تحقیقاتی در راستای بروز کردن سیستم ها از جنبه های نرم افزاری و سخت افزاری فناوری اطلاعاتی و ارتباطی بویژه در زمینه بانکداری الکترونیکی دانست. عاملی که امروزه کشورهای توسعه یافته از آن به عنوان مهمترین وسیله در جهت پیشبرد همین هدف استفاده می کنند, عامل نیروی انسانی متخصص و کارا است و آنچه که برای کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته جای تامل دارد این است که همانا نیروهای متخصص و کارای محدود بومی خود را به دلایل فراهم نکردن شرایط و امکانات اولیه تحقیق به راحتی در اختیار کشورهای توسعه یافته قرار می دهند. به طور کلی هر کشوری که از بعد نیروی انسانی متخصص و حرفه ای در زمینه فناوری اطلاعاتی غنی باشد می تواند آن را در وضعیت بسیار مناسب جهت توسعه در بعد فناوری های نوین دانست و عکس آن نیز صادق خواهد بود.
در صنعت بانکداری الکترونیکی آنچه بیشتر در خور توجه است, کارکنان بانکها است که باید ضمن داشتن دانش عمومی و توان استفاده از ابزارهای بانکداری الکترونیکی, باید به عنوان یک عامل و کارگزار سطح دانش حرفه ای خود را در این راستا افزایش دهند و از همه مهمتر باید نحوه برخورد با مشتری الکترونیکی را نیز به صورت علمی و روان شناختی به خوبی درک کند چرا که نیازهای مشتری الکترونیکی با نیازهای مشتری عادی تفاوتهای عمده ای دارد و جلب, حفظ و وفادار ساختن مشتری به استفاده از این شیوه بانکداری, نیازمند آگاهی و تخصص در مسائل روانشناختی, بازاریابی و دانش تخصصی استفاده از این شیوه بانکدرای می باشد.
بعد دیگر عامل سرمایه انسانی را می توان از نگاه سازمانها و شرکتها مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد. سازمانها و شرکتهایی که خود را موظف به استفاده از شیوه بانکداری الکترونیکی می دانند و الزامات محیطی نیز این اقتضا را برای آنها حکم می کند باید توان نیروی انسانی خود را در این خصوص بالا ببرند. چرا که اگر به عنوان مثال در مدل بانکداری الکترونیکی حتی تمامی کارکنان و عوامل بانکی به خوبی از عهده مسائل تخصصی در استفاده و بکارگیری این مدل برآیند, در صورت نارسا بودن توان استفاده کاربران (سازمانها و عموم مردم, تجار), فعالیت بانکداری الکترونیکی ناقص خواهد ماند. سازمانهایی که خود را موظف به استفاده از فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی روز می دانند از بعد نیروی انسانی نیز حتماً و قطعاً باید در سطح مناسبی قرار گرفته باشند. به طور کلی می توان گفت عامل نیروی انسانی به عنوان مهمترین عامل در زمینه کسب فناوری های نوین و توسعه آن محسوب می گردد کشورهایی که می خواهند در این زمینه پیشرفت داشته باشند باید در زمینه افزایش دانش عمومی, آموزش نیروهای متخصص و کارآمد, افزایش دانش عمومی و حرفه ای عاملان فعالیتهای فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی و نیز افزایش دانش عمومی و حرفه ای کارکنان سازمانهای ذیربط در روند فعالیتهای بانکداری الکترونیکی و دیگر ابزار نوین ارتباطی و اطلاعاتی و ارائه دهندگان خدمات نوین سرمایه گذاری کنند. این موضوع برای کشورهای در حال توسعه و به ویژه ایران امری اجتناب ناپذیر است. چرا که با پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی375 و افزایش فعالیتهای تجاری داخلی و بین المللی, به علت جهت گیری اعضای این سازمان به سمت فعالیتهای تجاری الکترونیکی و تعهد اعضا به سمت الکترونیکی کردن فعالیتهای تجاری و بانکی, پرداختن به عامل نیروی انسانی یک اصل مهم است و توجه ویژه و خاص را می طلبد.
در اینجا به تمامی برنامه ریزان و تصمیم گیران در تمامی سطوح از بالاترین مقامهای اجرایی در کشور که در خصوص تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی تصمیم گیری می کنند تا سطح بانکها, شعب بانکها و سازمانهای مجازی, و آموزشی توصیه می گردد, در کنار سایر برنامه ها, به مقوله توسعه سرمایه های انسانی توجه ویژه مبذول نمایند. زیرا بدون داشتن نیروی انسانی مناسب, پیاده سازی تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی با مشکلات جدی مواجه خواهد شد.

3ـ3ـ3ـ موانع قانونی کاربرد انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) در ایران

1ـ3ـ3ـ3ـ مقدمه
تغییرات سریع فناوری در تمامی عرصه ها, باعث تغییرات اساسی در سبک زندگی, نحوه تعاملات اجتماعی, فرهنگی, سیاسی و اقتصادی می گردد. در عرصه کسب و کار نیز بالتبع باعث تغییرات شگرف شده است. یکی از تغییرات, تغییر مکانیسم های پرداخت می باشد. با تغییر در مکانیسم های پرداخت, نظام حقوقی و قانونی یک کشور نیز در این زمینه باید اصلاح شود. هر نوع شیوه پرداختی, راه کارها و چارچوب حقوقی و قانونی خود را طلب می کند. پیشرفت های اخیر در فناوری اطلاعات و ارتباطات باعث تحول در نظام بانکداری و شیوه های پرداخت گردیده است. این تحولات روابط بانک با مشتری و شیوه انجام معاملات را دگرگون نموده است. شیوه های سنتی مبتنی بر کاغذ مانند دفتر کل, دفاتر معین و حساب ها و اسناد و حتی چک که پایه و اساس معاملات بانکی است, کم کم جای خود را به پردازش های رایانه ای می دهد. در ایران قوانین و مقررات به خصوص قانون تجارت و قوانین بانکی و شیوه قضایی, باید مورد تجدید نظر قرار گرفته و تکمیل شوند, زیرا این قوانین زمانی به وجود آمدند که کسب و کار و معاملات عمدتاً بر مبنای کاغذ انجام می گرفت. بنابراین نمی توانند جوابگوی معاملات الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه باشد زیرا این نوع معاملات و تعاملات چارچوب حقوقی خاص خود را می طلبد.
برای پی بردن به کمبودها و نارسایی های قوانین و شیوه قضایی در ایران و اینکه چه مقرراتی مورد نیاز است, لازم است بار دیگر مفاهیم اساسی پردازش الکترونیکی داده ها و به خصوص مبانی انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) را توضیح دهیم.

2ـ3ـ3ـ3ـ انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)
انتقال الکترونیکی وجوه شامل مجموعه ای از فعالیت ها است که به وسیله بانکها و موسسات دیگر با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات جهت انتقال وجوه انجام می گیرد. به عبارت دیگر انتقال وجوه به صورت الکترونیکی وسیله ای برای انجام پرداخت است. طبق مفاهیم حقوقی عمل پرداخت عبارت است از تادیه بدهی, انجام یک وظیفه یا یک مسئولیت.
در پرداخت های الکترونیکی یا انتقال الکترونیکی وجوه اساساً عمل پرداخت بدون جابجایی فیزیکی پول و بدون انجام کار کاغذی زیاد صورت می گیرد. کمیسیون قانون تجارت بین المللی سازمان ملل متحد376 انتقال الکترونیکی وجوه را این گونه تعریف کرده است:
"انتقال وجه که در آن یک یا بیش از یک اقدام در فرآیند کار که سابقاً بر اساس روش مبتنی بر کاغذ انجام می شد اکنون با روشهای الکترونیکی صورت می گیرد.377"
ماهیت اصلی حقوقی که از تعاریف مختلف استنباط می گردد این است که پرداخت از طریق مخابره پیام الکترونیکی بین دو طرف (به عنوان مثال دو بانک, یا یک بانک و یک فروشگاه) با مشارکت یا بدون مشارکت یک یا بیش از یک واسطه (به عنوان نمونه اتاق پایاپای) انجام می گیرد.
انتقال الکترونیکی وجوه دارای جنبه های مختلفی می باشد و طیف وسیعی از پرداخت ها را شامل می شود:
ـ بستانکار یا بدهکار کردن حساب خود شخص
ـ انتقال وجه بین دو حساب در همان بانک
ـ انتقال وجه بین دو شخص در بانک ها و مکانهای مختلف
ـ دریافت وجه از ماشینهای خودپرداز (ATM)
ـ پرداخت وجه به وسیله کارت های بانکی در فروشگاهها از طریق ماشینهای نقطه فروش (POS)
انتقال الکترونیکی وجوه دارای یکسری ویژگیهای معاملاتی است که به لحاظ جنبه های حقوقی حائز اهمیت می باشد. پاره ای از ویژگیهای آن به شرح ذیل است:
ـ عدم بکارگیری کاغذ در مکانیسم انتقال
ـ بکار بردن امضاء الکترونیکی به جای روش معمول امضاء اوراق مربوطه
ـ بایگانی الکترونیکی سوابق
علاوه بر این ویژگیها, استفاده از شیوه انتقال الکترونیکی وجوه دارای اثر مستقیمی بر نظام های پولی و مالی کشور می باشد و بر فاکتورهای کلان اقتصادی نظیر تورم, حجم پول در گردش, تقاضا و عرضه موثر می باشد. که به پاره ای از آنها در فصل سوم اشاره کردیم. در این بخش بیشتر به مسائل حقوقی و مقرراتی توجه خواهیم کرد. یکی از نکات حائز اهمیت در این بخش این است که چه کسی یا سازمانی باید مسائل مربوط به انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) را سازماندهی نماید.

3ـ3ـ3ـ3ـ مسائل مربوط به مقررات نظام پولی
از آنجا که انتقال الکترونیکی وجوه شیوه ای برای پرداخت می باشد, به طرق مختلفی بر مسائل پولی و مالی کشور تاثیر می گذارد. اشکال مختلف انتقال الکترونیکی وجوه به طور اعم بر کلیه بخشهای مالی و به طور اخص بر نظام بانکداری کشور تاثیر مستقیم خواهد داشت. به عنوان مثال عرضه کنترل نشده کارت های بانکی ممکن است سبب شود عرضه پول به طرز کنترل نشده ای افزایش یابد. چنانچه این موضوع به شیوه درست و به صورت نظاممند تحت کنترل قرار نگیرد مشکلاتی برای سیاست های پولی و مالی کشور به دنبال خواهد داشت. بنابراین نظام های انتقال الکترونیکی وجوه بر نگرانیهای مسئولین بانک مرکزی ایران خواهد افزود.
لازم است در چارچوب ملاحظات مربوط به سیاست های پولی و مالی بانک مرکزی, شرایط قانونی مناسب پیشنهاد گردد تا از آن طریق بانک مرکزی بتواند به اعمال کنترل و مدیریت بر کلیه شیوه های پرداخت الکترونیکی وجوه بپردازد.
در انتقال الکترونیکی وجوه آنچه حائز اهمیت است اطمینان, یکنواختی و قابلیت پیش بینی پیامدها معاملات و مبادلات می باشد. در این زمینه لازم است قوانین مختلف از قبیل قانون سندیت مدارک الکترونیکی, قانون مربوط به محافظت داده ها و محرمانه نگهداشتن اطلاعات, قانون مربوط به نگهداری سوابق به صورت الکترونیکی و قانون جزایی مربوط به تقلب و سوء استفاده تهیه و تدوین و تصویب گردد.

4ـ3ـ3ـ3ـ مسائل حقوقی و قانونی انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)
قوانین و مقررات که در زمینه تجارت و بانکداری در ایران وضع شده است اغلب قدیمی هستند و جوابگوی نیازهای انتقال الکترونیکی وجوه نمی باشد. متن اولیه قانون تجارت جمهوری اسلامی ایران در سال 1311 هجری شمسی به تصویب رسید و در سال 1347 هجری شمسی اصلاحیه آن با توجه به نیازهای آن زمان تهیه شده است, در نتیجه جوابگوی نیازهای زمان حال نیست. زیرا ساختار شرکتها, فعالیت های اقتصادی, شیوه های معاملاتی, نحوه پرداخت ها و مبادلات پولی و مالی دچار تحول شده است. بنابراین بازنگری و اصلاح قانون تجارت امری ضروری است.
قانون دیگری که در این زمینه مهم است قوانین پولی و بانکی کشور می باشد. در این زمینه قانون پولی و بانکی کشور مصوب سال 1351, قانون ملی شدن بانکها مصوب 1358 و قانون عملیات بانکی بدون ربا مصوب سال 1362 و قانون صدور چک وجود دارد که همگی بر مبنای نظامهای سنتی مبتنی بر کاغذ تدوین شده اند و به مبادلات الکترونیکی اشاره ای نشده است. لذا اصلاح و بازنگری در این قوانین اجتناب ناپذیر است.
در مورد انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) در ایران قانون خاصی نداریم, البته اغلب کشورها در این زمینه مشکل دارند ولی طی دهه نود میلادی تلاشهای زیادی توسط کشورهای پیشرفته در این زمینه انجام گرفته است. آمریکا در این زمینه پیشرو می باشد و در دهه هشتاد و نود میلادی قوانینی در این خصوص تدوین نمود.
به منظور شناسایی ابعاد مختلف مشکلات قانونی در خصوص انتقال الکترونیکی وجوه در ایران لازم است ابعاد مختلف یک انتقال وجه مورد بررسی قرار گیرد. این ابعاد شامل تایید اعتبار اسناد, پس گرفتن دستورات صادره, امنیت عملیاتی سیستم, تقلب, اشتباهات و خرابی های فنی, مسئله زیان و نحوه تسهیم آن, سندیت, حفاظت از داده ها و نگهداری سوابق آن, می باشد که اکنون به مختصر توضیحاتی در مورد آنها بسنده می کنیم.

1ـ4ـ3ـ3ـ3ـ اعتبار و اصالت دستورها
طبق قوانین فعلی ایران اعتبار و اصالت طرفین یک معامله و همچنین دستورها, به وسیله اسناد کاغذی مثل کارت شناسایی, شناسنامه و امضاء آنها بررسی و ارزیابی می گردد. در سیستم های الکترونیکی و به خصوص انتقال الکترونیکی وجوه اسناد مبتنی بر کاغذ وجود ندارد. بنابراین از کارت شناسایی کاغذی و امضاء معمولی خبری نیست, در نتیجه باید به فکر جایگزین کردن روشهای جدید برای بررسی اعتبار و اصالت طرفین معامله و دستورها بود. البته در این خصوص روش ها و شیوه های خاصی به وجود آمده است که به روشهای امنیتی معروف هستند. امروزه این روشها به قدری پیچیده و پیشرفته هستند که با اطمینان کامل اصالت و اعتبار دستورها را اثبات می نمایند. آنچه در اینجا مهم است خلاء قانونی است که در ایران وجود دارد و به لحاظ دیدگاه حقوقی, روشهای ایمنی باید الزاماً به وسیله قانون, معتبر شناخته شوند به عنوان مثال شیوه های جدید رمزنگاری به جای امضاء معمولی به رسمیت شناخته شود.

2ـ4ـ3ـ3ـ3ـ قطعی شدن دستورها و پرداخت
زمان قطعی شدن یک دستور و اجرای دستور بسیار مهم است. منظور زمانی است که انتقال وجه به صورت الکترونیکی قطعیت می یابد و دیگر نه انتقال دهنده و نه انتقال گیرنده نمی توانند درخواست لغو آن را صادر نمایند. در قوانین و مقررات بانکی ایران در سیستم فعلی بانکداری که یک سیستم سنتی است, قانون مشخصی نداریم که دقیقاً زمان به خصوصی را جهت قطعیت انتقال مشخص نمایند, البته در مورد نقل و انتقالات بین المللی مقرراتی وجود دارد. مشکل دیگری که در این زمینه وجود دارد مبهم بودن تعریف نهایی شدن یک انتقال وجه است که در سیستم های داخلی تعریف نشده است. ولی طبق مکانیزم اتاق های پایاپای در ایران, انتقال وجه زمانی کامل می شود که حساب انتقال دهنده بدهکار شود. بنابراین می توان نتیجه گرفت که قبل از اینکه حساب گیرنده وجه بستانکار شود انتقال وجه قطعیت یافته است.
نظام بانکداری ایران در خصوص قطعی شدن دستورها و پرداخت با دو مشکل مواجه می باشد یکی پر کردن خلاء قانونی در خصوص قطعیت پرداخت و زمان آن طبق روش سنتی مبتنی بر کاغذ و دیگری تدوین قوانین جدید در خصوص قطعیت پرداخت, زمانی که انتقال وجه به صورت الکترونیکی انجام می گیرد. بنابراین لازم است موضوع قطعیت یافتن پرداخت و مهلت زمانی مبادله و استرداد اسناد, به وسیله قانون یا قرارداد, مشخص و یقین گردند.

3ـ4ـ3ـ3ـ3ـ برگشت ناپذیری378 پرداخت
برگشت ناپذیری پرداخت ها مربوط به نقطه ای از زمان است که تا آن زمان صادرکننده دستور پرداخت می تواند دستور پرداخت را تغییر دهد یا آن را ابطال نماید. در خصوص برگشت ناپذیری دستور پرداخت ها در قوانین بانکی موجود ایران اشاره ای نشده است و این موضوع به بانکها و طراحان قراردادهای مختلف فی مابین بانک و مشتریان گذاشته شده است, بانکها هم در این خصوص قاعده و دستورالعملی را تهیه نکرده اند.
طبیعی است زمانی که در خصوص دستور پرداخت های مبتنی بر کاغذ در نظام بانکداری کشور قانون مشخصی نداشته باشیم در خصوص پرداخت های الکترونیکی نیز قانونی نخواهیم داشت. بنابراین لازم است در اصلاح و تدوین قوانین جدید بانکداری به این نکته توجه شود.
در قلمرو بانک های خارج از کشور در خصوص برگشت ناپذیری مدلهای ذیل اعمال می شود:379
ـ دستور پرداخت به محض صدور به وسیله صادرکننده غیرقابل برگشت می شود.
ـ دستور پرداخت زمانی برگشت ناپذیر می شود که بانک فرستنده آن را صادر یا اجرا کند.
ـ دستور پرداخت زمانی برگشت ناپذیر می شود که بانک ذی نفع آن را دریافت می کند.
ـ دستور پرداخت زمانی برگشت ناپذیر می شود که بانک ذی نفع حساب ذی نفع را معادل مبلغ دستور پرداخت, بستانکار نماید.
ـ دستور پرداخت زمانی غیر قابل برگشت می شود که بانک ذی نفع با صدور اعلامیه بستانکاری به نام ذی نفع, خود را نسبت به پرداخت متعهد سازد.

4ـ4ـ3ـ3ـ3ـ نگهداری و حفظ سوابق و اسناد
یکی از جنبه های پراهمیت مقررات و قوانین بانکی, مقررات مربوط به بایگانی و نگهداری سوابق نقل و انتقالات وجوه بین حسابها می باشد. در ایران یک سری مقررات در خصوص لزوم بایگانی و حفظ سوابق وجود دارد ولی تمامی این مقررات مربوط به اسناد کاغذی می باشد و در خصوص نحوه نگهداری سوابق به شکل الکترونیکی مقررات خاصی تدوین نشده است, حتی در مواردی که بخشی از سیستم بانکی به صورت رایانه ای انجام می گیرد, باز از عملیات انجام شده نسخه های چاپی تهیه و بایگانی می نمایند.

5ـ4ـ3ـ3ـ3ـ اعتبار قضایی و حقوقی سوابق الکترونیکی
یکی از مباحث بسیار مهم در خصوص استفاده از سیستم های الکترونیکی در تجارت و به خصوص انتقال الکترونیکی وجوه میزان اعتبار اسناد و مدارک مبتنی بر رایانه در ایران می باشد. در ایران هنوز این اسناد معتبر نمی باشد, حتی در شکل خیلی ساده و معمولی آن, هنوز اداره دارایی سیستم های حسابداری مبتنی بر رایانه را به طور کامل نپذیرفته است و شرکتها و موسسات در کنار سیستم های رایانه ای حسابداری از دفاتر روزنامه و کل که به وسیله دست تکمیل می شوند, استفاده می نمایند. قطعاً برای اینکه بتوان سیستم های الکترونیکی را با اطمینان به کار برد, لازم است در قوانین مربوط به نحوه رسیدگی به مدارک و ادله اثبات تغییرات مورد نیاز به وجود آید.

6ـ4ـ3ـ3ـ3ـ امنیت
در تجارت الکترونیکی به طور اعم و انتقال الکترونیکی وجوه به طور اخص به علت اینکه اصالت اسناد با شیوه های امنیتی به هم گره خورده است, تدابیر امنیتی اهمیت بالایی دارد. مبادلات الکترونیکی اغلب در معرض انواع سوء استفاده ها و تقلب ها قرار دارند. با توجه به اینکه قوانین جاری ایران در این زمینه جوابگو نمی باشد لذا برای فراهم کردن امنیت سیستم های عملیاتی و روشها, لازم است استانداردهای قانونی تدوین گردد.

7ـ4ـ3ـ3ـ3ـ رعایت اصل محرمانه بودن اسناد و مدارک
طبق مقررات جاری ایران, اطلاعات مربوط به حسابهای بانکی در کشور باید محرمانه محسوب شوند و صرفاً در ارتباط با کشف جرائم و اجرای احکام دادگاهها و اجرای مفاد اسناد لازم الاجراء, آنها را بر ملاء می نمایند. با انتقال الکترونیکی وجوه, تعهدات مربوط به محرمانه نگهداشتن اطلاعات مشتریان و حسابها با مشکلات جدی مواجه خواهد شد که به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:
ـ انتقال الکترونیکی وجوه باعث ایجاد سوابق جدیدی در مورد مبادلات خواهد شد.
ـ در انتقال الکترونیکی وجوه چون سوابق به طرق الکترونیکی قابل خواندن است با سهولت بیشتری در معرض دسترسی طرف های ثالث قرار خواهد گرفت.
ـ تعداد بیشتری از مراجع ذی صلاح و نهادها ممکن است به سوابق مالی فرد دسترسی پیدا کنند.
ـ استفاده از انتقال الکترونیکی وجوه موجب می شود, محلی که شخصی پایانه ای در آن راه اندازی کرده است دقیقاً قابل شناسایی باشد.

8ـ4ـ3ـ3ـ3ـ پیشگیری از تقلب و سوء استفاده
یکی از وظایف قوه قضائیه در جمهوری اسلامی ایران پیشگیری از جرائم و فساد است. به منظور انجام اقدامات پیشگیرانه در خصوص انتقال الکترونیکی وجوه ابتدا لازم است آنها را شناسایی نمود. تقلب در انتقال الکترونیکی وجوه شامل صدور دستور غیرمجاز, دخل و تصرف در مبلغ و یا تغییر نام ذی نفع است.
از لحاظ حقوقی با دو مسئله روبرو هستیم یکی موضوع تسهیم زیان ناشی از تقلب و سوء استفاده و دیگری پیشگیری از تقلب. مورد اول مربوط به نتایج و پیامدهای تقلب است در صورتی که مورد دوم در ارتباط با ریشه یابی علل تقلب است. وقتی از تسهیم زیان صحبت به میان می آید منظور این است که زیان ناشی از تقلب چگونه بین طرفین مبادله انتقال الکترونیکی وجوه توزیع شود. ولی پیشگیری, یعنی شناخت علل تقلب و تلاش در جهت از بین بردن آن می باشد.
در اینجا دو موضوع اساسی مطرح است: یکی مسئولیت ارائه کنندگان خدمت, کاربران و طراحان سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه و دیگری نحوه برخورد با تقلبات و سوء استفاده در انتقال الکترونیکی وجوه و اینکه آیا این نوع تخلفات, جزائی شناخته می شوند یا خیر و اگر چنین است عناصر تشکیل دهنده تخلفات شامل چه مواردی می باشند.
در اغلب موارد فوق قوانین فعلی جمهوری اسلامی ایران دارای خلاء می باشد. بنابراین ضروری است که در این زمینه ها و شناخت جرائم و مجازات های مربوطه قوانین جدید وضع گردد.

9ـ4ـ3ـ3ـ3ـ فرآیند قضایی رسیدگی به جرائم
بکارگیری سیستم های تجارت الکترونیکی باعث افزایش سرعت و دقت در انجام فعالیت های تجاری می شود. برای گسترش تجارت الکترونیکی به طور اعم و انتقال الکترونیکی وجوه نیاز است که اعتماد کاربران جلب شود و برای جلب اعتماد و ترغیب کاربران باید پشتوانه حقوقی و قانونی فراهم گردد. مدل حقوقی و قانونی که دارای سطح معمولی اطمینان, یکنواختی و قابلیت پیش بینی باشد, در شرایط حاضر نه تنها در کشور پشتوانه حقوقی و قانونی لازم وجود ندارد, بلکه فرآیند رسیدگی به جرائم نیز طولانی می باشد. عدم کارائی در نظام قضایی کشور معلول علل متعددی می باشد که به بررسیهای دقیق کارشناسی و همه جانبه نیاز دارد. هر چند در اینجا قصد بررسی دقیق این موضوع وجود ندارد ولی به پاره ای از عوامل موثر در عدم کارایی نظام قضایی کشور اشاره می گردد:
ـ قوانین قدیمی, به خصوص در زمینه فعالیت های تجاری و اقتصادی
ـ روشهای سنتی و غیرکارآمد
ـ کمبود نیروی انسانی متخصص و متعهد
ـ مشکلات مربوط به سازماندهی امور قضایی
ـ تاثیر عوامل دیگر مثل عوامل سیاسی, فرهنگی و…
در کنار سایر تحولات در قوانین و مقررات باید تحول اساسی در سیستم قضایی کشور نیز به وجود آید تا بتواند جوابگوی نیازهای جدید باشد. تحولات ساختاری در سیستم قضایی کشور باید در ابعاد سازماندهی, نیروی انسانی, روشها و فرآیندهای قضایی صورت پذیرد.

5ـ3ـ3ـ3ـ مدل حقوقی پیشنهادی برای انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
یک مدل حقوقی, لازم است چند ویژگی داشته باشد: 1ـ اطمینان 2ـ یکنواختی 3ـ قابلیت پیش بینی 4ـ انعطاف پذیری. بررسی چارچوب قانونی پیش بینی شده در سایر کشورها نشان می دهد که در خصوص انتقال الکترونیکی وجوه سه مدل را مورد استفاده قرار داده اند: یکی مدل قانونی, دیگری مدل قراردادی و سومی مدل مقرراتی. در مدل قانونی معمولاً یک قانون جامع در این خصوص وضع می شود. حسن این مدل این است که دارای حداکثر اطمینان, یکنواختی و قابلیت پیش بینی است ولی دارای یک عیب بزرگ می باشد و آن این است که در این مدل انعطاف پذیری وجود ندارد در نتیجه مانع توسعه فناوری و ابتکار و خلاقیت می گردد. در مدل قراردادی انعطاف پذیری بسیار بالاست ولی در مقابل به یکنواختی آسیب می رساند و این مورد خود می تواند از رشد اصول قانونی جلوگیری به عمل آورد.
مدل مقرراتی تقریباً متعادل تر است یعنی هم از انعطاف پذیری متوسطی برخوردار است و هم دارای یکنواختی لازم می باشد. رشد سریع فناوری که به طور مداوم و با نرخ بالا به خصوص در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات به وقوع می پیوندد, شیوه های جدید تجارت را دیکته می نماید, که نیاز به مدل حقوقی مناسب و انعطاف پذیر دارد. بنابراین مدلی که برای چارچوب حقوقی انتقال الکترونیکی وجوه پیشنهاد می گردد مدل ترکیبی است که در تدوین و طراحی آن باید به افق های کوتاه مدت و بلندمدت توجه شود.
در کوتاه مدت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران باید یک نظام سرتاسری انتقال الکترونیکی وجوه در نظام بانکی به وجود آورد. برای انجام این مهم مجمع عمومی بانکها و شورای عالی بانکها که عالی ترین رکن تصمیم گیری در نظام بانکداری ایران می باشند, باید از اختیارات قانونی خود مبنی بر وضع مقررات و آئین نامه ها و دستورالعمل ها استفاده نماید و به برقراری یک نظام انتقال الکترونیکی وجوه و تبیین و تنظیم حقوق و وظایف و مسئولیت های شرکت کنندگان در آن همت گمارد. در کنار این مقررات, باید قراردادهای نمونه نیز به گونه ای طراحی شود که در آن حقوق و تکالیف بین بانکها و مشتریان آنها که از خدمات انتقال الکترونیکی وجوه استفاده می کنند, دقیقاً مشخص و معین گردد.
یکی از موارد مهم در خصوص بانکداری در ایران, صدور مجوز تاسیس بانک های خصوصی می باشد. اخیراً با تصویب مجلس شورای اسلامی, امکان تاسیس بانکهای خصوصی فراهم شده است. بنابراین لازم است در آینده سیستم های انتقال وجوه با همکاری و مشارکت بخش خصوصی گسترش یابد و باید به اثرات آن توجه شود و مقررات لازم نیز به وجود آید.
در بلندمدت مسئولین قضائی, اقتصادی و بانکی کشور باید به فکر تدوین و تصویب یک قانون جامع انتقال الکترونیکی وجوه باشند. در این قانون باید در خصوص جنبه های مختلف انتقال الکترونیکی وجوه از قبیل: انتقال بستانکاریها, انتقال بدهکاریها, انواع کارت های بانکی و هوشمند, پول الکترونیکی و غیره ضوابط را مشخص نماید و استانداردهای لازم را پیش بینی نماید. در قانون جامع انتقال الکترونیکی وجوه علاوه بر موارد فوق, که در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است مثل امنیت, ادله اثبات, اصالت و اعتبار دستورهای الکترونیکی, امضاء الکترونیکی, محرمانه بودن اطلاعات مشتریان, نگهداری سوابق و جرائم ناشی از تقلب و سوء استفاده, نیز لازم است گنجانیده شود.

4ـ3ـ3ـ مشکلات اقتصادی در خصوص گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
مسائل اقتصادی در همه ابعاد زندگی یک جامعه به عنوان عامل بسیار حیاتی مطرح است و نقش تعیین کننده و تاثیرگذار دارد. امروزه مهمترین عامل تعیین کننده قدرت یک کشور در دنیا, قدرت اقتصادی آن کشور می باشد. به عبارت دیگر هر کشوری که توان اقتصادی بالایی داشته باشد, جزء کشورهای قدرتمند محسوب می شود. به عنوان نمونه کشور ژاپن یک کشور قدرتمند است, هر چند از لحاظ نیروی نظامی قدرتمند نیست ولی از آنجایی که دومین قدرت اقتصادی دنیاست همیشه در همه عرصه ها و تحولات دنیا, از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
در رابطه با فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی و خصوصاً در صنعت بانکداری الکترونیکی نیز عوامل اقتصادی به عنوان یک محور به حساب می آیند. عوامل اقتصادی مرتبط با این مساله را می توان از ابعاد مختلف مورد بررسی و ارزیابی قرار دارد. از قبیل: توسعه اقتصادی, سطح درآمد سرانه, نرخ بیکاری, چند نرخی بودن ارز, سیاستهای پولی و ارزی, تعداد کامپیوترهای شخصی موجود در یک کشور, هزینه خطوط تلفن, هزینه های استفاده از اینترنت و غیره, که مختصراً مورد بررسی قرار می گیرد:
توسعه اقتصادی عاملی است که همیشه مورد توجه دولت مردان و کارشناسان اقتصادی است. کشوری که از سطح توسعه اقتصادی پایین برخوردار باشد, در زمینه نرخ رشد و نفوذ فناوری های نوین نیز در سطح پایین خواهد بود. یعنی رابطه مستقیمی بین توسعه اقتصادی و نرخ نفوذ فناوری های نوین وجود دارد و به طور اخص می توان گفت که یکی از شاخص های توسعه اقتصادی نرخ رشد فناوری و به ویژه فناوری ارتباطی و اطلاعاتی است. این مساله برای کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته بیشتر صدق می کند. کشور در حال توسعه ای که نرخ رشد اقتصادی پایین داشته باشد و از توسعه یافتگی پایین برخوردار باشد, با توجه به ارتباط تنگاتنگ و تعامل عوامل اقتصادی و رابطه مستقیم آنها با هم, امید به دستیابی به فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی در آن کشور کم خواهد بود. بنابراین سطح پایین توسعه اقتصادی یک کشور می تواند به عنوان یک مانع عمده جهت دستیابی به فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی به خصوص در بخش بانکداری الکترونیکی محسوب گردد. البته موانع اقتصادی گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران از جنبه های مختلف دیگر نیز قابل بررسی و تجزیه و تحلیل می باشد.
یکی از جنبه های آن سطح درآمد سرانه کشور است که می تواند به عنوان یک شاخص در میزان دستیابی به فناوری های مورد نیاز در صنعت بانکداری الکترونیکی مطرح باشد. درآمد سرانه هر فرد در یک کشور گویای این موضوع است, که افراد آن جامعه به طور متوسط توانایی دستیابی به فناوری های ارتباطی (از جمله PC, اینترنت, موبایل و…) را دارا می باشند یا خیر, در صورت پایین بودن سطح درآمد سرانه یک کشور می توان آن را به عنوان یک مانع عمده در دستیابی و استفاده از امکانات ارتباطی و اطلاعاتی در بانکداری الکترونیکی دانست. هر چه وضعیت عمومی معیشتی افراد جامعه در سطح پایین تر باشد افراد آن جامعه تمایل کمتری به استفاده از وسایل ارتباطی نوین خواهند داشت زیرا با درآمد پایین افراد ترجیح می دهند کالاها و مایحتاج ضروری خود را تهیه کنند, تا اینکه به سمت فناوری اطلاعاتی و ارتباطی نو که کالایی لوکس تلقی می شود بروند.
بنابراین سطح درآمد سرانه یک عامل مهم در استفاده مردم از ابزار ارتباطی و بانکداری الکترونیکی می باشد. متاسفانه در کشور ایران بعد از انقلاب به علت نرخ بالای رشد جمعیت, وقوع 8 سال جنگ تحمیلی, بازسازی خسارات ناشی از جنگ, ناکارا بودن سیستم اقتصادی و وابستگی شدید به صادرات نفت سطح درآمد سرانه با افت شدید مواجه شده است. در حال حاضر درصد بسیار بالایی از جمعیت کشور زیر خط فقر زندگی می کنند و با توجه به این امر می توان فاصله بین نرخ نفوذ صنعت بانکداری الکترونیکی در ایران و سطح درآمد جامعه را بررسی کرد. طبیعی است افرادی که زیر خط فقر قرار دارند نمی توانند به فناوری اطلاعاتی و ارتباطی جدید دست یابند و بانکداری الکترونیکی برای آنها معنی و مفهوم چندانی نخواهد داشت.
نرخ بیکاری یک کشور به عنوان شاخص مهم دیگری در توسعه اقتصادی مطرح است. این مساله را می توان با توجه به نرخ رشد فناوری ارتباطی نیز بررسی نمود, اگر نرخ بیکاری در جامعه ای بالا باشد, احتمالاً ناشی از رکود فعالیتهای اقتصادی, ضعف ساختار اقتصادی, و ضعف مدیریت اقتصادی کلان آن کشور باشد. تاثیر موارد ذکر شده در ضعف و توسعه نیافتگی بانکداری در ایران به عنوان یک شق مهم در فعالیتهای اقتصادی از اهمیت خاصی برخوردار است, بانکها به عنوان مرکز مبادلات مالی و پولی در سطح داخلی و بین المللی در صورت رکود اقتصادی راکد خواهند ماند. با این وضع و با نیم نگاهی به بانکداری الکترونیکی و نرخ نفوذ آن در کشور نیز می توان تاثیر رکود اقتصادی و توسعه نیافتگی کشور را بر توسعه بانکداری الکترونیکی دریافت.
تعداد کامپیوترهای شخصی موجود و نرخ رشد دسترسی مردم به آن را نیز می توان از عوامل و موانع مهم توسعه بانکداری الکترونیکی در آینده دانست. کامپیوترهای شخصی و توان دسترسی به شبکه های ارتباطی (اینترنت) به عنوان یک عامل اساسی در سیستم بانکداری الکترونیکی است. یکی از ابزارهای بانکداری الکترونیکی, کامپیوترهای شخصی است. اگر در جامعه ای توان دسترسی به آن پایین باشد. آن را می توان به عنوان یک مانع در توسعه بانکداری الکترونیکی دانست.
مساله دیگر هزینه استفاده از خطوط تلفن است در صورت بالا بودن هزینه های استفاده از خطوط تلفن, امکان دسترسی به شبکه های اینترنت و دیگر شبکه های ارتباطی, در سطح پایینی باقی خواهد ماند. امروزه در کشورهای در حال توسعه به عنوان مثال ایران, هزینه استفاده و دسترسی به تلفنهای ثابت و همراه و اینترنت بالاست به گونه ای که فقط اقشار خاصی از جامعه می توانند از این ابزار ارتباطی استفاده کنند و این امر در توسعه بانکداری الکترونیکی, یک مانع محسوب می گردد.
چند نرخی بودن ارز و سیاست های جلوگیری از خروج ارز یکی از مسائل و موانع عمده در توسعه بانکداری الکترونیکی از بعد بین المللی به حساب می آید. چند نرخی بودن ارز با توجه به کاربرد گسترده کارتهای بانکی بین المللی در بانکداری الکترونیکی, می تواند به عنوان یک مشکل در استفاده از آن محسوب شود.
یکی دیگر از موانع مهم در توسعه صنعت بانکداری الکترونیکی گران بودن سیستمهای نرم افزاری و سخت افزاری بانکداری الکترونیکی است. به عنوان مثال هر دستگاه ATM چیزی بالغ بر 30 تا 40 هزار دلار هزینه در پی خواهد داشت. حال با این هزینه هنگفت امکان اینکه بانکها بخواهند برای تمامی شعب خود این دستگاه را خریداری و نصب کنند هزینه بالایی را متحمل خواهند شد و با توجه به شرایط فعلی بانکهای کشور, کاری مشکل و شاید غیراقتصادی باشد. بنابراین گران بودن سیستم های فوق عاملی است که مدیریت بانکها را نسبت به توسعه صنعت بانکداری محتاط می کند. به طور کلی مسائل اقتصادی چه در سطح کلان و چه در سطح فردی تقریباً مهمترین عامل و محور فعالیت توسعه بانکداری الکترونیکی محسوب می شود. در صورت مساعد بودن وضعیت اقتصادی می توان به توسعه صنعت بانکداری الکترونیکی امیدوار بود و در غیر این صورت انجام این کار با کندی بسیار صورت خواهد گرفت و یا راکد خواهد ماند.

5ـ3ـ3ـ موانع فرهنگی و اجتماعی در گسترش بانکداری الکترونیکی
یکی از بسترهای اساسی و بنیادین جهت هر گونه تغییر و تحول, و استفاده از فناوری جدید در یک کشور, بسترسازی فرهنگی در آن کشور است. زیرا ایجاد تغییرات اساسی و بنیادین, بدون توجه به فرهنگ و زیرساختارهای فرهنگی و اجتماعی کشور اگر غیرممکن نباشد, کاری بسیار سخت خواهد بود و با مشکلات زیادی مواجه می شود. لذا برای انجام هر گونه تحول که جنبه بنیادی داشته باشد, توجه به فرهنگ ضروری است. با شناخت عناصر فرهنگی و تدوین برنامه مناسب می توان, زمینه لازم برای این تغییرات را به وجود آورد. انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی یک فناوری جدید است و برای گسترش آن لازم است زمینه فرهنگی آن نیز ایجاد شود. اگر قرار باشد بانکداری در ایران به سمت بانکداری الکترونیکی پیش برود یکی از مواردی که در این زمینه مطرح است, استفاده از کارتهای بانکی به جای پول نقد است. با عنایت به اینکه در کشور ما اصولاً تجارت و کسب و کار جنبه سنتی داشته و تاجران و حتی قشر عمومی مردم بیشتر مایل به استفاده از پول نقد هستند, لذا این فرهنگ که استفاده از کارت به جای پول نقد مزیتهایی نظیر گستردگی کاربرد, سرعت بخشیدن به نقل و انتقال مالی نسبت به پول نقد داشتن, ضریب امنیت بالاتر و امکان ردیابی در صورت مفقود شدن آن و… را دارد, باید به طرز صحیحی در میان همه اقشار مردم رواج پیدا کند.
یکی دیگر از مشکلات فرهنگی مشکل پنهان کاری و فعالیت های اقتصادی غیرشفاف است. بعضی موسسات تجاری و اشخاص حقیقی یا حقوقی سعی در پنهان سازی و یا غیرشفاف جلوه دادن بعضی از فعالیتهای اقتصادی خود به منظور فرار از مالیات و یا کاهش مبلغ آن, دارند. از آنجا که با استفاده از فناوری مبادلات الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی, تمامی فعالیتهای اقتصادی آنها ثبت و ضبط می شود و می توان آنها را طبقه بندی و گزارش نمود, بنابراین ترجیح می دهند که از چنین سیستم هایی استفاده نکنند. زیرا استفاده از این سیستم جایی برای پنهان کاری, فرار از مالیات, تقلب و دستکاری در حسابها و… باقی نمی گذارد. و این نوع فرهنگ گسترش بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه در کشور را با مشکل جدی مواجه سازد.
یکی دیگر از مشکلات فرهنگی, مشکل زبان مورد استفاده در اینترنت و به تبع آن سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه است, از آنجا که زبان رایج در فرهنگ تجاری ما فارسی است و عموماً در فرایند تجارت داخلی از همین زبان استفاده می شود استفاده از زبان انگلیسی برای اغلب افراد و حتی تجار کشور مشکل است.
یکی دیگر از مشکلات و موانع برقراری نظام بانکداری الکترونیکی در ایران که تا حدودی به مسائل فرهنگی اجتماعی مربوط می شود, نگرانیهای مدیران از عواقب ناشی از کاهش کارکنان می باشد. چنین احساس می شود که اگر بانکداری الکترونیکی جایگزین بانکداری سنتی گردد تعداد زیادی از کارکنان بانکها بیکار می شوند. مدیران و برنامه ریزان اغلب نگران آینده کارکنانی هستند که بیکار می شوند. هر چند با الکترونیکی شدن بانکها عده ای بیکار می شوند و عده ای متخصص جذب خواهند شد ولی تا زمانی که برای مقابله با عواقب ناشی از بیکاری کارکنان طرحی ارائه نشود و یا توجیه نشوند, معمولاً مدیران بانکها کمتر تمایل خواهند داشت به این سمت و سوی حرکت نمایند.

6ـ3ـ3ـ موانع سیاسی
به طور کلی موانع سیاسی را می توان یکی از معضلات مشترک کشورهای جهان سوم عنوان کرد. معمولاً فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی, راه بسیاری از سوء استفاده ها را خواهد بست. سیستم انتقال الکترونیکی وجوه یکی از سیستم های نوین با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات می باشد که در آن اطلاعات کامل تر و قابل دسترس تر از روش سنتی است, از آنجا که محدوده عملکرد افراد از طریق اینترنت, در سیستم تجارت الکترونیکی, کاملاً مشخص و واضح است, دستیابی به انواع فعالیت های اقتصادی افراد و گروهها به سادگی امکان پذیر خواهد بود. در نتیجه راه انواع سوء استفاده های افراد و گروهها, و مدیران را در اخذ انواع تسهیلات, وام و سایر امور پولی و مالی محدود خواهد نمود. طبیعی است که منافع بعضی از افراد و گروهها به خطر خواهد افتاد. بنابراین در روند گسترش بانکداری الکترونیکی ایجاد اخلال می نمایند.
مخالفت با روند بانکداری الکترونیکی در اذهان گروههای درون سازمانی و بیرون سازمانی که مایل به از دست ندادن امتیازات ویژه و یا سوء استفاده از فرصت های فعلی جهت کسب امتیازات غیرمجاز, هستند وجود دارد.
گروههای مختلف اجتماعی بیرون سازمانی ممکن است از طریق بانکداری الکترونیکی منافعشان مورد تهدید قرار گیرد. این گروهها بیکار نمی مانند و سعی خواهد کرد به انحاء ممکن در روند پیاده سازی بانکداری الکترونیکی اخلال ایجاد نمایند. گاهی با فشار بر مدیران و گاهی با ایجاد لابی در مراکز قانون گذاری و تصمیم گیری و گاهی با تهدید و یا شیوه های دیگر سد و مانع ایجاد خواهند نمود.
یکی از پیامدهای فناوری نوین اطلاعات و ارتباطات کاهش تعداد نیروی انسانی در سازمانها می باشد. بانکداری الکترونیکی نیز به عنوان یک فناوری نوین از این قاعده مستثنی نبوده و گسترش آن موجب بیکار شدن تعداد زیادی از کارمندان بانکها و سازمانها خواهد شد. بدون بحث پیرامون مزایا و معایب تعدیل و اینکه آیا واقعاً در جامعه بیکاری را افزایش خواهد داد یا خیر, به این نکته توجه می شود که کاهش نیروی انسانی در یک سازمان در وضعیت فعلی کشور, فشارهای سیاسی بیرونی زیادی را بر مدیران وارد خواهد ساخت. اگر تمامی بانکها با هم به چنین تصمیمی برسند و تصمیمات خود را عملی کنند تعداد قابل توجهی از کارکنان بیکار خواهند شد در نتیجه در کوتاه مدت مدیران بانکها, از جانب گروهها, ذی نفوذان, نمایندگان مجلس و سیاسیون به شدت مورد حمله قرار خواهند گرفت. بنابراین فشارهای سیاسی ممکن است مدیران بانکها را به تامل بیشتر وادار نماید و رفتاری محافظه کارانه را در پیش گیرند.

7ـ3ـ3ـ مقاومت در مقابل تغییر و تحول

تغییر و تحولات محیطی در ابعاد فناوری, اقتصادی, سیاسی, فرهنگی و اجتماعی و مانند آنها, به سرعت اتفاق می افتد, به عبارت دیگر محیط سازمانها یک محیط پویا است. هر سازمانی برای بقاء خود باید همگام با تغییرات محیطی, در خود تغییر و حتی تحول ایجاد نماید. ایجاد تغییر در سازمانها کار آسانی نیست و اغلب با مانع بزرگی به نام مقاومت در مقابل تغییر مواجه خواهد شد. در این بخش انواع مقاومت ها در مقابل تغییرات و نهایتاً راههای مقابله با مقاومت در مقابل تغییرات بررسی خواهند شد.

1-7-3-3- انواع مقاومت
در این بخش انواع مقاومت در مقابل تغییرات بحث شده است.

الف) مقاومت شخصی
افراد با توجه به ویژگیهای خاص خود نظیر ادراکات, شخصیت ها و نیازها, به دلایل زیر در مقابل هر گونه تغییر ممکن است مقاومت نشان دهند.
یکی از دلایل مقاومت در مقابل تغییر, "عادت افراد" است. افراد عادت کرده اند که یک کار را به یک شیوه خاص انجام دهند, افراد معمولاً در مورد مسائل مختلف به گونه های ثابت عمل می کند و گرایش دارند که شیوه ای که به آن عادت کرده اند به مسائل پاسخ دهند. تغییر باعث می شود که نتوانند طبق عادت عمل کنند, بنابراین در مقابل آن موضع می گیرند.
بعضی از اشخاص نیاز به "امنیت شغلی" بالایی را در خود احساس می کنند, بنابراین در مورد هر روشی که امنیت شغلی آنها را به خطر بیاندازد, مقاومت نشان می دهند, حرکت بانک ها از سیستم سنتی به سیستم بانکداری الکترونیکی به احتمال زیاد امنیت شغلی خیلی ها را به خطر می اندازد بنابراین کارکنان در مقابل این روند از خود واکنش نشان خواهند داد.
بعضی ها به دلایل "اقتصادی" در مقابل تغییرات صف آرایی می کنند. ممکن است روشهای فعلی منبع درآمد خوبی برای آنها باشد. چنانچه روشهای نوین به عنوان نمونه بانکداری الکترونیکی و تغییر روشها و شیوه های اجرایی, درآمد آنها را کاهش دهد, در مقابل آن واکنش نشان می دهند.
گاهی کارکنان و مدیران به خاطر ترس از ناشناخته ها در مقابل تغییرات مقاومت می کنند. زیرا تغییرات ابهام و بی ثباتی را جانشین ثبات و شناخته ها می کند. زیرا نمی توانند اثرات تغییر را خوب تجزیه و تحلیل و لمس کنند, به همین علت در مقابل آن می ایستند و به مخالفت با آن می پردازند. گاهی کارکنان از این ترس دارند که نتوانند با روشها و سیستم های جدید کار کنند. به عنوان مثال ایجاد بانکداری الکترونیکی روشها و فناوری خاص خود را می طلبد و در نتیجه مهارتها و دانش خاصی را از کارکنان طلب می کند, در نتیجه این دلهره و ترس در کارکنان به وجود می آید که آیا می توانند از پس این نیازهای شغلی جدید برآیند؟ آیا در نظام جدید جایگاهی خواهند داشت یا خیر؟

ب) مقاومت سازمانی
اغلب سازمانها طبیعتی محافظه کار دارند, به خصوص سازمانهای دولتی در ایران, که به علت انحصاری بودن فعالیت هایشان, بسیار محافظه کار و کم تحرک شده اند. آنها اغلب روشها و شیوه های سالهای قبل را به کار می برند بدون اینکه تغییری در آنها بدهند. در نظام بانکداری کشور نیز این موضوع به وضوح مشاهده می گردد. به علت دولتی بودن بانکها و عدم رقابت با بخش خصوصی, حالتی سکون و بی تحرکی به خود گرفته اند و میل به تغییر در آنها کم است.
به لحاظ تئوریک سازمانها کلاً بنابر دلایل ذیل در مقابل تغییرات مقاومت نشان می دهند:
یکی از دلایل مقاومت سازمانی در مقابل تغییرات سکون ساختار سازمانی380 می باشد. سازمانها دارای یک مکانیسم درونی برای برقراری ثبات می باشند. تمامی سازمانها برای جذب, آموزش و بهسازی, به کارگیری و نگهداری کارکنان خود دارای مکانیزم خاص خود هستند, دارای ساختار سازمانی و شرح وظایف و استانداردهای کاری می باشند, روشها و شیوه های اجرایی خاص خود می باشند, این جنبه های سازمانی به افراد یاد می دهد که چگونه رفتار کنند. حال اگر سازمان با یک تغییر مواجه شود, بسیاری از این روابط و استانداردها به هم می ریزد. مکانیزم سکون سازمانی به عنوان یک تعدیلگر وارد عمل می شود و در جهت برقراری ثبات وارد می شود.
سازمانها در نگرش سیستمی, به مثابه یک سیستم هستند که از سیستم های فرعی تشکیل شده اند. تغییر در یک سیستم فرعی باعث تغییر در سیستم های فرعی دیگر نیز می شود زیرا این سیستم های فرعی در تعامل با یکدیگر هستند. اگر یک تغییر در یک جزء سازمانی رخ دهد و به جنبه های دیگر توجه نشود احتمالاً مورد پذیرش قرار نمی گیرد. به عنوان مثال با خرید چند ماشین ATM نمی توان کارت های بانکی را راه اندازی کرد. بلکه باید به سیستم نحوه صدور کارت ها, مسئله امنیت کارت ها, نحوه ارتباطات سیستم های ATM و ثبت در دفاتر بانکی و سیستم حسابداری بانکها, آموزش کارکنان و… توجه شود.
عامل دیگری که گاهی باعث مقاومت در مقابل تغییر می شود, رخوت گروهی است. گاهی حتی اگر افراد مایل باشند رفتارشان را تغییر دهند هنجارهای گروهی به عنوان عامل بازدارنده عمل می کنند. برای هر تغییری باید هنجارها را شناخت, و آنها را با تغییرات همسو نمود. در غیر این صورت در برابر تغییرات یک جانبه مقاومت نشان خواهند.
گاهی تغییر در الگوهای سازمانی ممکن است تخصص گروههای خاصی را مورد تهدید قرار دهد. به عنوان مثال یکپارچه کردن سیستم های بانک ها و بکارگیری سیستم های تحت شبکه باعث می شود که مدیران به سرعت از تمامی اطلاعات بانک ها باخبر باشند, این امر باعث کسادی کار گروهی خواهد شد که به امورات آمار و اطلاعات و گزارشگیری در بانکها مشغول هستند, در نتیجه از اهمیت شغلی آنها کاسته می شود. این می تواند عاملی باشد که آنها در مقابل یکپارچه کردن یا شبکه ای کردن امورات بانک مقاومت نشان دهند.
تهدید در روابط پا بر جای قدرت سبب مقاومت گروهی از مدیران و سرپرستان در مقابل تغییرات می شود. اگر تغییر و تحول در نظام بانکداری باعث کاهش اختیارات و قدرت تصمیم گیری مدیران و سرپرستان در بانک شود, به احتمال زیاد در مقابل آن مقاومت نشان می دهند.
گاهی ایجاد تغییر در سازمان, "برای تخصیص منابع ثابت" بین گروههای مختلف سازمان, تهدیداتی ایجاد می کند. گروههای سازمانی که در شرایط قبل از تغییر منابع قابل توجهی به آنها اختصاص یافته بود و با اجرای تغییر منابع در اختیار آنها کاهش می یابد به احتمال زیاد در مقابل تغییر مقاومت نشان می دهند و معمولاً کسانی که از تخصیص منابع قبل از تغییر, بیشتر نفع می بردند, بیشترین مقاومت را نشان خواهند داد.

2-7-3-3- شیوه های مقابله با تغییر و تحول
همانگونه که اشاره شد, تغییر در نظام بانکداری ایران ضروری و اجتناب ناپذیر است و از طرف دیگر به علل فردی یا سازمانی, مقاومت هایی در مقابل تغییرات و اجرای تحولات به وقوع خواهد پیوست. برای مقابله با مقاومت در مقابل تغییرات, با توجه به شناخت منابع مقاومت, راه حلهای زیر پیشنهاد می گردد.
نخستین پیشنهاد تکیه بر "آموزش و ارتباطات" است. با برقراری ارتباطات با کارکنان و کمک به آنها در آموزش, و فهم منطق تغییر می توان مقاومت آنان در برابر تغییرات را کاهش داد. این پیشنهاد زمانی کارگر است که منبع به وجود آورنده مقاومت سوء تفاهم, سوء برداشت, عدم شناخت کافی از تغییر و پیامدهای آن باشد.
دومین پیشنهاد عبارت است از به کار بردن روش های "مشارکت جویانه" در اجرایی کردن تغییر و تحول می باشد. چنانچه افرادی که با تغییر و تحول به گونه ای مرتبط هستند و یا تغییر و تحول آنها را تحت تاثیر قرار می دهد, در فرآیند برنامه ریزی جهت اجرای تغییر و تحول مشارکت داشته باشند, مقاومت آنها در مقابل تغییر کاهش می یابد. زیرا بعید به نظر می رسد کسی که خود, تغییر را برنامه ریزی می کند, مانعی در راه اجرای آن باشد. در اینجا منظور از افراد فقط کارکنان یک سازمان نمی باشند بلکه بستگی به سطح مورد نظر تغییر و تحول دارد. اگر تغییر توسط بانک مرکزی برنامه ریزی می شود, لازم است مدیران بانک های کشور دخیل باشند. اگر تغییر در سطح یکی از بانک های کشور مثلاً بانک ملی اجرا می شود, مشارکت مدیران بانک ملی و شعب آن ضروری است و اگر تغییرات در سطح یک شعبه اجرا می شود مشارکت کارکنان شعبه در فرآیند تغییر از مقاومت ها می کاهد.
اجرای برنامه های تغییر و تحول گاهی با تنش, اضطراب و وحشت کارکنان همراه می شود, در این چنین مواقعی مجریان امر تغییر لازم است "اقدامات حمایتی و سهولت بخشی" برای کاهش مقاومت در مقابل تغییر ارائه نمایند. مشاوره با کارکنان, آموزش مهارت های تازه به آنها و ارائه پاداش های مالی به آنها در کاهش مقاومت در برابر تغییر موثر است.
گاهی مقاومت در مقابل تغییر از جانب گروههای قدرتمند و تاثیرگذار می باشد, در چنین مواقعی برای کاستن از مقاومت, از مکانیزم "چانه زنی" استفاده می شود. البته مکانیزم چانه زنی علی رغم اینکه در بسیاری از موارد مفید است, در بعضی از مواقع خطرناک می باشد, به خصوص در مواردی که پشت سر گروههای مخالف, لابی های قوی وجود دارد.
شیوه دیگری برای کاستن از مقاومت در مقابل تغییر "متقاعد ساختن و همکاری"381 است. در این روش اثرات مفید تغییر به صورت برجسته و شاید به نحو مبالغه آمیزی به اطلاع کارکنان می رسد و همچنین اثرات و مضرات عدم اجرای برنامه تغییر نیز به شیوه مبالغه آمیزی ارائه می گردد تا در کارکنان انگیزه لازم جهت تغییر به وجود آید. گاهی هم از کارکنان ناراضی و رهبران گروه مقاومت برای شرکت در جلسات تصمیم گیری استفاده می گردد. این شیوه ها باعث تقلیل مقاومت می گردد.
آخرین پیشنهاد در خصوص کاهش مقاومت کارکنان به کارگیری مکانیزم "اجبار"382 می باشد. در این شیوه مجریان امر تغییر و تحول دست به اعمال زور مستقیم و تهدیدات بر علیه مقاومت کنندگان می زنند. از نمونه تهدیدات و اعمال زور می توان انتقال کارکنان, عدم ترفیع, ارزیابی منفی عملکرد, کاهش حقوق و مزایا, اخراج و… را نام برد.
هر یک از روشهای فوق به نوبه خود زمینه مناسب و آمادگی لازم را برای پیروزی و موفقیت برنامه های تغییر و تحول فراهم می سازد. پژوهشهای انجام گرفته در زمینه تغییر و تحول روش مشارکت جویانه را موثرترین راه برای پیشگیری و رویارویی با مقاومت های احتمالی به شمار آورده اند. به ویژه اگر مشارکت از آغاز برنامه یعنی مرحله مسئله یابی و هدف گذاری به کار گرفته شود، نتایج درخشانی را نوید می دهد383.

8ـ3ـ3ـ مشکل ساختار سازمانی و نظام مدیریتی حاکم بر بانکها در ایران
ساختار سازمانی و نظام مدیریتی حاکم بر سازمانها عامل موثری در کسب موفقیت یا عدم موفقیت آنها به شمار می رود. زیرا ساختار سازمانی نقش اساسی در ایجاد نظم و هماهنگی در درون سازمان و تطبیق سازمان با شرایط برون سازمانی دارد.
ساختار سازمانی بانک ها در ایران یک ساختار بروکراتیک و سلسله مراتبی است و دارای یک نظام متمرکز, با رسمیت بالا و دارای تقسیم کار بسیار بالاست. در این ساختار تصمیم ها به کندی صورت می پذیرد و میل به تغییر و تحول بسیار اندک است, کارکنان به مثابه ابزار بکار گرفته می شوند و خلاقیت و نوآوری بسیار پایین است. تصمیمات در سطوح بالای سازمانی گرفته می شوند و به سطوح پایین ابلاغ می گردند به همین لحاظ در پاره ای از موارد تصمیمات غیرواقعی هستند. ساختارهای بروکراتیک بانکی در ایران, انگیزه لازم جهت ارائه کار با کیفیت, وفاداری به سازمان, مشتری مداری, تلاش در جهت کاهش هزینه ها و افزایش درآمدها در کارکنان به وجود نمی آورد.
این ساختار در شرایط فعلی آمادگی لازم برای تحول در نظام بانکداری و حرکت از بانک داری سنتی به بانکداری الکترونیکی را ندارد. بنابراین لازم است ساختار بانکها متحول گردد یعنی از ساختار خشک و بسته به ساختاری منعطف تر تبدیل شود. البته این کار چندان هم ساده نیست زیرا بانکهای موجود در ایران دولتی هستند و بالتبع باید بسیاری از مقررات دولتی را رعایت نمایند. این محدودیت سبب می شود که بانکهای ایران نتوانند ساختار مطلوب را با توجه به نیازهای فناوری و محیطی به کار بندند. هر چند که بانکها طی سالهای اخیر تغییراتی در بعضی از نظام های خود مثل نظام حقوق و دستمزد و ارزیابی, به وجود آورده اند تا از این طریق انگیزه کارکنان را بالا ببرند ولی این تلاشها کافی به نظر نمی رسد و لازم است بانکها در تمامی ابعاد ساختاری متحول شوند.
علاوه بر ساختار سازمانی بانکها, نظام مدیریتی بانکها نیز دارای ضعف می باشد. مهمترین ضعف نظام مدیریت بانکداری در ایران, سنتی بودن مدیریت و مدیران هستند. مدیران بانکها به خصوص شعب اغلب سبک مدیریت سنتی را اعمال می کنند یعنی بر اساس تجارب چندین ساله خود در بانک مدیریت می کنند. ذکر این نکته به عنوان ضعف مدیریت به معنی نادیده گرفتن نقش تجربه در مدیریت نیست بلکه تجربه در جای خود بسیار مهم است, ولی کافی نیست. اغلب مدیران بانکها و به خصوص شعب فاقد تحصیلات لازم در خصوص مدیریت و بانکداری نوین می باشند. در نتیجه اغلب فاقد بینش کلان نگر, و تحول گرا هستند, بنابراین اکثراً در دام روزمره گی می افتند. آنها به جای پرداختن به مسائل مربوط به آینده, هدف گذاری و تدوین استراتژی, خود را به مسائل اجرایی و روزمره مشغول می کنند. به عبارت دیگر مدیران بانک ها دارای ضعف دوراندیشی و آینده نگری هستند.
یکی دیگر از ضعف های مدیریت بانکها فقدان ارتباطات منطقی بین ارزیابی اصولی و منطقی مدیران و عزل و نصب آنها می باشد. البته این ضعف تا حدودی در سطح مدیریت سازمانهای دولتی گسترده است, بانکها در ایران فاقد نظام منسجم حسابرسی عملکرد مدیران می باشند. البته حسابرسی به معنای بازرسی در بانکها وجود دارد ولی حسابرسی عملکرد مدیران چیزی فراتر از حسابرسی معمولی است. زیرا در نظام حسابرسی عملکرد مدیران, کلیه تصمیمات مدیران بانکها مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد. به عنوان مثال این گونه سوال مطرح می شود که آیا فلان تصمیم که فلان مدیر گرفته است برای بانک دارای صرفه اقتصادی بوده یا خیر؟ آیا می شد تصمیمی بهتر از آن گرفت؟
یکی دیگر از ضعف های مدیریت بانکها کم توجهی به هزینه, کیفیت و سرعت ارائه خدمات می باشد. البته این موضوع به علت دولتی بودن بانکها و غیررقابتی بودن آنها به وجود آمده است. این عامل سبب شده است که بعضی از مدیران و کارکنان بانکها نه تنها رفتار و روابط مشفقانه با مشتریان نداشته باشند, بلکه رفتاری طلبکارانه داشته باشند. در مجموع می توان گفت که بانکهای کشور مشتری مدار نیستند. زیرا نه رفتاری که با ارباب رجوع می کنند بر این مبنا می باشد و نه ارائه خدمات بر مبنای نیازهای روز آنها طراحی شده است.
آنچه به عنوان نتیجه این بحث می توان بیان نمود این است که بانکهای کشور در شرایط فعلی به علت ضعف ساختاری و مدیریتی, قادر به پذیرش و بکارگیری نظام بانکداری الکترونیکی نمی باشند. بنابراین چنانچه بخواهند بانکداری نوین را پیاده سازند لازم است در ساختار سازمانی و شیوه مدیریتی بانکها تجدید نظر شود. برای رسیدن به این مقصود باید ساختار سازمانی بانک ها متحول گردد. طرز تلقی و نگرش بانکها نسبت به وظایف, خدمات و مشتریان دگرگون گردد. نظام مدیریتی بانکها را به دو شیوه می توان متحول نمود: یکی آموزش مدیران موجود و استفاده از مشاورین قوی و دیگری جذب مدیران متخصص, کارآمد, تحول گرا و دوراندیش. به عبارت دیگر باید ابتدا مدیران به این باور برسند که باید متحول شوند و شیوه کار و فرآیندها و فناوری کار را متحول سازند بعد به دنبال تحول باشند. زیرا تا مدیران نخواهند و به این باور نرسند, برنامه های تحول در حد شعار باقی می مانند.

9ـ3ـ3ـ سنتی بودن سیستمهای اطلاعاتی و ارتباطی سازمانها و موسسات دولتی و خصوصی در ایران
یکی از عوامل عدم پیشرفت فناوری اطلاعاتی و ارتباطی بانکداری در کشورهای در حال توسعه, بکارگیری روشها و سیستم های سنتی توسط موسسات و سازمانها در آن کشورها می باشد. با وجود اینکه در عصر فناوری اطلاعات بسر می بریم ولی هنوز نیاز به پیشرفت و تغییر سبک برای سازمانها و موسسات در این کشورها محسوس نیست. در صورتی که اگر بخواهیم از روند فناوری که با سرعت روزافزون در حال پیشرفت است استفاده کنیم, لازم است به طور اساسی و ریشه ای فناوری اطلاعاتی و ارتباطی را در سازمانها و موسسات دولتی و خصوصی به کار گیریم. و این تغییر باید اساسی, جامع و فراگیر باشد, طبق نگرش سیستمی, نظام اقتصادی و تجارت به صورت یک سیستم یکپارچه عمل می نماید. بنابراین تغییرات اساسی در کل تجارت و اقتصاد بستگی به این دارد که تمام سازمانها و مراکز تجاری, بانکی و صنعتی اعم از کوچک و بزرگ در یک چارچوب اساسی و کلی متحول شوند. در غیر این صورت نمی توان به توسعه پایدار دست یافت. پس باید تمام این سازمانها و موسسات در قالب یک چارچوب تعریف شده و با در نظر گرفتن نوع سازمان و جایگاه خود اقدام نمایند. در واقع هر کدام از این سازمانها و موسسات به عنوان جزء فرعی سیستم اقتصادی و تجاری به شمار می روند تغییر و یا پیشرفت در هر قسمت از اجزاء با تغییر و تحول در دیگر اجزاء مرتبط می شود. نظام بانکداری به عنوان یکی از اجزاء اصلی نظام اقتصادی و تجاری کشور از این قاعده مستثنی نیست, چنانچه نظام بانکداری کشور بخواهد از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی تبدیل شود, به دلیل گستردگی نحوه کارکرد این نظام, به راحتی تاثیر عظیم و شگرفی بر دیگر اجزاء این سیستم می تواند بگذارد یا از دیگر اجزاء تاثیر بپذیرد. ولی با وجود مهم و اساسی بودن نظام بانکداری, اگر این تحول بزرگ و تغییر فناوری فقط در بانکها صورت گیرد, و سایر اجزاء نظام اقتصادی و تجاری که تجار و بازرگانان, موسسات و سازمانها و مردم می باشند, متحول نشوند, کارآئی و اثربخشی لازم را ندارد. کسانی که از خدمات بانکی استفاده می کنند را می توان به دو دسته متفاوت تقسیم نمود اول مردم عادی و دوم سازمانها, موسسات و مراکز دولتی و خصوصی می باشند. اگر بخواهیم این تغییرات فناوری در نظام بانکی کشور کاملاً موثر و کارآمد باشد علاوه بر اینکه باید در بانک ها تغییرات و تحولات را ایجاد نمود و سخت افزار و نرم افزار مورد نیاز را فراهم آورد باید سازمانها و موسسات دولتی و خصوصی از جمله شرکتها, کارخانجات, مراکز خرید و فروش, بیمارستانها, هتلها, اداره راهنمایی و رانندگی و دیگر سازمانهای کوچک و بزرگ که از اجزاء نظام اقتصادی و تجاری کشور محسوب می شوند, سیستم های و روشهای خود را همگام با این تغییر و تحولات, متحول سازند. به طور خلاصه می توان گفت که در شرایط فعلی علاوه بر این که بانکهای کشور از فناوری روز جهان عقب هستند, مشتریان آنها هم روشهای سنتی را استفاده می کنند. بنابراین حتی اگر بانکها به بانکهای الکترونیکی تبدیل شوند, چون مشتریان نمی توانند از آن استفاده کنند, گسترش آن با مشکل مواجه می شود. بنابراین لازم است برنامه ریزان در این خصوص نگرشی جامع داشته باشند.

10ـ3ـ3ـ غیررقابتی بودن بانکها
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشورمان, کلیه بانکهای کشور بطور کامل ملی شدند و تحت نظارت مجمع عمومی بانکها, شورای عالی بانکها و بانک مرکزی با چهارچوب و قوانین خاصی شروع به کار کردند. این امر باعث شده تمام بانکها در راستای یک هدف و در قالبی خاص اقدام به خدمات دهی مشابه بکنند. با توجه به ماهیت دولتی بانکها, فرهنگ خاصی بر آنها حاکم شد, که یک فرهنگ اداری و دولتی می باشد, و خدمات و سرویس دهی آنها نیز انحصاری است. زمانی که خدمات و تسهیلات انحصاری باشد و امکان رقابت وجود نداشته باشد میل به تغییر و تحول, تا حدود زیادی کاهش می یابد. اصولاً وقتی در بخشی رقابت وجود نداشته باشد کارایی پایین می آید.
رقابت اندک در عرصه بانکداری در ایران, سبب شده است که بانکها نسبت به مقوله کیفیت, هزینه, سرعت در ارائه خدمات و مشتری مداری تا حدودی کم توجه باشند. به علت اینکه رقابت در این عرصه فشرده نیست میل به تغییر, تحول و بهبود کم رنگ است. این وضعیت طی دو دهه اخیر سبب شده است که اقدامات اساسی در زمینه بهبود خدمات, امکانات, سیستم ها و روشها صورت نگیرد.
انتظار می رود با ظهور بانکهای خصوصی در آینده384 فضای بانکداری در ایران دگرگون گردد و رقابت معنی و مفهوم جدیدی پیدا می کند. رقابتی شدن عرصه بانکداری در ایران به تنوع خدمات بانکی, بالا رفتن کیفیت خدمات, تسریع در امور بانکی, کاهش هزینه ها و پیشرفت و تعالی بانکها منجر خواهد شد.

11ـ3ـ3ـ موانع امنیتی گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
پیشرفت های فناوری به خصوص در زمینه فناوری اطلاعات و استفاده آن در عرصه فعالیت های تجاری و کسب و کار و بانکداری الکترونیکی, مفهوم جدیدی از ایمنی و سیستم های امنیتی را به وجود آورده است. بنابراین با استفاده گسترده از رایانه و فناوری اطلاعات سازمانها علاوه بر شیوه های فیزیکی که به منظور حفاظت از اطلاعات به کار می برند لازم است امنیت اطلاعات به روشهای نوین مبتنی بر رایانه و به طور خودکار تامین شود.
با توجه به گسترش انواع شبکه های خصوصی و عمومی385 برای مبادله الکترونیکی داده ها, امنیت اطلاعات به معنی حفاظت از داده ها در حین مخابره در شبکه های رایانه ای می باشد. با گسترش تجارت الکترونیکی و سیستم های پرداخت الکترونیکی, اسناد به طور الکترونیکی مبادله می شوند, این اسناد در عرصه بانکداری شامل چک الکترونیکی, انواع دستور پرداخت, حواله, اعلامیه بستانکاری و بدهکاری, وصول مطالبات و… می باشد. در مرحله گذر از شیوه های کاغذی به شیوه های مبتنی بر مبادله الکترونیکی اسناد, مبحث امنیت فوق العاده مهم می باشد. همگان انتظار دارند که شیوه جدید حداقل از همان سطح امنیت در روش سنتی برخوردار باشد.
در مبحث امنیت از یک طرف به کاربرد شیوه الکترونیکی, کاربران و حق دسترسی به سطوح مختلف اطلاعات مطرح است و از طرف دیگر موضوع حصول اطمینان از اینکه تسهیلات شبکه ای فقط به وسیله کاربران مجاز سازمان قابل دسترسی است و همچنین لازم است نسبت به ارسال فقط یک نسخه پیام مجاز, و دریافت تنها یک نسخه مطمئن شد.
مسائلی که در خصوص امنیت مبادلات الکترونیکی مطرح است عبارتند از:

1ـ قابلیت دسترسی
یعنی سیستم باید به گونه ای باشد که دسترسی و قابلیت حصول داده ها در زمان و مکان مناسب را همراه با جلوگیری از دسترسی غیرمجاز به داده ها, تامین کند.

2ـ محرمانه بودن
منظور از محرمانه بودن عبارت است از حفاظت از پیام ها (اسناد) در مقابل سوء استفاده, رهگیری و استراق سمع.

3ـ تمامیت پیام
به معنی ممانعت از دخل و تصرف یا حذف ناخواسته پیام, رعایت توالی و جلوگیری از تکرار و از دست رفتن می باشد.

4ـ اعتبار و انکارناپذیری پیام
یعنی اطمینان از شناسایی دقیق فرستنده و گیرنده و امکان اثبات مخابره و وصول پیام.

5ـ قابلیت بازرسی و رسیدگی
منظور ثبت داده های بازرسی شده بر اساس شرایط از پیش تعیین شده محرمانه بودن و تمامیت می باشد.
با توجه به جنبه های مختلف امنیت که در بالا به آن اشاره کردیم, در ایران هنوز بسترهای لازم فراهم نشده است. و هر چند تلاشهای صورت گرفته است ولی کافی نمی باشد و راهی طولانی در پیش است. با توجه به گستردگی مفهوم امنیت در سیستم های الکترونیکی و مبادله الکترونیکی داده ها, این موضوع توسط بانک ها به تنهایی قابل حل کردن نیست, بلکه موضوعی ملی و حتی فراملی می باشد. در بعد ملی, لازم است بسترهای فنی مبادلات امن از طریق مخابرات, ماهواره و… فراهم گردد و همچنین بسترهای قانونی و استانداردهای لازم نیز تدوین شود و نرم افزارها و سخت افزارهای مناسب نیز طراحی و نصب گردند.
با توجه به اینکه کشورهای پیشرفته سالهاست که در خصوص تامین امنیت در مبادلات الکترونیکی کار کرده اند, پیشنهاد می گردد از تجربیات آنها استفاده شود.
موضوع امنیت در ایران بعد دیگر نیز دارد و آن جنبه های روانی, انتظارات, طرز تلقی و اطمینان افراد از سیستم های مبادله الکترونیکی داده ها است که ممکن است بکارگیری سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه در ایران را با مشکل مواجه سازد.
بنابراین به برنامه ریزان کلان کشور توصیه می شود در برنامه های خود برای گسترش فناوری نوین تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی این موانع را نیز در نظر گیرند و برنامه های اشاعه فرهنگی را مد نظر داشته باشند.

12ـ3ـ3ـ اثرات ناشی از تحریم اقتصادی آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران
یکی دیگر از عواملی که بر گسترش انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در ایران موثر است سیاست های تحریم اقتصادی آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران می باشد. استقرار سیستم های بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه به فناوری پیشرفته اطلاعاتی و ارتباطی نیازمند است, از آنجا که این نوع فناوری در زمینه های نظامی نیز کاربرد, دارد مشمول تحریم های آمریکا می باشد و کشورهای دیگر نیز از دادن این فناوری به ایران منع شده اند. بنابراین عدم دستیابی به فناوری پیشرفته اطلاعاتی و ارتباطی اثر مستقیمی بر گسترش نظام های انتقال الکترونیکی وجوه در ایران خواهد داشت.

فصل چهارم

راههای گسترش انتقال الکترونیکی وجوه
و بانکداری الکترونیکی در ایران

1ـ4ـ مقدمه
در فصول قبل در خصوص اهمیت و جایگاه تجارت الکترونیکی, مبادله الکترونیکی داده ها و سیستم های الکترونیکی انتقال وجوه توضیحات مفصلی ارائه شد. در این فصول سعی شد روند تاریخی رشد و توسعه سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه مورد تحلیل قرار گیرد. بدین منظور انواع سیستم های پرداخت الکترونیکی از جمله کارت های بانکی و سیستم های پرداخت بین المللی و بانکداری الکترونیکی مورد بررسی قرار گرفت.
در زمینه گسترش انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در ایران سوالاتی مطرح است یکی اینکه آیا بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه برای ایران نیاز ضروری است یا یک خواسته لوکس می باشد؟ سوال دیگری که در این خصوص مطرح می شود این است که آیا بستر های لازم جهت ایجاد و پیاده سازی سیستم های الکترونیکی انتقال وجوه در ایران مهیا است یا خیر؟ و اگر بسترهای لازم فراهم نیست چگونه می توان بسترهای لازم را فراهم نمود؟
نتایج تحقیقات نشان می دهد که ایجاد سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه در ایران از نیازهای ضروری می باشد. ولی برای رسیدن به این هدف موانعی وجود دارد, در فصل قبل انواع موانع موجود در راه پیاده سازی سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه در ایران توضیح داده شد. این موانع بسیار گسترده می باشند و شامل فقدان زیرساخت های لازم (مثل خطوط تلفن, اینترنت و…), موانع فرهنگی, موانع اقتصادی, موانع سیاسی مقاومت کارکنان در مقابل تغییر, فقدان سرمایه های انسانی مناسب و غیره. هر چند به منظور گسترش سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه شناخت موانع بسیار مهم می باشد. ولی کافی نیست بلکه باید راه و روش برداشتن موانع را هم شناخت و گامهای اساسی در این خصوص برداشته شود.
با توجه به نگرش سیستمی, انتقال الکترونیکی وجوه را می توان یکی از زیرسیستم های تجارت الکترونیکی دسته بندی نمود. بنابراین بررسی و تحلیل, گسترش و ایجاد, و برداشتن موانع انتقال الکترونیکی وجوه در ایران با موضوع تجارت و کسب و کار الکترونیکی ارتباط پیدا می کند. اگر انتقال الکترونیکی وجوه به صورت یک سیستم مستقل در نظر گرفته شود کاری ناقص خواهد بود. بنابراین در این فصل, با استفاده از رویکرد سیستمی و راهبردی به تحلیل و ارائه روشهای گسترش سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه در ایران پرداخته می شود.
در این فصل تحلیل ها و پیشنهادات در سه سطح ارائه خواهد شد: یکی سطح کلان کشور, دوم در سطح کل نظام بانکداری و سومی در سطح یک بانک.

2ـ4ـ برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران
در قسمت های قبل اشاره شد که توسعه بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه در ایران امری ضروری است و به عنوان یک بخش از برنامه جامع توسعه تجارت الکترونیکی قلمداد می شود. همان گونه که قبلاً پیشنهاد گردید لازم است کمیته ای به ریاست رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تشکیل شود و برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران را تدوین نمایند.
برنامه ریزی راهبردی مستلزم بکارگیری یک فرآیند سیستماتیک می باشد. این فرآیند دارای مراحل مختلفی می باشد که شامل تدوین دورنما, رسالت, اهداف بلندمدت, انتخاب استراتژی, اجرای استراتژی و ارزیابی استراتژی.
برای تدوین برنامه راهبردی, بانک مرکزی جمهوری اسلامی ابتدا لازم است با کمک مقامات بالاتر دورنما و رسالت نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران را تعیین نماید. در قدم بعدی لازم است به تجزیه و تحلیل داخلی نظام بانکداری در ایران بپردازد. به عبارت دیگر لازم است نقاط قوت و ضعف نظام بانکداری کشور مشخص گردد. و میزان فاصله (شکاف) بین وضع موجود و وضع ایده آل مشخص شود. پس از آن لازم است تجزیه و تحلیل محیطی صورت پذیرد تا تهدیدات و فرصتهای محیطی نظام بانکداری کشور مشخص شوند. تجزیه و تحلیل محیطی شامل بررسی عوامل سیاسی, فرهنگی, اقتصادی و فناوری می باشد. در مرحله بعدی لازم است از طریق مدل swot386 به تحلیل استراتژیک اقدام پرداخت و استراتژی مناسب را برای تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی انتخاب نمود. پس از تهیه برنامه راهبردی لازم است اهداف و برنامه های عملیاتی و یک ساله نیز تعیین شود و مکانیزم کنترل و ارزیابی برنامه ها نیز ایجاد گردد. از آنجا که ممکن است در سالهای اجرای برنامه راهبردی عوامل محیطی دچار تحول شوند و نیاز به تجدید نظر در برنامه ضروری باشد, لازم است برنامه انعطاف پذیر باشد و اصلاحات مورد نیاز به موقع در آن به وجود آید.
مدل پیشنهادی برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری را در صفحه بعد ملاحظه می نمایید.
از آنجا که تدوین برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران, از پیچیدگی و گستردگی زیادی برخوردار است لازم است از متخصصان و کارشناسان مختلف استفاده شود. این گروه متخصصان شامل گروههای زیر می باشند:
الف) کارشناسان و متخصصان داخلی شاغل در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران
ب) مشاوران داخلی
ج) مشاوران خارجی
استفاده از مشاوران خارجی در کنار مشاوران و کارشناسان داخلی از آن جهت مهم است که نظام بانکداری ما از پیشرفت های دهه های اخیر نظام بانکداری در جهان عقب افتاده است و کشورهای پیشرفته انواع راهها را تجربه کرده اند و مشکلات و موانع را به خوبی می شناسند. استفاده از مشاوران خارجی در کنار مشاوران داخلی سرعت دستیابی به اهداف را بیشتر خواهد کرد.

مدل برنامه ریزی راهبردی تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران

3-4ـ نقش و وظایف بانک مرکزی در برنامه تحول در نظام بانکداری کشور
نقش بانک مرکزی در برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری بسیار مهم و حیاتی است. زیرا در شرایط فعلی بانکها در ایران دولتی می باشند. و سیاست گذاری و جهت دهی به آنها در اختیار مجمع عمومی بانکها و شورای عالی بانکها می باشد و بانک مرکزی نقش تعیین کننده دارد. بنابراین اگر قرار است حرکتی صورت گیرد باید با محوریت بانک مرکزی صورت پذیرد.
هر چند وظیفه اصلی بانک مرکزی تدوین و اعمال سیاستهای پولی و سیاست گذاری و نظارت بر نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران می باشد. ولی آنچه در برنامه تحول راهبردی در نظام بانکداری یعنی حرکت از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی باید بر عهده گیرد عبارت است از سر و سامان دادن به اتاق های پایاپای بین بانکی می باشد. چیزی که در نظام بانکداری الکترونیکی جنبه حیاتی دارد اتاق پایاپای الکترونیکی می باشد. در صورت فقدان اتاق پایاپای الکترونیکی, اجرا و پیاده سازی نظام بانکداری الکترونیکی با مشکل جدی مواجه خواهد شد زیرا محدوده عمل آن بسیار محدود خواهد شد و فقط در حیطه یک شعبه یا یک بانک می تواند کاربرد داشته باشد. کارایی نظام بانکداری الکترونیکی زمانی مشخص می شود که انواع ارتباطات الکترونیکی بین شعب و بانکها به سرعت انجام پذیرد. این امر محقق نخواهد شد مگر اتاق پایاپای الکترونیکی بین بانکها به وجود آید. با توجه به دولتی بودن بانکها در ایران این وظیفه بانک مرکزی است که چنین مرکزی را به وجود آورد و ریسک آن را نیز بپذیرد.
در کنار ایجاد اتاق پایاپای الکترونیکی توسط بانک مرکزی, لازم است اتاق های پایاپای فرعی الکترونیکی توسط بانکها و سایر موسسات مالی ایجاد شود. در این صورت وظیفه بانک مرکزی حمایت و هدایت و تشویق چنین مراکزی می باشد. زیرا ایجاد و توسعه این مراکز در کشور باعث گسترش بانکداری الکترونیکی و سیستم های پرداخت و انتقال الکترونیکی وجوه می گردد. به عنوان مثال اتاق پایاپای الکترونیکی برای انواع کارتهای بانکی می تواند کاربرد چنین کارتهایی را گسترش دهد.
وظیفه دیگر بانک مرکزی جمهوری اسلامی تدوین قانون جامع انتقال الکترونیکی وجوه در کشور می باشد که تمامی جوانب آن را در برگیرد مهمترین جوانب انتقال الکترونیکی وجوه شامل شرایط و ضوابط صدور و بکارگیری کارت های بانکی, ضوابط و مقررات اتاق های پایاپای الکترونیکی, قوانین مربوط به انتقال وجه در نقاط فروش387, ماشین های خودپرداز388, حسابهای جاری الکترونیکی, امنیت, سوء استفاده الکترونیکی می باشد.
همان گونه که در نمودار برنامه استراتژیک بانکداری الکترونیکی ملاحظه شد لازم است برای ایجاد بانکداری الکترونیکی کمیته ای به ریاست, رئیس کل بانک مرکزی تشکیل گردد. این کمیته وظیفه تدوین برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری را بر عهده دارد. برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری کشور اجزاء مختلفی دارد که مهمترین آنها اجزاء به شرح ذیل می باشد:
1ـ تدوین برنامه گسترش و توسعه کارت های بانکی
2ـ تدوین برنامه گسترش و توسعه استفاده از انتقال الکترونیکی وجوه در نقاط فروش389
3ـ تدوین برنامه گسترش و توسعه پرداخت الکترونیکی صورت حسابها390
4ـ تدوین برنامه گسترش و توسعه پول الکترونیکی391
5ـ تدوین برنامه گسترش و توسعه حسابجاری الکترونیکی و چک الکترونیکی392
6ـ تدوین برنامه گسترش و توسعه بانکداری خانگی393
7ـ برنامه گسترش و توسعه سوئیفت و پرداخت های بین المللی الکترونیکی
8ـ برنامه ایجاد و توسعه اتاق پایاپای الکترونیکی مرکزی و حمایت از اتاقهای پایاپای فرعی
9ـ تدوین قانون جامع انتقال الکترونیکی وجوه برای کشور
10ـ تدوین برنامه توسعه بانکهای خصوصی و خصوصی کردن بانکها
11ـ تدوین برنامه توسعه شبکه بین بانکی ایران
پیشنهاد می گردد بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران برای تدوین هر یک از برنامه های فوق, یک گروه کاری تشکیل دهد. این گروهها باید در چارچوب رسالت نظام بانکداری جمهوری اسلامی و با استفاده از تجزیه و تحلیل های محیطی (فرصت ها و تهدیدها) و تجزیه و تحلیل عوامل داخلی بانکداری ایران (نقاط قوت و ضعف) به تدوین برنامه اقدام نمایند. پس از تدوین تک تک برنامه های فوق, لازم است این برنامه ها در چارچوب یک برنامه جامع راهبردی با یکدیگر تلفیق شوند.

4ـ4ـ شیوه ایجاد تحول در یک بانک
در قسمت قبل در خصوص برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران مطالبی بیان شد, همان گونه که اشاره شد این برنامه در سطح کلان نظام بانکی کشور ارائه می شود بنابراین جهت گیریهای کلی را نشان می دهد و همچنین زیرساخت های لازم برای بانکداری الکترونیکی را به وجود می آورد. حال این سوال پیش می آید که اگر یک بانک بخواهد از وضعیت سنتی به بانکداری الکترونیکی تبدیل شود, چگونه باید متحول شود, چگونه برنامه ریزی نماید و چه قدمهایی را طی نماید؟
برای پاسخ به سوال فوق لازم است در ارتباط با شیوه ایجاد تحول در یک بانک بحث شود. مثلاً چگونه می توان در بانک ملی ایران تحول ایجاد کرد و آن را از سیستم بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی تبدیل نمود؟ چگونه می توان از فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور بهینه سازی اداره امور بانک بهره گرفت؟ بکارگیری فناوری جدید چگونه فرآیند کار در بانک را دچار تحول می نماید؟ آیا بانکداری الکترونیکی در ایران سودآوری بانک را تهدید می کند؟
برای تدوین برنامه تحول در یک بانک لازم است اولاً شناخت کاملی از نیازها و توقعات در حال تغییر مشتریان بانکها اعم از دولت و سازمانهای دولتی, بخش خصوصی و اشخاص حقیقی, از نظام بانکی کشور, پیدا شود. ثانیاً لازم است وضعیت رقبا (در حال حاضر رقبا بانکهای دولتی می باشند ولی در آینده بانکهای خصوصی و حتی بانکهای بین المللی به عنوان رقیب قد علم خواهند نمود), فناوری مورد استفاده و نوع خدماتی که توسط آنها ارائه می شود, مورد بررسی قرار گیرد. پس از بررسی کلیه عوامل محیطی اعم سیاسی ـ قانونی, فرهنگی ـ اجتماعی, فناوری و اقتصادی و همچنین شناسایی فرصت ها و تهدیدهای محیطی, بانک باید به بررسی عناصر داخلی خود بپردازد. عوامل داخلی شامل نیروی انسانی, مدیران, فناوری, خدمات, منابع مالی و سایر عناصر داخلی می باشند. بانک با بررسی این عوامل می تواند نقاط قوت و ضعف خود را مشخص نماید. پس از تعیین نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدیدهای محیطی, قدم بعد تحلیل استراتژی و تدوین استراتژی تحول در بانک می باشد. یک بانک در صورتی که موانع خارج از کنترل آنها مثل تحریم اقتصادی آمریکا و غیره برطرف شود می تواند با یک برنامه بلندمدت 5 ساله از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی تبدیل شود.
تحول در نظام بانک در حقیقت مستلزم اجرای برنامه مهندسی مجدد در بانک می باشد. برای اجرای موفقیت برنامه مهندسی مجدد در بانک, لازم است شرایط ذیل را مهیا نمود:
1ـ احساس نارضایتی از وضع موجود توسط کارکنان و مدیران : کارکنان و مدیران بانک باید شدیداً از وضعیت موجود احساس نارضایتی نمایند و وضع موجود برایشان غیرقابل تحمل باشد. برای این که کارکنان و مدیران بانکها از وضع موجود ناراضی شوند, باید مشکلات بانکداری سنتی را کاملاً برجسته نمود.
2ـ منافع حاصل از برنامه مهندسی مجدد و بانکداری الکترونیکی باید به طور روشن و واضح بیان شود. بیان روشن مزایای بانکداری الکترونیکی باعث می شود که اراده و عزم قوی برای حرکت در بانک به وجود آید.
3ـ مدیران بانک به ضرورت ایجاد تحول در نظام بانکداری پی برده باشند و به این اعتقاد رسیده باشند که باید تحول ایجاد کرد. زیرا اگر مدیران بانک نسبت به ایجاد تحول در بانک متقاعد نشده باشند، حمایت و پشتیبانی جدی از برنامه بانکداری الکترونیکی نخواهند کرد. زیرا بهترین برنامه هم اگر تهیه شود, چنانچه از پشتیبانی جدی مدیران ارشد برخوردار نباشد محکوم به شکست خواهد بود.
4ـ تحول فراگیر در کل بانک, برای اینکه برنامه مهندسی مجدد در بانک به نتایج مطلوب برسد, لازم است که در کل بانک به طور فراگیر اجرا شود. زیرا یک تحول بنیادی است نه یک بهبود سیستم یا روش, بانکداری سنتی مختصات خاص خود را دارد و بانکداری الکترونیکی هم خصوصیات خود را دارا است. باید کلیه سیستم ها و روشها و فرآیندها, رفتارها و حتی فرهنگ ها در بانک دچار تغییر گردد. اگر بانک توانست شرایط فوق را ایجاد نماید می تواند برنامه مهندسی مجدد را شروع نماید.
فرآیند مهندسی مجدد شامل چهار گام اساسی است394 که به ترتیب می تواند در بانک اجرا شود:

1ـ بانک ابتدا لازم است مشخص نماید که چه چیزی را می خواهد تغییر دهد و چرا باید این تغییر را بدهد
مدیران و تحلیل گران بانک باید بدانند دنبال چه هستند. برای این کار مدیران و برنامه ریزان تحول در بانک باید به طور کامل سازمان بانک, اهداف آن, فناوری و روشهای مورد استفاده و فرآیندهای به کار گرفته در آن, و محیطی که در آن به رقابت مشغول است را دقیقاً بشناسند. در این مرحله مدیران بانک موارد زیر را باید روشن نمایند.
الف) نیازها و توانایی های بانک نسبت به برنامه تحول.
ب) چگونگی پاسخگویی بهتر به نیازهای ذی نفعان بانک (مشتریان, کارکنان, سهامداران, سرمایه گذاران).
ج) تدوین چارچوب موفقیت بانک که باعث ایجاد سهولت در امر ارتباطات و برنامه ریزی می شود.
با روشن شدن موارد فوق ماموریت ها و رسالت کلی بانک و راهبردهای کلان و اهداف تفصیلی بانک مشخص می شود.

2ـ برنامه ریزی
به علت اینکه اغلب مدیران در ایران اجرایی هستند وقت زیادی صرف مسائل برنامه ریزی نمی کنند و اغلب هنگامی که دانستند که چه می خواهند سراغ اجرا می روند, یعنی برنامه ریزی را نادیده می گیرند. در مورد بانک ها هم این مورد تا حدود مشاهده می شود. بعضی از کوششهایی که اخیراُ توسط بانکها برای ایجاد بانکداری الکترونیکی صورت می پذیرد فاقد برنامه ریزی راهبردی و منسجم می باشد. برای اینکه مدیران بانک در دام اجرایی و روزمرگی نیفتند لازم است به برنامه ریزی توجه بیشتری مبذول نمایند.
برنامه ریزی بر اساس اهداف و رسالتی که در مرحله قبل تدوین شده است و درگیر شدن با مساله به طور همزمان صورت می گیرد. در مرحله اول مساله ممکن است بسیار بزرگ باشد مثلاً بانکداری الکترونیکی. این مساله به قدری بزرگ است که شاید برای مدیران بانک قابل هضم نباشد. بنابراین مدیران و برنامه ریزان بانک باید این مساله بزرگ را به چند مساله یا پروژه کوچکتر تبدیل نمایند. مثلاً کارت های بانکی, حساب جاری الکترونیکی, ماشین های خودپرداز395, چک الکترونیکی, صورت حسابهای الکترونیکی, انتقال الکترونیکی وجوه در نقاط فروش396, پول الکترونیکی, سوئیفت, تلفن بانک و غیره و هر پروژه را به یک تیم کوچک تر واگذار نمایند و اختیارات منابع لازم را نیز در اختیار او قرار دهند.
البته هر پروژه باید دارای تعریف جامع و کامل باشد شامل: اهداف خاص پروژه, خروجیهای دقیق و مشخص, ابزار سنجش موفقیت و تعریف روشن اتمام پروژه. در برنامه هر پروژه باید وظایف, زمانهای خاتمه کار, برنامه ریزی منابع, مسیر بحرانی, بودجه, برنامه و فهرست کارهای قابل انجام توسط افراد درگیر در پروژه کاملاً مشخص شود.
استفاده از مکانیسم جلسات گروهی جهت هماهنگ کردن تیم ها در پایان مرحله برنامه ریزی مفید است.

3ـ اجرای برنامه تحول
اجرای برنامه تحول و مهندسی مجدد در بانک مثل هر سازمان دیگر سخت و دشوار است. در حین اجرای برنامه با انواع موانع روبرو می شود. بعضی از موانع فنی می باشند و بعضی موانع فرهنگی. زیرا از وضعیت جاری می خواهیم به وضعیت آینده و ایده آل برسیم. انواع تضادها بر سر منابع, تصمیم گیری نسبت به روشهای مورد استفاده, مقاومت در مقابل تحول, مسائل مربوط به فرآیندهای قدرت, و مسائل مربوط به کنترل به وجود می آید.
گاهی مقاومت کارکنان در مقابل تحول در نظام بانک به علت ترس نسبت به آینده می باشد و اینکه آینده چه می شود؟ این ترس بیشتر جنبه ذهنی دارد تا اینکه واقعیت داشته باشد ولی نکته اینجاست که برای فرد به تنهایی استنباط شخصی مساوی است با واقعیت. در فصل قبل در مورد مقاومت در مقابل تحول و شیوه های مقابله با آن به طور مفصل بحث شده بنابراین از تکرار آن خودداری می شود.

4ـ سنجش و ارزیابی
آخرین مرحله فرآیند تحول در نظام بانکداری, سنجش و ارزیابی می باشد. در این مرحله دو کار انجام می شود یکی ارزیابی پیشرفت عملیات اجرایی, و دیگر ارزیابی و سنجش نتایج به دست آمده می باشد. در طول دوران اجرای برنامه تحول, لازم است پیشرفت عملیات اجرایی به طور مداوم ارزیابی گردد و انحرافات آن تجزیه و تحلیل شوند و اگر لازم باشد اقدامات اصلاحی در برنامه اعمال گردد. از طرف دیگر پس از اجرای برنامه نیز باید نتایج به دست آمده مورد سنجش قرار گیرند تا میزان موفقیت برنامه ارزیابی شود.
به علت گسترده بودن موضوع برنامه تحول در نظام بانکداری, به ذکر کلیات و راههای کلی بسنده شده است ولی به عنوان آخرین کلام به کلیه بانک ها توصیه می گردد اولاً هر چه سریع تر به فکر تحول در بانک خود باشند ثانیاً برای تحول در نظام بانکداری و حرکت از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی از شیوه برنامه ریزی راهبردی و تکنیکهای مهندسی مجدد و نگرش سیستمی استفاده نمایند ثالثاً در کنار کارشناسان و محققان داخلی بانک از مشاوران قوی داخل و خارج از کشور به طور همزمان استفاده نمایند.

ضمیمه

تعریف واژه های کلیدی

تجارت الکترونیکی397
مفهوم تجارت الکترونیکی (EC) عبارت است از انجام کلیه فرآیندهای مربوط به مبادله کالا, خدمات و اطلاعات از طریق شبکه های رایانه ای از جمله اینترنت, البته ممکن است فقط بخشی از فرآیند مبادله به صورت الکترونیکی صورت گیرد (Turban, 2000).

مبادله الکترونیکی داده ها398
مبادله الکترونیکی داده ها شیوه ای است که تراکنش و پیامهای الکترونیکی را جایگزین تراکنش ها و پیامهای کاغذی می نماید. از مبادله الکترونیکی برای مخابره الکترونیکی مدارک و اسناد مانند سفارش خرید, فاکتور, اعلامیه حمل, تاییدیه وصول کالا و سایر مکاتبات استاندارد بازرگانی بین طرفین تجاری استفاده می شود.

شبکه های ارزش افزوده399
شبکه ارزش افزوده عبارت است از یک شبکه مخابراتی خاص است که عمدتاً برای انتقال داده ها طراحی شده است شبکه ارزش افزوده داده ها و اطلاعات را پردازش, تبدیل و منتقل می نماید. شبکه ارزش افزوده در ارتباط با مبادله الکترونیکی داده ها مورد استفاده قرار می گیرد و خدماتی مانند ترجمه پیام ها و تاییدیه اصالت پیام ها و… را انجام می دهد.

اینترنت400
اینترنت شبکه ای بین المللی متشکل از شبکه ها و یک بزرگراه جهانی اطلاعات است. این شبکه جهانی افراد, دانشگاهها, سازمانهای دولتی, موسسات عمومی و خصوصی و شرکتها را به هم پیوند می دهد.

وب جهانی401
شبکه ای جهان گستر است که بر اینترنت قرار داد و در عرصه های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از استفاده های آن جستجوی اطلاعات است و استفاده دیگر آن تجارت الکترونیکی است. وب جهانی وقتی که در تجارت استفاده می شود چنین تعریف می شود:
بازاری است که کالاها, اطلاعات و خدمات را برای فروش عرضه می نماید و خریداران می توانند به وسیله جستجوگرها این بازار را ملاحظه نمایند و در آن خرید نمایند.

انتقال الکترونیکی وجوه402
انتقال وجوه به گونه ای که در فرآیند کار اقداماتی که سابقاً بر اساس روش مبتنی بر کاغذ انجام می شد اکنون, با روش الکترونیکی صورت می گیرد. در پرداخت الکترونیکی یا انتقال الکترونیکی وجوه, اساساً عمل پرداخت بدون جابجایی فیزیکی پول و بدون انجام کار کاغذی صورت می گیرد. به عبارت دیگر پرداخت از طریق مخابره پیام الکترونیکی بین دو طرف با مشارکت یا بدون مشارکت یک یا بیش از یک واسطه انجام می گیرد.

بانکداری الکترونیکی403
بانکداری الکترونیکی شیوه نوین بانکداری است که در آن به مقیاس بسیار زیاد از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده می شود. در این شیوه بانکداری مکانیزم پرداخت و انتقال وجوه به صورت الکترونیکی صورت می پذیرد و استفاده از کاغذ به حداقل می رسد. پول الکترونیکی, انتقال الکترونیکی وجوه, کارت های بانکی, ماشین های خودپرداز, حساب جاری الکترونیکی, بانکداری خانگی, اتاق پایاپای الکترونیکی, مفاهیم جدیدی هستند که در بانکداری الکترونیکی مطرح می باشند.

اتاق پایاپای خودکار404
در نظام سنتی بانکداری به منظور نقل و انتقال وجوه بین بانکها, اتاق پایاپای بانکی وجود دارد که این کار را بر مبنای کاغذی انجام می دهد, در نظام جدید بانکداری الکترونیکی این فرآیند به صورت خودکار انجام می گیرد که به آن اتاق پایاپای خوکار می گویند.
پول الکترونیکی405
پول از گذشته های دور تا به حال اشکال و صور گوناگونی را تجربه کرده است تا بتواند به عنوان وسیله مبادله, ذخیره ارزش, واحد سنجش و شمارش عمل کند, آخرین تغییر شکل پول, در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات, پول الکترونیکی می باشد. پول الکترونیکی را به نامهای دیگری مثل پول دیجیتالی, وجه الکترونیکی, پول غیرقابل لمس, پول سحرآمیز406, پول بر پایه اطلاعات نیز می شناسند. در ساده ترین شکل ممکن پول الکترونیکی عبارت است از بیت های موجود در حافظه کامپیوتر که دارای ارزشی برابر ارزش پول نقد می باشد و دارنده با توجه به پیشرفت های الکترونیکی, از آن می تواند مثل پول نقد استفاده کند.

کارت های بانکی
یکی از ابزارهای بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه کارت ها می باشند. کارت ها دارای انواع مختلف می باشند و بر اساس نوع عملکرد, گستره استفاده, فناوری ساخت طبقه بندی می شوند. انواع کارتها از لحاظ نوع عملکرد شامل کارتهای اعتباری, کارت های بدهکار و کارت های هزینه می باشند. گستره جغرافیایی شامل کارت ها در سطوح داخلی (کشور) یا سطح بین المللی می باشند. کارتها از لحاظ فناوری ساخت به دو دسته تقسیم می شوند کارت های با نوار مغناطیسی و کارتهای هوشمند. در عصر الکترونیک, کارت ها به تدریج در بسیاری از موارد جای پول نقد را می گیرند و بسیاری از وظایف پول را به خوبی انجام می دهند.

ماشین های خودپرداز407 (ATM)
ترمینال الکترونیکی است که هر فرد با داشتن کارت مخصوص می تواند در طول 24 ساعت شبانه روز به آن مراجعه نماید و امور بانکی خود شامل دریافت وجه نقد, سپرده گذاری, یا انتقال وجه بین حسابها را با استفاده از شماره شناسایی شخصی408 (PIN) انجام دهد. در حال حاضر در بانکهای ایران ماشین های خودپرداز فقط مخصوص برداشت پول از حساب جاری یا پس انداز مخصوص می باشد. البته ماشین های خودپرداز به عنوان مظهر بانکداری الکترونیکی در ایران شناخته می شود.

ماشین های نقطه فروش (POS)409
ماشین هایی هستند که معمولاً در فروشگاههای بزرگ, مراکز تجاری, هتل ها, فرودگاهها و… مستقر هستند و به کاربر اجازه می دهد پرداخت صورت حسابهای خرید کالا و خدمات خود را از طریق کارت انجام دهد. در این روش پرداخت, پول بلافاصله و یا با فاصله زمانی نسبتاً کوتاهی از حساب بانکی کاربر به حساب فروشگاه یا مرکز تجاری منتقل می شود. اخیراً فروشگاههای شهروند در ایران در حال مطالعه بکارگیری این مکانیسم می باشند.

انجمن جهانی مخابرات مالی بین بانکی (سوئیفت SWIFT)410
سوئیفت انجمن بین المللی است که به منظور تسهیل عملیات مالی بین بانکهای بین المللی به وجود آمده است. هدف اولیه آن استاندارد کردن روشهای ارتباطی بین بانکی در سطح جهان بود. سوئیفت از آغاز تشکیل تا به حال توانسته است زیرساخت های مورد نیاز جهت انتقال اطلاعات مالی بین بانکها در سطح جهان به وجود آورد, به همین علت هم در سطح جهانی مورد استقبال فراوان قرار گرفته است. بانک مرکزی ایران نیز ابتدا و سپس سایر بانکهای ایران به تدریج به عضویت سوئیفت درآمدند. خدماتی که توسط سوئیفت ارائه می شود شامل تسویه حسابهای مبالغ کوچک و بزرگ, انواع حواله ها, معاملات و مبادلات ارزی, انواع صورت حسابها و… می باشد.

امنیت411
گسترش فناوری اطلاعات و به دنبال آن گسترش رایانه و سیستم های ارتباطی الکترونیکی در عرصه کسب و کار و تجارت, از یک طرف باعث افزایش سرعت و دقت در پردازش اطلاعات گردید و از طرف دیگر مخاطرات جدیدی را به وجود آورده است که باید به گونه ای چاره اندیشی شود. مخاطرات جدید تحت عنوان مسائل امنیتی شناخته می شوند. این مسائل شامل قابلیت دسترسی به داده ها و اطلاعات, محرمانه بودن داده ها و اطلاعات, تمامیت پیام ها, اعتبار و انکارناپذیری پیام, قابلیت بازرسی و رسیدگی می باشند. برای پذیرش سیستم های الکترونیکی مثل تجارت الکترونیکی, کسب و کار الکترونیکی, اینترنت, بانکداری الکترونیکی باید حداقل این مسائل امنیتی رعایت شوند.

امضای الکترونیکی
با گسترش کاربرد الکترونیک در عرصه کسب و کار و تجارت, اسناد هم از شیوه مبتنی بر کاغذ به شیوه الکترونیکی تبدیل می شود. و به تبع آن امضاء اسناد هم از حالت سنتی به امضاء الکترونیکی تبدیل می شود. امضاء الکترونیکی را گاهی امضاء دیجیتالی نیز می گویند. زیرا از اعداد و ارقام به عنوان امضاء استفاده می شود. این شیوه گاهی به رمزنگاری با کلیدهای عمومی و خصوصی نیز معروف است. بدین ترتیب که فرستنده پیام بر اساس مندرجات پیام از کلید خصوصی خود و یک برنامه رمزنگاری استفاده می کند تا یک امضائ رقمی تولید و به سند پیوست نماید. بنابراین امضای رقمی, واحد کوتاهی از داده است که با داده های سند یک رابطه ریاضی دارد و نهایتاً گیرنده پیام می تواند با کلید عمومی فرستنده و یک برنامه رمزنگاری, اصالت سند را مورد بررسی و تایید قرار دهد.

کسب و کار الکترونیکی412
کسب و کار الکترونیکی در مفهوم وسیع تجارت الکترونیکی مطرح بوده و علاوه بر خرید و فروش کالاها و خدمات به مسائلی نظیر خدمات مشتریان، همکاری بین شرکای تجاری به انجام آموزش الکترونیکی و نیز فعالیت های تجاری در داخل بنگاه به صورت الکترونیکی می پردازد.

مکانیسم های پرداخت413
سیستم هایی می باشند که به منظور نقل و انتقالات وجوه, انجام پرداخت ها و مبادلات بین موسسات مالی طراحی می شوند. معمولاً بانک مرکزی در مکانیسم های پرداخت, به خصوص در مورد توزیع سکه و اسکناس, فرآیند چک و عملیات پایاپای نقش عمده ای را بر عهده دارد.

فهرست منابع و مآخذ

فهرست منابع فارسی

1ـ اباذری, فرشید, "پول الکترونیکی و سیستم های پرداخت کننده اینترنتی", پردازشگر, شماره 9, سال دوم.
2ـ ابراهیمی, صفر و بختیاری, محمد, "دولت الکترونیکی", مجموعه مقالات همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی, کیش, 13ـ11 اردیبهشت ماه 1380.
3ـ ابلنسکی, نیک, مترجم: شریفی, منصور, "مهندسی مجدد و مدیریت دگرگون سازی سازمانها", نشر آروین, تهران 1374.
4ـ احتشامی اکبری, کاملیا, "تجارت الکترونیکی" صنعت و مطبوعات, دی و بهمن 1376,
ص 25ـ23.
5ـ اذعانی, فاطمه, "برقراری امنیت در سیستم های انتقال الکترونیکی پول", اولین همایش بانکداری الکترونیکی, انتشارات بانک توسعه صادرات ایران, سال 1379, صفحات 196ـ167.
6ـ اشعمی, محمدصادق و شیخانی, سعید, "کارت های بانکی و چگونگی کاربرد آنها در جمهوری اسلامی ایران", موسسه تحقیقات پولی و بانکی, سال 1377.
7ـ اشفعی, محمدصادق, "پول الکترونیکی در قرن بیست و یکم", تدبیر شماره 56, مهر ماه 74.
8ـ باجاج, ک.ک. و ناگ, دبجانی, مترجم: بهنام مجتهدی, دکتر ایرج, "از مبادله الکترونیکی اطلاعات تا تجارت الکترونیکی", موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی, تهران, 1376.
9ـ بختیاری, شهرام, "پرداخت مبالغ کم از طریق اینترنت", همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی جزیره کیش, 11ـ13 اردیبهشت ماه 1380.
10ـ بی نام, "تجارت الکترونیکی در ایران", پردازشگر (رایانه / بازرگانی / صنعت) شماره 53, ص ص 37ـ33.
11ـ بی نام, "پاسخ به چند سوال در مورد کارت های هوشمند", پردازشگر, شماره 9, صفحات
71ـ69.
12ـ پدیدار, "آیا چک حذف می شود؟", فصلنامه بانک صادرات, شماره 11, صفحه 27.
13ـ جزوه منتشر نشده بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در خصوص سوئیفت. (بخش سوئیفت).
14ـ جلیلی, سعید و آبادی, مهدی, "بررسی مکانیزم های امنیتی سیستم های پرداخت الکترونیکی در شبکه اینترنت", اولین همایش بانکداری الکترونیکی, انتشارات بانک توسعه صادرات ایران, سال 1379, صفحات 77ـ41.
15ـ حسینی, مژگان, "بانکداری الکترونیکی در ایران", پردازشگر, شماره 9, سال دوم.
16ـ حسینی, مژگان, "چشم انداز بانکداری الکترونیکی در ایران", اولین همایش بانکداری الکترونیکی, انتشارات بانک توسعه صادرات ایران. سال 1379, صفحات 151ـ139.
17ـ حشمی, علیرضا و فرید, حمیرا, "آشنایی با مفاهیم تجارت الکترونیکی", مجموعه مقالات همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی, کیش 1380.
18ـ رابینز, استفان, مترجم: کبیری, قاسم, "مبانی رفتار سازمانی", مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی, چاپ چهارم, تهران: 1377.
19ـ رادکی, لورانس, جی و ونیر, جون, مترجم: مشتاق, مصطفی, "پرداخت صورت حسابهای الکترونیکی", نشریه بانک و اقتصاد, شماره 2, صفحه 18.
20ـ راهوار, منصور, "پول الکترونیکی", نشریه داخلی بانک ملی ایران, 1379.
21ـ رستمی, حبیب, حمزه و کوروس, "مروری بر فناوری کارت هوشمند و کاربردهای آن", اولین همایش بانکداری الکترونیکی, 1379, بانک توسعه صادرات ایران.
22ـ رضایی, یوسف, "نقش بانکها در تجارت الکترونیکی", نشریه داخلی بانک رفاه کارگران, شماره 33, آبان 1379.
23ـ رضایی فر, آیت و کیانپور, مجید, "نگاهی تازه و همه جانبه به کارت های اعتباری", مجموعه مقالات همایش جهانی شهرهای الکترونیکی, کیش, 1380.
24ـ زمردیان, اصغر, "مدیریت تحول", سازمان مدیریت صنعتی, چاپ دوم, تهران: 1377.
25ـ زندی حقیقی, منوچهر, "پول و بانک", انتشارات پیام, چاپ پنجم, تهران 1352.
26ـ شرافت, احمدرضا, "شبکه تبادل اطلاعات بانکی (شتاب)", در اولین همایش بانکداری الکترونیکی, انتشارات بانک صادرات ایران, سال 1379, صفحات 208ـ198.
27ـ شیخانی, سعید, "بانکداری الکترونیکی و راهبردهای آن در ایران", موسسه تحقیقات پولی و بانکی, تهران: پاییز 1378.
28ـ صداقت, پرویز, "پول الکترونیکی, تجارت الکترونیکی", نشریه داخلی بانک ملی ایران.
29ـ علیپور حافظی, مهدی, "تجارت الکترونیکی در مراکز اطلاع رسانی", مجموعه مقالات همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی, کیش 1380.
30ـ فیدلر و لسترو, مترجم: سلطانی شریف الدین, "اقتصاد, پول و بانکداری", نشریه شرکت اکونومیکا, چاپ دوم, تهران 1350.
31ـ قاسم زاده, فریدون, "مصاحبه پیرامون تجارت الکترونیکی در ایران", ماهنامه وب, سال دوم, شماره 13. تهران: تیر ماه 1380.
32ـ قیدرپور, سعید, "تجربه کارت های هوشمند", نشریه داخلی بانک ملی ایران, شماره,
صفحات 28ـ22.
33ـ کاوسی, لیدا, "پول الکترونیکی", فصلنامه بانک صادرات, شماره 12.
34ـ کلباسی, دکتر حسن, "تجارت الکترونیکی, از رویا تا واقعیت", فصلنامه بانک صادرات ایران, شماره 17, تابستان 80, صفحات 35ـ28.
35ـ کهزادی, نوروز, "بانکداری الکترونیکی: پیش نیازها, محدودیت ها و روشهای پیاده سازی آن در ایران", پیک توسعه, شماره 27, خرداد و تیر ماه 1380.
36ـ کیارشی, حمید, "تجارت الکترونیکی", فصلنامه بانک صادرات ایران, شماره 15, صفحات
86ـ84.
37ـ "گزارش تحقیقی درباره تجارت الکترونیکی", مجله تدبیر, شماره 112, صفحه 102.
38ـ مشکوت, سید محمد, "بانک", انتشارات قاروس ایران, جلد اول, تهران 1352.
39ـ مقیمی, رضا, "کاربردهای شبکه ماهواره ای VSAT در اتوماسیون بانکی", در اولین همایش بانکداری الکترونیکی, انتشارات بانک توسعه صادرات ایران, سال 1379, صفحات 27ـ13.
40ـ منوچهری, ساسان, "سیر تحول فناوری اطلاعات و ارتباطات در بانکداری", همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی جزیره کیش, 11ـ13 اردیبهشت ماه 1380.
41ـ مومنی, سید مجید, "تجارت الکترونیکی با پول الکترونیکی", بانک و اقتصاد, شماره 18, صفحات 33ـ32.
42ـ میشلن, فردریک, مترجم: جهان خانی, علی و پارسائیان, علی, "پول و بانک / پول و ارز و بانکداری", انتشارات سمت, چاپ اول, تهران 1378.
43ـ نقشینه, شبنم و آقا محمدی, عباس, "روشهای استفاده از شبکه های عمومی مخابراتی برای بانکداری الکترونیکی", در اولین همایش بانکداری الکترونیکی, انتشارات بانک توسعه صادرات ایران, سال 1379, صفحات 40ـ29.

فهرست منابع انگلیسی

1- Ajinkya, R. Tushar, "Aspects of electronic fund transfer", Finacial Dialy, Indiasercer.com, May, 2000.
2- Carrington, M. & Langguth, P. "The Banking revolution" Pitman, 1997.
3- Choralas, Dimitris N., "Strategic Planning for Electronic Banking From Human Resources to Product Development and Information System" Prentice Hall, 1987.
4- Clarke, Roger, "Issues Arising from Electronic Payment Mechanisms", Australian National University, Dec, 1995.
5- Clarke, Roger, "Net – Based Payment Schemes", Australian National University, Dec, 1996.
6- Crede, Andreas, "Electronic Payment Systems" TA-Datenbank – Nachrichten, NY. Z, 7. Jg., Juni 1998.
7- Dasgupta, pithwiraj, "Future of E-Banking in India", Internet, Index 30008.
8- d Alelio Ellen & Collins, John, T. "Electronic Under Current Low", Computer Law Association, 1996.
9- Howland, Gary, "Development of an open and flexible payment system" Internet, Aug-Nov 1996.
10- http:/Commerce.WIPO.int/press/pr 99-185. html.
11- http://faculty.bus.olemiss.edu/breithel/final.
12- http://fms.treas.gov/eft/polsumm.html.
13- http://vipcredit.com/what is electronic banking.htm.
14- http://www.aph.gov.au/Library/Pubs/rp/1998-99/99 rp 12.htm.
15- http://www.babytoysgifts.com/credithand book/filing-a-credit-complaint.
16- http://www.chips.org.
17- http://www/Communities. Msn.com / Electronic Commerce and Developing Countries.
18- http://www. … / migros.htm, "case study condomat/ Migros An open EFT / POS System".
19- http://www.eff.org/pub/privacy/Digita-money/matonis-on-dig-cash.paper.
20- http://www.epic.org.
21- http://www/…/EFT Commonly Asked Questions.htm.
22-http://www.eff.org/pub/privacy/Digita-money/digicash. Brochure.
23- http:/www.financial express. Com/fe 2001.614/ invent 6.html.
24- http://www.Fms.treas.gov/Ach/Index.html.
25-http://www/Iagchampions.gov.uk/iagc/strategy.htm "Information Age Government Champions".
26- http://www.mondex.com.
27- http://www.stls.Frb.org/banking/Ach/.
28- http://www/swift.com/swift-home. "about swift".
29- http://www/swift.com/swift-home-joining swift/swift users.
30- http://www.tas-consulting.com/Electronic-Banking.htm.
31- http://www.w3.org/WD-MPTP-951122.
32- Kalakota, R. and Whinston, A. "Electronic Commerce: Amanagements Guide". (1997), (www…Electronic Commerce – Part 1. htm).
33- Marknorris & Steve, "E Business Essentials", West Wiley, 2001.
34- Minoli, Daniel & Minali, Emma, "Web Commerece Technology hand book". Tota MCGraw-Hill publication company Ltd. New Delhi, 1998.
35- Myrna, Z. Weiss, "Business to business e-commerce: Moving Into the value center of the Internet", vital speeches of the Day New York, Aug 15, 1999.
36- Putland, P. J, Hill & Tsapakidis, D. "Electronic Payment System" Bt Technol, J Vol 15, No.2, April 1997.
37- Weiss, Z. Myrna, "Business to business e-commerce", vital speeches of the day, New York, Aug 15, 1999.

واژه نامه

A

Acceptability قابل قبول بودن
Account – based حساب مداری
Acquirer پرداخت کننده (کارت)
Anonymity گمنانی
Asia – Pacific Economic Cooperation (APEC)
اتحادیه همکاریهای اقتصادی آسیا ـ حوزه اقیانوس آرام
Authentication تصدیق
Automatic Teller Machine (ATM)
ماشین های تحول دار خودکار یا ماشین های خودپرداز (باجه بانکی خودکار)
Automated Clearing House (ACH) اتاق پایاپای خودکار
B

Back office Automation اتوماسیون پشت باجه
Balance Reporting گزارش تراز حسابها
Batch دسته, مجموعه
Bank draft حواله بین بانکی
Bandwidth پهنای باند
Bank statement صورت حساب بانکی
Bank transfer حواله بانکی
Business to Administration , بنگاه ـ اداره B2A تجارت الکترونیکی
Business to Business , بنگاه به بنگاه B2Bتجارت الکترونیکی
Business to Consumer , بنگاه ـ مشتری B2C تجارت الکترونیکی

C

Cable TV تلویزیون کابلی
Character حرف, علامت
Charge card کارت هزینه
Chat Rooms اتاق مکالمه (گفتگوی) الکترونیکی
Clearing House Automated Payment System (CHAPS)
سیستم پرداخت اتاق پایاپای خودکار
Clearing House Interbank Payment System (CHIPS)
سیستم پرداخت بین بانکی پایاپای
Client Server Architecture معماری خادم و مخدوم
Computer – Based Terminal (CBT)
پایانه های مبتنی بر کامپیوتر (جهت اتصال به سوئیفت)
Confidentiality محرمانه بودن پیام
Consistency سازگاری
Customer – based مشتری مداری
Consumer to Administration , مشتری ـ اداره C2A تجارت الکترونیکی
Consumer to Consumer , مشتری ـ مشتری C2C تجارت الکترونیکی
Consumer Electronic Banking بانکداری الکترونیکی در سطح مشتری
Context متن
Credit Advice اعلامیه بستانکاری
Convertability قابلیت تبدیل
Credit card کارت اعتباری Credit Transfer انتقال اعتبار
Customer Support Center مرکز پشتیبانی مشتریان
Cyber Banking بانکداری مجازی

D

Debit Card کارت بدهکار
Debit Transfer انتقال بدهکار
Deregulation مقررات زدایی
Digital Cash پول دیجیتالی
Divisible قابلیت تقسیم
Documentary Credits اعتبارات اسنادی

E

Ease of use سهولت استفاده
Efficiency کارایی
Electronic Business کسب و کار الکترونیکی
Electronic – Billing پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
Electronic Check چک الکترونیکی
Electronic Commerece (EC) تجارت الکترونیکی
Electronic Data Interchange (EDI) مبادله الکترونیکی داده ها
Electronic Funds Transfer انتقال الکترونیکی وجوه
Electronic Government دولت الکترونیکی
Electronic Mail (e-mail) پست الکترونیکی
Electronic Payment System سیستم پرداخت الکترونیکی
Electronic Purse کیف پول الکترونیکی
Electronic Money پول الکترونیکی
Encoder رمزگذار
Encryption رمزنگاری
Euro card کارت یورو
European Union (EU) اتحادیه اروپا

F

File Transfer Protocol برنامه های انتقال فایل Fixed Repayment Cards کارت های پرداخت قابل تجدید ثابت
Flexibility انعطاف پذیری
Format قالب
Fraud تقلب
Front office Automation اتوماسیون جلوی باجه
Function وظیفه, نقش

G

Gateway دروازه
Global Hub مرکز جهانی
Globalization جهانی شدن
Government to Government , دولت ـ دولت G2G تجارت الکترونیکی

H

Hierarchy سلسله مراتب
High Value Funds Transfer انتقال وجوه با حجم بالا
Home Banking بانکداری خانگی
Home page صفحه خانگی (وب)
Host میزبان
I

Image تصویر
Information and Communication Technology (ICT)
فناوری اطلاعات و ارتباطات
Information economy اقتصاد مبتنی بر اطلاعات
Information Technology (IT) فناوری اطلاعات
Infrastructure زیرساخت, زیربنا
Integrity یکپارچگی
Interbank Electronic Banking بانکداری الکترونیکی بین بانکی
International Bank بانک جهانی
International Monetory Fund (IMF) صندوق بین المللی پول
Intranet شبکه داخلی متصل بهم
Internet اینترنت
Internet Banking بانکداری اینترنتی
Internet Service Provider (ISP) شبکه فراهم کننده خدمات اینترنت
Irrevocability برگشت ناپذیری
Issuing صادرکننده

J

Just – In – Time (JIT) تحویل راس موعد, (شیوه نوین کنترل موجودی در کارخانجات)

K

Key management مدیریت کلید

L

Law of evidence قانون ادله دعوی
Leased Lines خطوط اجاره ای
Legal advisor مشاور حقوقی
Legal Constraint حدودیت های حقوقی
Legal requirements الزامات حقوقی
Link اتصال
Local Area Network (LAN) شبکه محلی
Low Value Funds Transfer انتقال وجوه با حجم کم

M

Magic Money پول سحرآمیز
Main Frame رایانه مرکزی
Management Information System (MIS) سیستم اطلاعاتی مدیریت
Medium Value Funds Transfer انتقال وجوه با حجم متوسط
Merchant پذیرنده (کارت)
Micro Payments پرداخت های خرد
Mobile Banking بانکداری مبتنی بر تلفن همراه
Mode of Payment شیوه پرداخت
Monetary System سیستم پولی
Multivser چند کاربره
N

Network شبکه
News Groups گروههای اخبار
Non – Repudiation انکارناپذیری
North America Free Trade Agreement (NAFTA)
موافقت نامه تجارت آزاد آمریکای شمالی

O

Offence تخلف, جرم
Off – Line ناپیوسته
On – Line پیوسته
Openness باز بودن
Organization Structure ساختار سازمانی
Overhead سربار

P

Paper – based System سیستم مبتنی بر کاغذ
Paper documents اسناد کاغذی
Password اسم رمز ـ کلمه عبور
Payment order دستور پرداخت
Payment Mechanism مکانیسم پرداخت
Personal Computer رایانه شخصی
Personal Identification Number (PIN) شماره شناسایی شخصی
Plain Old Telephone System سیستم تلفن معمولی
Point – of – sale نقطه فروش
Portable قابل جابجایی
Process فرآیند
Processing پردازش
Private key کلید خصوصی Programmable telephone تلفنهای قابل برنامه ریزی
Public key encryption مزنگاری با کلید عمومی

R

Rang دامنه
Real – time بلادرنگ
Real – Time Electronic Transfer of Funds and Securities (RENTAS) انتقال الکترونیکی وجوه و اوراق بهادار بلادرنگ
Receiving advice اعلامیه وصول
Reliability قابلیت اطمینان
Reserve Bank بانک مرکزی
Retail Banking بانکداری خرد

S

Scalability مقیاس پذیری Scanner پویشگر
Security امنیت
Secure Electronic Transactions (SET) مبادلات الکترونیکی ایمن
Secure Sockets Layer (SSL) لایه سوکت های ایمن Secure Transaction Technology (STT) تکنولوژی مبادلات ایمن
Smart card کارت هوشمند
Society for World Wide Interbank Financial Telecommunication (SWIFT) انجمن جهانی مخابرات مالی بین بانکی
Star network شبکه ستاره ای
Strategic plan برنامه راهبردی
Strategy راهبردی
Swift Access Point پایگاه دسترسی سوئیفت

T

Telephone Banking بانکداری تلفنی
Terminal پایانه
Transaction مبادله, معامله تراکنش
Transfer انتقال
Trust اعتماد

U

United Nation Conference on Trade And Development (UNCTAD)آنکتاد, کنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد
Untraceability غیرقابل ردیابی
User – Friendly کاربرپسند

V

Value Added Chain زنجیره ارزش افزوده
Value Added Network (VAN) شبکه ارزش افزوده
Variable Payment cards کارت های پرداخت متغیر
Vendor فروشنده
Very Small Aperture Terminal پایانه های بسیار کوچک ماهواره ای
Virtual network شبکه مجازی
Voice mail پست صوتی
Voice recognition تشخیص صدا
Voice response واکنش صوتی

W

Web browser مرورگر وب
Wireless بی سیم
World Trade Organization (WTO) سازمان جهانی تجارت World Wide Web (WWW) شبکه جهان گسترده, وب جهانی
1. Electronic Commerce (EC)
2 . کلباسی, 1380, ص 28.

3. K.K. Bajaj
4 . باجاج و دبجاجی, 1376, ص ص 5ـ3.
5 . کلباسی, 1380, ص 29.
6. Commerce Net
7 . حشمی و فرید, 1380, ص 43.

8. Kalakota and whinston
9. On-line
10. Plain Old Telephone System (POTS)
11 . Cable TV
12 . Leased Lines
13 . Wireless
14. Electronic Business
15. Idiners
16. Visa
17. Master Card
18. American Express
19. Point Of Sale
20. Electronic Data Interchange
21. Value Added Network
22. world wide web (www)
23. Browsers
24 . باجاج و دبجانی, 1376, ص 18.

25. Aol (Americaonline)
26. Compuserve
27. Prodigy
28. Internet Shopping Net (ISN)
29 . همان منبع, ص 20.

30 . باجاج و دبجانی, 1376, ص 27.
31 . حشمی و فرید, 1380, ص 44.

32. Electronic Fund Transfer
33. Electronic Data Interchange
34. Electronic Mail
35. on-line
36. Chat Rooms
37. News Groups
38. FTP (File Transfer Protocol)
39. World Wide Web (WWW)
40 . علیپور حافظی, 1380, ص 36.

41. Home – Page
42. On-Line
43. Electronic Funds Transfer
44. Value Added Chain
45. قاسم زاده, 1380, ص 50.
46. Business to Business
47. Myrna, 1999, PP. 15-25.
48. Electronic Data Interchange
49. Cisco
50. حشمی و فرید, 1380, ص ص 46ـ43.
51. Business to Consumer
52. حشمی و فرید, 1380, ص ص 46ـ43.
53. web
54. Consumer to Consumer
55. Business to Administration
56. Electronic Government
57. Consumer to Administration
58. Government to Government
59. Electronic Government
60. به منبع http://www/Iagchapions.gov.uk/.. مراجعه شود.
61. ابراهیمی و بختیاری, 1380, ص 64ـ60.
62. Bit
63. ماهنامه تدبیر, شماره 112, ص 102.
64. برای کسب اطلاعات بیشتر به منبع www.worldbank.org مراجعه و موضوعElectronic Comerece and Developing Countries ص ص 20ـ1 را مطالعه نمایید.
65. On-Line
66. همان منبع, ص ص 15ـ1.
67. United Nation Conference on Trade And Development (UNCTAD)
68. به منبع http://www.unctad.org مراجعه شود.
69. International Telecommunications Union
70. Internet Service Providers
71. همان منبع.
72. کیارشی, 1380, ص ص 86ـ84.
73. World Trade Organization
74. International Monetory Fund (IMF)
75. International Bank
76. European Union (EU)
77. North America Free Track Agreement (NAFTA)
78. Asia – Pacific Economic Cooperation (APEC)
79. Strategic Planning
80. مجلس شورای اسلامی, شور اول کلیات طرح قانون تجارت الکترونیکی, مورخ 4/10/1380.
81. Durability
82. Dirisibility
83. Standardizability
84. Recognizability
85. Commodity Standard System
86. Fiat Money
87. برای مطالعه بیشتر در خصوص پول به منابع ذیل مراجعه نمایید:
میشلن, فردریک, مترجم جهان خانی, پول و بانکداری, سال 1378 و فیدلر ولسترو, مترجم سلطانی, اقتصاد, پول, بانکداری, سال 1350 و مشکوت, بانک, سال 1352 و زندی حقیقی, پول و بانک, سال 1352.
88. Electronic Money
89. برای مطالعه بیشتر در این خصوص به منبع ذیل مراجعه نمایید.
زندی حقیقی, منوچهر, پول و بانک, 1352.
90. برای اطلاع بیشتر به منابع ذیل مراجعه شود:
منوچهری, سیر تحول فنآوری اطلاعات و ارتباطات بانکداری, 1380 و Carrigton, The Banking Revolution, 1997.
91. Back Office Automation
92. Main Frame
93. Batch
94. Front Office Automation
95. On-line
96. Personal Computer
97. Wireless Modem
98. Telephone Banking
99. Tele Fox Banking
100. Customer – Based
101. Account – Based
102. Automated Clearing House (ACH)
103. Electronic Check
104. Mobile Banking
105. Internet Banking
106. Home Banking
107. Cyber Banking
108. Electronic Funds Transfer
109. Crede, Andreas, 1998
110. Liberman, Sidney, Electronic Market, Vol.7, No.2, 1997, P.35.
111. Automated Clearing House
112. باجاج و دبجانی, مترجم مجتهدی, 1376, ص 318.
113. همان منبع, ص 318.
114. Federal Register/Vol.64, No.42, March, 4, 1999.
115. برای اطلاع بیشتر به منابع ذیل مراجعه نمایید.
Crede, Andreas, Juni, 1998, http://www.mondex.com, Putland&Tsapakidis, Vol.15, No.2, 1997, Clarke, Roger, Dec. 1995.
116. شیخانی, 1378, ص 7.
117. Payment Authorisation
118. Payment Clearing
119. Payment Settlement
120. Automated Clearing House
121- شیخانی, 1378, ص 17.
122. Automatic Teller Machine
123. Point – Of – Sale
124. Point – Of – Purchase
125. Low value funds transfer
126. Medium value funds transfer
127. High value funds transfer
128. Off-Line
129. On-Line
130. Consumer Electronic Banking
131. Inter Bank Electronic Banking
132. Plastic Card
133. Automatic Teller Machine
134. Overhead
135. Electronic funds transfer at the point of sale
136. Telephone or screenphone banking
137. Voice response
138. Voice recognition
139. Programmable telephone
140. Internet banking
141. Home – Page
142. Home / Office Banking
143. Interbank Electronic Banking
144. Clearing House Interbank Payment System
145. Clearing House Automated Payment System
146. Real-time Electronic Transfer of Fund and Securities
147. فدوایر جزء خدماتی است که توسط بانک مرکزی آمریکا ارائه می شود و برای پرداخت های داخلی و تسویه حساب بین بانکی جهت انتقال وجوه طراحی شده است.
148. Banker's Automated Clearing Services
149. Debit Card
150. Single Transaction Debit
151. Monthly
152. Credit Card
153. Variable Payment Cards
154. Fixed Repayment Cards
155. Charge Cards
156. Smart Card
157. Electronic Purse
158. Personal Identification Number
159. Electronic Cheque
160. برای اطلاع بیشتر در این خصوص به منابع زیر مراجعه نمایید:
A. http://vipcrdit.com
B. d' Alelio & Collins, 1996, P.3.
161. بختیاری, 1380, ص ص 33ـ30.
162. Reliability
163. Security
164. Scalability
165. Anonymity
166. Acceptability
167. Flexibility
168. Convertability
169. Efficiency
170. Ease of use
171. Automatecl Clearing House (ACH)
172. Putland & Tsapakidis, 1997, April
173. Confidentiality
174. Authentication
175. Integrity
176. Non Repudiation
177. Trust
178. Anonymity
179. Untraceability
180. برای اطلاع بیشتر به منابع ذیل مراجعه نمایید:
A. Choralas, 1987, P.10.
B. Crde', 1998, Juni.
C. http://www.mondey.com.
181. Micro Payments
182. Society for World wide Interbank Financial Telecommunications (SWIFT)
183. Multiuser
184. برای اطلاع بیشتر به جزوه منتشر نشده بانک مرکزی در خصوص سوئیفت مراجعه نمایید.
185 . Morknorris & Stere, 2001.
186. www.swift.com
187. Customer Support Center
188. همان منبع, History.
189. www.swift.com/swift-home. "about swift"
190- همان منبع, swift users.
191. character
192. جزوه منتشر نشده بانک مرکزی در خصوص سوئیفت.
193. جزوه منتشر نشده بانک مرکزی در خصوص سوئیفت.
194. Bank Transfer
195. Debit Credit Advice
196.Bank Statements
197. Foreign Exchange and Money Market Confirmation
198. Collections
199. Documentary Credits
200. Interbank securities Tradings
201. Balance Reporting
202. علاقه مندان می توانند به منبع www.swift.com مراجعه نمایند.
203. Member (shareholder)
204. همان منبع.
205. Sub – member
206. Participant
207. Brokers and dealer in Securities and Related Financial Instruments
208. Central Depositories and Clearing Institutions
209. Money brokers
210. Trust and Fiduciary Services Companies
211. Subsidiary Providers of Custody and Nominee Services
212. Registrar and Transfer – Agent Organisation
213. Payment System Participants
214. Travellers Cheque Issuers
215. Trading Institutions
216. Securities Electronic Trade Confirmation (ETC) Service Providers
217. Representative offices
218. Non – Shareholding Financial Instiution
219. Securities Prexy Voting Agencies
220. Securities Market Infrastructures
221. Member Administered Closed User Group Participants
222. Investment Management Institutions
223. منظور از متقاضیان موسسه های مالی, بانکها و دلالان مالی نظیر آن می باشد.
224. Swift Access Point
225. Public Switched Telephone Network
226. Leased Lines
227. Customer Suppot Centers
228. یورو واحد پول مشترک کشورهای اروپایی می باشد.
229. VMS یک سیستم عامل مخصوص رایانه های Main Frame می باشد.
230. Identrus یک نوع نرم افزار مخصوص در شبکه اینترنت است که برای بررسی جوانب امنیتی پیغام ها موسسات در شبکه سوئیفت طراحی شده است.
231. Trust Act برای موسسات یک سایت اینترنتی است که از طریق سرور Trust Act مسائل امنیتی را بررسی می نماید.
232. Atltomatic Teller Mechine
233. Point Of Sales
234. Edward Play
235. Jhon C.Pitgenro
236. رستمی و کوروس, 1379, ص 99.
237. Point Of Sale
238. On-Line
239. Smart Card
240. Retail Banking
241. Credit Card
242. Debit Card
243. Cost Card
244. Point – Of – Sale
245. Automatic Teller Machine
246. Point – Of – Sale
247. Automatic Teller Machine
248. VISA
249. Master card
250. Chip Card
251. Memory Card
252. I. C. Card
253. EUROPAY
254. رستمی و کوروس, 1379, ص 101.
255. Electronic Purse
256. Mondex
257. National Westminister
258. اشعمی و شیخانی, 1377, ص ص 15ـ11.
259. اشعمی و شیخانی, 1377, ص 17.
260. علاوه بر این بانک توسعه صادرات ایران و بانک ملی نیز کارت های بین المللی در سطح محدود ارائه نموده اند. نکته قابل توجه در این زمینه این است که به علت تحریم های اقتصادی آمریکا علیه ایران, همکاری موسسات بین المللی نظیر ویزا کارد و مستر کارد محدود می باشد.
261. Issuing
262. Merchant
263. پرداخت وجه از طریق ماشینهای ATM صورت می پذیرد.
264. acquirer
265. اشعمی و شیخانی, 1377, ص 21.
266. Electronic Fund Transfer (EFT)
267. Front office
268. Back office
269. اشعمی و شیخانی, 1377, ص 34ـ27.
270. Very Small Aperture Terminal
271. Automatic Teller Machine
272. برای اطلاع بیشتر در این خصوص به بخش 1ـ6ـ4ـ3 این فصل مراجعه نمایید.
273. Point Of Sale
274. برای اطلاع بیشتر در این خصوص به بخش 1ـ6ـ4ـ3 این فصل مراجعه نمایید.
275. اشعمی و شیخانی, 1377, ص 34.
276. Electronic Money
277. جلیلی و آبادی, 1379, ص ص 77ـ41.
278. cashnet
279. Reed & Davies (1995), P.1.
280. برای آشنایی بیشتر به منبع ذیل مراجعه نمایید.
http://www.eff.org/pub/privacy/Digita-Money.
281. Portable
282. Physical Independence
283. Infinite Duration
284. Until Destroyed
285. کهزادی, 1380, شماره 27.
286. Secure
287. همان منبع, شماره 27.
288. Off-Line
289. Two – Way, Unrestricted
290. Divisible
291. Simple
292. User – Friendly
293. Unit – of – value freedom
294. Non – Political
295. اباذری, پردازشگر, سال دوم, شماره 9.
296. On-Line
297. Off-Line
298. Digital Cash
299. اباذری, پردازشگر, شماره 9, سال دوم.
300. On-Line
301. Off-Line
302. http://www.stls.frb.org/Banking.
303. E.Billing
304. لورانس و وینینگر, مترجم مشتاق, ص 18.
305. برای مشارکت در چنین نظامی یک شرکت از یک مدیر سیستم (system operator) استفاده می کند تا صورت حسابهای مشتریان خود را ارایه نماید. این مدیر سیستم ممکن است صورت حسابها را یا از طریق شبکه رایانه ای متقابل (interactive) خودش یا از طریق بانک مورد نظر مشتری و… برای مشتریان ارسال کند.
306. همان منبع ص 20.
307. همان منبع, ص 20.
308. www.chips.org
309. لورانس و وینینگر, مترجم مشتاق, ص 19.
310. www.worldbank.org/
311. باجاج و دبجانی, مترجم مجتهدی, 1376, ص ص 279ـ273.
312. http://www.aph.gov.au/library/
313. همان منبع, ص 274.
314. Private key cyptography
315. International Data Encryption Algorithm
316. Data Encryption Standard
317. Public Key Infrastructures
318. Data Encyrption Standard
319. جلیلی و آبادی, 1379, ص ص 77ـ41.
320. اذعانی, 1379, ص 196ـ167.
321. Pretty Good Privacy
322. Internation Data Encryption Algorithm
323. Digital Certificates
324. Certificate Authority
325. Secure Sockets Layer
326. Netscape
327. http://www.eff.org/pub/privacy/
328. Secure Electronic Transactions
329. نقشینه و آنا محمدی, 1379, ص ص 39ـ37.
330. در فرآیند SET که در این صفحه ملاحظه می نمایید؛ چگونگی اخذ گواهینامه دیجیتالی و نحوه رمزنگاری برای ساده کردن مدل ارائه نشده است. مرکز رایانه اصلی SET با استفاده از کلیدهای عمومی و خصوصی به بررسی رمز می پردازد گواهینامه دیجیتالی صادر می کند.
331. Secure Transaction Technology
332- همان منبع, ص 39.
333. زندی حقیقی, 1352, ص ص 50ـ20.
334. شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی.
335. مرکز هماهنگی تبادل اطلاعات بین بانکی.
336. Very small Aperture Terminals.
337. Automatic Teller Machine
338. SWIFT
339- این شرکت یک شرکت دولتی است توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و همکاری بانکهای کشور راه اندازی شده است.
340. Point of sale
341. Automatic Teller Machine
342- شرافت, 1379, ص ص 208ـ198.
343. Client Server Architecture
344. شرافت, 1379, ص 207.
345. یکی از شرکتهایی است که توسط بانک ملی به منظور ارائه خدمات پشتیبانی انفورماتیک و رایانه ای و بانکداری الکترونیکی تاسیس شده است.
346. اتحادیه جهانی مخابرات مالی بین بانکی.
347. شیخانی, 1378, ص 185.
348. Very Small Aperture Terminals
349. مقیمی, 1379, ص 17ـ14.
350. مقیمی, 1379, ص 17.
351. Star
352. Host Computer
353. Host Computer or Main Frame
354. همان منبع, ص 14.
355. همان منبع, ص 18.
356. On-line
357. Off-line
358. شیخانی, 1378, ص 186.
359. چون مطالب این بخش از طریق مصاحبه و بررسی گزارشهای مربوطه گردآوری شده است, ممکن است در پاره ای از موارد ناقص باشد بنابراین پیشاپیش از خوانندگان گرامی پوزش می طلبیم.
360. Automatic Teller Machine
361. Poin – Of – Sale
362. Debit Card
363. Batch
364. Very Small Aperture Terminal
365. Off-line
366. Euro Card
367. On-Line
368. Debit Card
369. Off-Line
370. Password
371. این اطلاعات در شهریور ماه 1380 جمع آوری شده است.
372. On-Line
373. Internet Server Provider (ISP)
374. HUB
375. World Trade Organization (WTO)
376. United Nations Commission on International Trade Law (UNCITRAL)
377. باجاج و دبجانی, 1376, ص ص 324ـ317.
378. Irrevocability
379. باجاج و دبجانی, 1376, ص ص 324ـ317.
380. Organizational Structure
381. Manipulation and Coorperation
382. Coercion
383. زمردیان, 1377, ص 130.
384. مجلس شورای اسلامی در پایان سال 1379 هجری شمسی قانون ایجاد بانک های خصوصی را از تصویب گذراند. در این راستا طی شش ماهه اول سال 1380 چندین بانک خصوصی به ثبت رسیده است.
385. شبکه های رایانه ای اینترانت, اکسترانت و اینترنت.
386. Strengths, Weakness, Opportunities, Threats (قوت ها, ضعف ها, فرصتها, تهدیدها)
387. EFTPOS
388. ATM
389. EFTPOS
390. E-Billing
391. E-Cash
392. E-Check
393. Home Banking
394. ابلنسکی, مترجم شریفی کلویی, 1376, ص ص 30ـ16.
395. ATM
396. EFTPOS
397. Electronic Commerce
398. Electronic Data Interchange (EDI)
399. Value Added Network (VAN)
400. Internet
401. world wide web (www)
402. Electronic Funds Transfer
403. Electronic Banking
404. Automated Clearing House (ACH)
405. Electronic money
406. Magic Money
407. Automatic Teller Machine (ATM)
408. Personal Identification Number (PIN)
409. point-Of-Sale (POS)
410. Society for World wide Interbank Financial Telecommunication (SWIFT)
411. Security
412. Electronic Business
413. Payment Mechanisms
—————

————————————————————

—————

————————————————————

68