اقسام توحید

اقسام توحید

1ـ توحید ذاتی: یعنی برای خداوند شبیه و مانندی وجود ندارد: اخلاص 4ـ1
2ـ توحید صفاتی: یعنی صفات خدوند مانند علم و قدرت و حیات عین ذات اوست:
فاطُِرالسَّمواتِ وَ الاْرضِ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجًا وَ مِنَ اْلَاَنعامِ اَزْواجًا یَذْرَوُم فیه ِلَیسَ کَمِثِلِهَ شَیٌ وَ هُوالسَّمیعٌ البَصیٌر.(شوری ایه11)

خدا آفریننده زمین واسمانها برای شماآدمیان از جنس خودتان زنان را هم جفت شما قرار دادونیزچهارپایان راجفت (نروماده)آفریدتابه این

(تدبیر)ازدواج شماراخلق بیشمار کند.آن خدای یکتارا هیچ مثل ومانندی نیست واو شنوا وبیناست.

قُلْ هُوَ اللهُ اَحَد اللهُ الصَمَد لَم یَلِد وَ لَم یوُلَد وَ لَم یَکُنْ لَهُ کُفُوَاً اَحَد

(ای رسول ما به خلق) بگو او خدای یکتاست. آن خدایی که از همه بی نیاز و همه عالم به او نیازمند است. نه کسی فرزند او و نه او فرزند کسی است. و نه هیچکس مثل و همتای اوست.

3ـ توحید عبادی: یعنی کسی که به جز خداوند شایسته پرستش نیست:

وَ ما اَرسَلنا مِنْ قَبلِکَ مِن رَسولٍ اِلّا نوحی اِلَیْه اِنَّهُ لا اِلهَ اِلّا اَنا فَاعْبُدوُنِ (الانبیاء آیه25)

و ماهیچ رسولی را به رسالت نفرستادیم جز آنکه به او وحی کریم که به جز من خدایی نیست تنها مرا به یکتایی پرستش کنید بس)

4 ـ توحید افعالی: یعنی تمام کارها در جهان هستی به اذن خداوندصورت می گیرد که این قسم از توحید بر دو قسم است.

1ـ توحید خالقیّت: یعنی آفریننده همه موجودات خداوند است:

یا اَیُّها النّاسُ اذْکُروُا نِعْمَتَ اللهِ عَلَیکُم هَلْ مِن خالِقٍ غَیرُاللهِ یَرزُقُکُم مِنَ السَّماءِ وَ الاَرْضِ لا اِلهَ اِلّا هُوَ فَاَنَّ تُوفَکونَ (فاطر آیه 3)

ای مردم متذکر شوید که چه نعمتها خدا به شما عطا فرمود آیا جز خدا آفریننده هست که از آسمان و زمین به شما روزی دهد هرگز جز خدای یکتا خدایی نیست پس ای مشرکان چگونه از درگاه حق رو به بتان باطل می آورید.

ذ'لِکُمُ اللهُ رَبُّکُم لا اِلهَ اِلّا هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ یُدرِکُ الاَبصارَ وَ هُوَ اللَّطیفُ الخَبیرُ (انعام آیه 102)

این است وصف پرئردگار یکتای شما که ز او هیچ خدایی نیست و آفریننده هر چیز اوست پس او را پرستش کنید که نگهان همه موجودات است.

2ـ توحید ربوبی: یعنی اداره و تدبیر جهان خلقت با خداوند است:

قُلْ اَغَیرَاللهِ اَبْغی رَبّاً وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ وَلا تَکسِبُ کُلُّ نَفسٍ اَلّا عَلَیها وَ لا تَزِرُوازِرَهٌ وِزرَ اُخر'ی ثُمَّ الی رَبِّکُمْ مَرجِعُکُم فَیُنَبِّئُکُم بِما کُنتُم فیه تَختَلِفونَ (انعام آیه 164)

بگو ای پیغمبر آیا من کسی غیر خدا را به ربوبیت گزینم؟ در صورتی که خدا رب همه موجودات است و هیچکس چیزی ندوخت مگر خود و هیچ نفسی بار دیگری را بر دوش نگیرد (و پس از انتقال از این جهان) بازگشت همه شما به سوی خداست او شما را به آنچه خلاف در آن کردید آگاه خواهدساخت.

قُل مَنْ یَرزُقُکُم مِنَ السَّماءِ وَ الاَرضِ اَمَّن یَملِکُ السَّمعَ وَ الاَبصارَ وَ مَن یُخرِجُ الحَیَّ مِنَ المَیِّتَ وَ یُخرِجُ المَیِّتَ مِنَ الحَیِّ وَ مَن یُدَبِّرُ فَسَیَقُولونَ اللهُ فَقُل اَفَلا تَتَّقونَ (یونس آیه 31)

ای رسول ما به مشرکان را بگو کیست از آسمان و زمین به شما روزی می دهد و کیست به شما چشم و گوش عطامی کند و کیست از مرده زنده و از زنده مرده برمی انگیزد و کیست که فرمانش عالم آفرینش را منظم می دارد تا همه مشرکان معترف شده و گویند قادر بر این امور تنها خدای یکتاست پس به آنها بگو چرا خداترس نمی شوید.

انواع توحید:
توحید به دوقسم است، توحید ربوبیت و توحید الوهیت: توحید در شناخت و اثبات، که به آن توحید ربوبیت نیز گفته شده، عبارت است از اقرار به آفریننده و تنها دانستن الله(ج) در آفرینش، تدبیر و زنده کردن و میرانیدن و جلب خیر و دفع شر؛ این نوع از توحید قسمی است که می شود گفت تقریباً در میان مخلوقات مخالفی ندارد؛ تا آن حد که مشرکین هم با وجود شرک شان، به آن اقرار داشتند و از آن انکار نمی کردند؛ الله متعال در قرآن می فرماید: "بگو چه کسی از آسمان و از زمین به شما روزی می رساند؟ یا چه کسی بر گوش و چشم ها توانا است؟ یا چه کسی زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می آورد؟ یا چه کسی امور را می گرداند؛ خواهند گفت: او الله است؛ پس بگو: آیا نمی ترسید و پرهیزگار نمی شوید؟" [یونس/ 31]
آیات بسیاری همانند این آیه وجود دارد، که این موضوع را می رساند و نشان می دهد که مشرکین اقرار به این نوع توحید داشتند و فقط از نوع دوم انکار می ورزیدند؛ که عبارت است از توحید الوهیت در عبادت؛ یعنی توحید در یگانه دانستن الله متعال در طلب و قصد و هرآنچه که از بنده در انواع عبادات صادر می شود گفتنی است که این نوع توحید را جمله لا اله الا الله تعبیر می نماید؛ چراکه این کلمه عبادت با تمام انواع آن را برای الله یگانه ثابت می سازد و از غیر الله نفی می کند و از همین جا است، آنگاه که رسول اللهr از مشرکین خواستند به این کلمه باور کنند، آنان از پذیرش آن امتناع ورزیده و چنیین می گویند: "آیا او به جای این همه خدایان، به خدای واحدی معتقد است؟ واقعاً این کاری شگفت است" [ص/5] و این بدان سبب بود که آنها خوب می دانستند که اگر این جمله را بپذیرند، در واقع بطلان عبادت هرچیز غیر از الله را پذیرفته اند.
چرا که (اله) معنای معبود را افاده می کند و عبادت اسم جامعی است برای هرعملی که الله متعال دوست دارد و از آن خشنود می شود؛ از قبیل کردار و گفتار؛ خواه آشکار باشد خواه پنهان و هرکسی که به این جمله اقرار نماید و سپس به پرستش غیر الله بپردازد؛ تناقضی را در روانش به وجود می آورد.!
رابطه میان توحید ربوبیت و توحید الوهیت رابطه تلازم است؛ به این معنی که اقرار به توحید ربوبیت پذیرش توحید الوهیت را لازم دارد و باید در ظاهر و باطن به آن اقدام نماید؛ از همین جاست که همه پیامبران از پیروان خود همین را مطالبه می نمودند و به توحید ربوبیتِ که آنان اعتراف داشتند استدلال می کردند؛ چنانکه الله متعال می فرماید: "الله پروردگار شما است؛ جز او خدای نیست و او آفریننده همه چیز است؛ پس وی را باید بپرستید و حافظ و مدبر همه چیز اوست" [انعام/102]. ودر جایی دیگر می فرماید: "اگر از مشرکان بپرسی چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟ خواهند گفت: الله بگو: آیا چیزهایی را که به جز الله به فریاد می خوانید؛ اگر الله بخواهد زیان و گزندی به من برساند؛ آنها می توانند آن زیان و گزند خداوندی را برطرف سازند؟ و یا اگر الله بخواهد لطف و مرحمتی در حق من روا دارد؛ آنها می توانندجلو لطف و مرحمتش را بگیرند و آن را باز دارند؟" [زمر/38]
بناءً اقرار به توحید ربوبیت در فطرت ها جای دارد و کسی در آن منازعه ندارد و از هیچ یک از اقوام جهان، انکار این نوع از توحید ثابت نشده است؛ به استثنای دهریین که منکر آفریننده برای جهان هستند؛ چه به زعم آنها جهان بدون تدبیرکننده در حال حرکت است؛ قرآن در این باره می فرماید: "منکران رستاخیز می گویند: حیاتی جز همین زنده گی دنیایی که در آن بسر می بریم در کار نیست؛ گروهی از ما می میرند و گروهی جای ایشان را می گیرند و جز طبیعت و روزگار مارا هلاک نمی سازد!" [جاثیه/ 24]
آنان انکار خود را بر برهانی که قابلیت دلیل را داشته باشد استوار نساختند؛ بلکه به مجرد گمان بنا شده و گمان هم در برابر حق ارزشی ندارد؛ همان گونه که ایشان در برابر این فرموده الله متعال توانایی جواب دادن انکارشان را نداشتند: "آیا ایشان بدون هیچ گونه خالقی آفریده شده اند؟ و یا این که خودشان آفریدگاراند؟ یا این که آنان آسمان ها و زمین را آفریده اند؟! بلکه ایشان طالب یقین نیستند" [طور/ 35 ـ 36]
و نیز آیت: "این ها آفریده های خدایند، شما به من نشان دهید آنانی که جز خدایند چه چیزی را آفریده اند؟" [لقمان/11]
و یا "بگو: آیا دقت کرده اید در باره چیزهایی که به جز الله به فریاد می خوانید و می پرستید؟ به من نشان دهید چه چیزی از زمین را آفریده اند؟ یا اصلاً درآسمان ها مشارکتی داشته اند؟" [احقاف/4]
باید دانست آنانی هم که تظاهر به انکار توحید ربوبیت می نمایند؛ در واقع امر، به آن اقرار دارند. همچون فرعون؛ چنانکه الله متعال می فرماید: "موسی به فرعون گفت: تو می دانی که این معجزه های روشنی بخش را جز صاحب آسمان ها و زمین نفرستاده است"[اسراء/102]
و در جای دیگر می فرماید: "ستمگرانه و مستکبرانه معجزات را انکار کردند؛ هرچند که در دل بدان ها یقین و اطمینان داشتند." [نمل/ 14]
و از امت های پیشین این گونه یاد می کند: "(قبیله های) عاد و ثمود، خانه و کاشانه ایشان برای شما نمایان است؛ اهریمن اعمال ایشان را در نظرشان آراست و بدین وسیله ایشان را از راه بازداشت، در حالی که چشم بیناداشتند" [عنکبوت/ 38]
باید خاطرنشان سازم که توحید ربوبیت را همچنان که کسی از فرزندان آدم انکار ننموده؛ به همان ترتیب شرک هم اغلب در آن وارد نشده و همه به این اقرار دارند که الله به آفرینش و تدبیر یگانه است و از هیچ یک از طوایف جهان به اثبات نرسیده که قایل به دو آفریدگار برابر در صفات و افعال باشند؛ آن آتش پرستانی که برای جهان دو آفریننده قایل اند ـ آفریننده خوبی و آفریننده بدی ـ یا آفریننده نور و آفریننده ظلمت؛ باز تاریکی را با روشنی برابر نمی دانند؛ نور در نزد شان اصل است و ظلمت حادث است و آنان اتفاق دارند بر این که نور از ظلمت بهتر است و همچنین نصارا که قایل به تثلیث هستند؛ اما برای جهان به سه رب جدا از هم قایل نیستند؛ بلکه آنان به این متفق اند که آفریننده جهان یگانه است و می گویند: پدر اله بزرگ است.
به هرحال نتیجه این می شود که: اثبات توحید ربوبیت محل اتفاق است و شرک به آن اندک است؛ اما اقرار به آن به تنهائی برای بنده جهت بدست آوردن اسلام کافی نیست؛ بلکه باید لازم آن را هم با خود داشته باشد که عبارت ازتوحید الوهیت است؛ چرا که امت های غیر مسلمان هم اقرار به توحید ربوبیت می نمودند، به ویژه مشرکین عرب، آنانی که خاتم پیامبران در بین شان مبعوث گردید؛ با آن هم تا زمانی که توحید الوهیت را نپذیرفتند مسلمان قلمداد نشدند. جستجوگردر آیات قرآن این را به خوبی درک می کند که قرآن خواستار توحید الوهیت است و برای برآورده شدن این مامول به توحید ربوبیت استدلال می کند و از مشرکین آنچه را طلب می کند که آنان انکار می ورزیدند و استدلال می نماید به آنچه که به آن اقرار داشتند و آنان را دستور به توحیدعبادت می دهد و از اقرارشان به توحید ربوبیت خبر می دهد؛ توحیدعبادت را در سیاق طلب، یادآوری می کند و توحید ربوبیت را، در قالب خبر یادآور می شود!
نخستین فرمانی که در قرآن کریم آمده این است:" ای مردم! خدای خود را بپرستید، آن که شما را و کسانی را آفریده است که پیش از شما بوده اند، تا راه پرهیزگاری گیرید. خدای شما کسی است که زمین را برای تان بگسترد و آسمان را کاخی بیافرید و از آسمان آب فرو فرستاد و با آن، انواع ثمرات را به وجود آورد تا روزی شما گردند؛ پس شرکا و همانندهای برای الله(ج) به وجود نیاورید؛ در حالی که شما می دانید" [بقره/21ـ22]
و چه بسا در قرآن کریم به این بر می خوریم که به طرف توحید عبادت دعوت نموده و امر به پذیرش آن می نماید و شبهاتی را که نسبت به آن وجود دارد جواب می گوید و هرسوره از قرآن؛ بلکه هرآیه آن به این توحید فرا می خواند؛ زیرا قرآن، یا خبر از الله(ج)، نام ها، صفات و افعال آن می دهد که توحیدربوبیت است؛ یا فرا می خواند به عبادت یگانه الله(ج) که شریک ندارد و دعوت می کند به فروگذاشتن هرآنچه غیر از الله(ج) مورد پرستش قرار می گیرد و این توحید الوهیت است؛ و یا خبر از عزت و احترام اهل توحید و فرمانبرداری از الله(ج) در دنیا و آخرت می دهد و این جزای توحید است و یا خبر از اهل شرک و جزای آنان، در دنیا و آخرت می دهد که این جزای کسی است که از حکم توحید بیرون رفته است و یا هم احکام و قانون گذاری است که این از حقوق توحید است؛ چرا که قانون گذاری حق مخصوص الله متعال است.
و اما توحید الوهیت با تمام انواعش در یک کلمه جای گرفته و آن عبارت از: لا اله الا الله است؛ که این کلمه هم نفی و هم اثبات را با خود دارد. نفی الوهیت از هرکس جز الله(ج) و اثبات آن برای الله متعال؛ همچنان که دوستی و دشمنی را با خود حمل می کند؛ یعنی پیوند با الله(ج) و بیزاری از آنچه که غیر از الله(ج) است و دین توحید بر این دو اساس استوار است، چنانچه الله متعال از خلیلش ابراهیم(ع) نقل می کند که برای قومش می گوید: "من از معبودهای که می پرستید بیزارم، به جز آن معبودی که مرا آفریده است؛ چرا که او مرا رهنمایی خواهد کرد." [زخرف/26]
بنا ءً هرآن کس که لا اله الا الله می گوید در حقیقت از عبادت هرآنچه غیر از الله(ج) است اعلان بیزاری کرده است و قیام به عبادت الله(ج) را، بر خود لازم دانسته و این عهدی است که خود انسان آن را بر خویش لازم نموده است: "هرکس پیمان شکنی کند، به زیان خود پیمان شکنی می کند و آن کس در برابر پیمانی که با خدا بسته است وفادار بماند و آن را رعایت بدارد، الله(ج) پاداش بسیار بزرگی به او عطا می کند" [فتح/10]
لهذا لا اله الا الله اعلان توحید عبادت است، چون معنای اله معبود است؛ یعنی هیچ معبود برحقی غیر از الله(ج) وجود ندارد؛ کسی که این کلمه را در حالی می گوید که معنایش را درک می کند و به مقتضای آن که همان نفی شرک و اثبات وحدانیت برای الله(ج) همراه عقیده و عمل به آن است عمل می کند؛ این فرد مسلمان واقعی به شمار می رود و کسی که آن را می گوید و ظاهراً به مقتضای آن عمل نموده، اما اعتقاد قلبی به آن ندارد، منافق به شمار می رود و آن که به زبان خود می گوید و اما برخلاف آن، مرتکب اعمال مشرکانه یی می شود که با مدلول آن منافات دارد، وی کافر است؛ هرچند چندین مرتبه آن را بگوید و تکرار هم بنماید؛ مثل حالت کسانی که قبرها را می پرستند و در عین حال این کلمه را هم تلفظ می کنند، اما معنای آن را نمی دانند و این جمله، اثری هم در تعدیل روش و تصحیح اعمال شان ندارد؛ چنانکه مشاهده می شود فردی به لا اله الا الله اقرار دارد؛ اما با استغاثه مستقیم از مرده طلب حل مشکلات و بخشش دارد در حقیقت مشرکین نخستین معنی این کلمه را به طور صحیح دانسته بودند؛ اما این گروه نمی دانند! [البته آن عده یی که به این کلمه ایمان دارند، ولی احیاناً مرتکب گناه می شوند، از این حکم مستثنایند]
آنان درک کرده بودند که پیامبرr وقتی برای شان می گوید: (قولوا لا اله الا الله تفلحوا) از ایشان می خواهد که عبادت بت ها را ترک نمایند و عبادت را خاص برای الله(ج) قرار دهند و از همین جاست که می گفتند: "آیا او به جای این همه خدایان، به خدای واحدی معتقد است؟!"[ص/5] و قوم هود اظهار داشتند: "آیا به پیش ما آمده یی تا ما را بر آن داری که بتانی را رها سازیم که پدرانمان آنها را پرستیده اند و تنها الله(ج) را بپرستیم و بس؟ پس چیزی را بر سر ما بیاور که به ما وعده می دهی، اگر از راستگویانی"[اعراف/70] قوم صالح برایش گفتند: "ای صالح! پیش از این مایه امید ما بودی؛ آیا ما را از پرستش چیزهایی که پدران مان می پرستیدند نهی می کنی؟"[هود/62] و قوم نوح قبل از آن گفته بودند: "معبودهای خود را وا مگذارید و ود، سواع، یغوث، یعوق و نسر را رها نسازید"[نوح/23]
این چیزی بود که کفار از معنی لا اله الا الله فهمیده بودند، یعنی: ترک عبادت بت ها و روی آوردن به عبادت الله(ج) و برای این نخواستند این کلمه را بگویند؛ چون نطق به این کلمه با عبادت لات، عزی و منات جمع نمی شود؛ اما عبادت کننده گان قبرها امروزه این تناقض را درک نمی کنند؛ آنان با این که این کلمه را می گویند، اما مرده ها را هم عبادت می نمایند.
و دیده شده که برخی از آنان (اله) را (قادر به اختراع و آفرینش و ایجاد) تفسیر می کنند. معنی لا اله الا الله به نظرشان: لا قادر علی الاختراع و الخلق و الایجاد الاالله است و این از خطاهای فاحش است؛ چون کسانی که این تفسیر را نمودند از مشرکینی که به آن قایل بودند چیزی کم ندارند؛ چرا که آنان هم به این اقرار داشتند که اختراع، آفرینش، رزق، احیا و میراندن از آن الله(ج) است و الله متعال در جاهای مختلف از آنان این معنی را نقل می کند، اما آنان به این اقرارشان مسلمان نگردیدند؛ بلی این معنی که آنان می گویند در لااله الاالله داخل است، اما هدف اصلی این کلمه را برآورده نمی سازد. ادامه دارد…

درباره توحید گفتنی است در هیچ علمی مانند عرفان به توحید پرداخته نشده است. به طور کلی موضوع عرفان اسلامی توحید است، چه توحید نظری که تحت عنوان عرفان نظری بدان پرداخته می شود و چه توحید عملی که با عنوان عرفان عملی پی گیری می گردد. سیر و سلوکی هم که عارف پیشنهاد می کند چه سیر و سلوک نظری و چه عملی، برای رسیدن به توحید است و آخرین مقام و منزلی که عارف می رسد منزل توحید است. درک عمیق تمامی ابعاد توحید هستی نیاز به فرصت، دقت و تامل فراوان و گذراندن عمر در این مسیر است و صرفا با یک تعریف و تقسیم قابل وصول نیست.

راه عادی و کلاسیک رسیدن به عرفان، گذراندن دوره علم منطق و بعد دوره علم فلسفه اسلامی و سپس خواندن عرفان نظری و عملی و سیر و سلوک در آن است. راهکاری که عموما در حوزه های علمیه و توسط طلبه های علوم دینی امکان پی گیری آن وجود دارد و برای سایرین اگر چه غیر ممکن نیست، ولی بسیار دشوار می نماید. در صورتی که طی این مسیر برای شما میسر نیست، شما می توانید از طریق مطالعه کتب علم کلام تا حدودی اطلاعات خویش را در این زمینه افزایش دهید.

تعریف توحید:

شیخ مفید در تعریف توحید گوید: خداوند عز و جل در الهیت و ازلیت واحد است و هیچ موجودى شبیه او نیست , و هیچ چیز همانند او نخواهد بود, و او در معبودیت یگانه است و ثانى ندارد (اوائل المقالات , 51) و شیخ طوسى گوید: تعریف توحید این است که صانع را واحد و پدیدآورنده ء عالم بدانیم و ماسواى او را نفى کنیم (رساله فى الاعتقادات , در الرسائل العشر, 103).

توضیح اینکه: از مجموع گفتار بزرگان در تعریف توحید فهمیده می شود که توحید اعتقاد انسان است به وحدت هستی. بدین معنا که هرآنچه در هستی مشاهده می شود از صفات و کمالات و پدیده ها و حرکات و افعال همه و همه برخاسته و نشات گرفته از ذات بحت بسیط احد واحد بی نهایتی است که دومی نمی پذیرد، زیرا که در مقابل وجود فراگیر و بی نهایت او، تصور وجود دوم عقلا محال و خطا است .

احدیت و واحدیت ذات الهی:

توحید مراحل و مراتبی دارد که مومن تا همه این مراحل و مراتب را طی نکند، ایمان و بینش توحیدی او، اثر خود را در زندگی فردی و شخصی او نخواهد داشت.

یکی از مراتب، توحید ذاتی است به این معنا که خدا یگانه است و دوئی بردار و تعددپذیر نیست، هر گونه کثرت و ترکیب را از ذات باری تعالی را نفی کنیم، هم نفی تعدد و کثرت برون ذاتی را که در برابر شرک صریح و اعتقاد به چند خدایی است،هم نفی و تعدد درون ذاتی را، که در زبان فلسفی به این نوع شناخت خدا، توحید واجب الوجود گفته میشود. و معنا و مقصود از آن این است که خداوند در ذاتش واحد و متعالی است، چیزی با او مشارکت دارد و نه مشابهت. مسلماً چنین چیزی برتر از عقل و خیال و گمان و وهم است، چون موجودی بیحد و مطلقی است. لذا شناخت او به خصوص تصور کنه ذاتش برای غیرخودش ممکن نیست. زیرا تصور و آگاهی ذات چیزی برای ما ممکن است که ذهن، مثل و شبیه او را دیده باشد یا آن که بتواند آن را به اجزاء اولیهاش تحلیل کند.

او موجودی است که به هیچ وجه مرکب از اجزاء نیست، زیرا اگر دارای اجزاء میبود، موجود نیازمند و محدودی میبودند، موجود بینهایت و بیانتها از هر نظر؛ در حالی که خدای تعالی قائم به ذات است، مستند به غیر خودش نیست، احتیاج به غیر ندارد، بلکه دیگر موجودات مستند به او و قائم به ذات اوست. بنابراین معنای توحید و ذات این است که خدا مثل و مانندی ندارد، چیزی در ذات و وجود شبیه خداوند تبارک و تعالی نیست.

نفی تعدد: اعتقاد به واحدیت خدا است، یعنی خدا و ذات هستی یکی است و دومی نمی پذیرد با همان بیانی که ذکر شد( وحدت برون ذاتی).

نفی ترکیب: اعتقاد به احدیت و یکپارچگی ذات خداوند است (وحدت درون ذاتی).

توحید نظری و عملی:

در مقدمه عرض می‏شود که برخی امور ممکن است به اعتبارات مختلف تقسیماتی متعدد داشته باشد که گاهی اقسام یک تقسیم، در اقسام تقسیم دیگر داخل می‏باشند.

در مورد توحید و اقسام آن نیز همین موضوع صادق است؛ توحید به یک اعتبار تقسیم به صفاتی، افعالی، عبادی، ذاتی، استعانی، حبی و… می‏شود و به اعتبار دیگر به نظری و عملی تقسیم می‏شود.
توحید نظری: این بخش، ناظر به بعد معرفتی انسان نسبت به خداوند (از جهت ذات، صفات و افعال) می‏باشد و مستقیماً به وظایف عملی انسان در برابر خدا مربوط نمی‏باشد و شامل توحید ذاتی، صفاتی، افعالی، خالقی و… می‏شود.

توحید عملی: این بخش ناظر به وظایف عملی انسان در برابر خداوند می‏باشد که شامل توحید عبادی، اطاعتی، استعانی، حبّی و… می‏شود.

چنانکه ملاحظه می‏کنید برخی از اقسام توحید (مثل توحید ذاتی، صفاتی و افعالی) در دایره توحید نظری و برخی دیگر (مثل توحید عبادی، استعانی و…) در دایره توحید عملی قرار می‏گیرد. و اینک به توضیح مختصری پیرامون بعضی مراحل توحید (ذاتی، صفاتی، افعالی، عبادی) می‏پردازیم. محققان اسلامی مباحث مربوط به توحید را در چهار بخش خلاصه کرده‏اند: توحید ذات، توحید صفات، توحید افعال و توحید در عبادت. لکن بعضی از این اقسام، شعبه‏های دیگری دارد. مثلاً: توحید افعالی شامل توحید در خالقیت و توحید در ربوبیّت و توحید در تقنین می‏شود(1).

توحید ذاتی: از بارزترین صفات خداست و دارای دو شاخه است.

الف) خداوند مثل و مانندی ندارد، یگانه و بی همتاست، از این معنا به توحید واحدی تعبیر می‏شود و ذیل سوره اخلاص به همین معنی اشاره دارد "ولم یکن له کفواً احد" خدا واحد است که ثانی ندارد و اصلاً برای او متصور نیست.

ب) خداوند جزء ندارد، بسیط و غیر مرکب است از این معنا به توحید احدی تعبیر می‏شود. که صدر سوره اخلاص به آن اشاره دارد "قل هو اللَّه احد" پس توحید ذاتی یعنی نفی شریک و نفی ترکیب از خداوند(2).

توحید صفاتی: یعنی خداوند هر چند صفات متعدد دارد مانند، علم، قدرت، خالقیت، رازقیت و… ولی این صفات فقط از نظر مفهوم متعددّند و از نظر مصداق و وجود خارجی عین خدایند چیزی غیر خدا و در کنار خدا نیستند، مثلاً ما معلوم خدا و مخلوق خدا هستیم که مفهوم معلوم غیر از مخلوق است لکن در مقام تطبیق و عالم خارج وجود ما یک مصداق است سراسر، مخلوق و معلوم خداست(3). پس علم خدا و حیات خدا هر دو یکی و با خدا یکی است(4) نه اینکه صفات جدا و زاید بر خدا باشد تا موجود قدیم دیگری در کنار خدا باشد.

توحید افعالی: در جهان، علل طبیعی، دارای آثار ویژه خود هستند مثل حرارت خورشید، تیزی شمشیر و… همانطوری که اصل وجود آنها مخلوق خدا است آثار آنها نیز از جانب خدا است توحید افعالی یعنی در جهان یک موثر بالذات داریم. فقط یک وجود است که اثر گذاری و انجام کار ذاتاً مال خود اوست و تاثیر علل مادی و طبیعی و غیر خدایی همه و همه در پرتو وجود او و به اتکاء او صورت می‏گیرد که هو القیوم. البته این سخن به معنی انکار تاثیر علل طبیعی نیست بلکه در عین اعتراف به اینکه خورشید حرارت دارد و آتش می‏سوزاند، معتقدیم که در جهان، یک موثر بالذات بیشتر نیست بقیه، همه موثر بالعرض و بالغیراند.

توحید در عبادت: یعنی عبادت و پرستش فقط از آن خداست و هیچ فردی جز خدا گرچه از نظر شرف و کمال در مقام بالایی باشد شایسته پرستش نیست.

توضیح آخر اینکه:

توحید نظری در مقابل توحید عملی مربوط به علم بندگان می‏شود یعنی اولاً انسان مراحل توحید را بفهمد و کسب علم کند وقتی به معارف توحید و مراتب آن پی برد بدان معتقد و ملتزم باشد وقتی عقیده درست شد توحید نظری محقق شده، بعد از آن نوبت عمل است یعنی تمام رفتار و کردار و اخلاق خود را بر پایه‏ی توحید استوار سازد. "ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی للَّه رب العالمین(5)" اینجا توحید عملی محقق شده و این بالاترین تعالیم ادیان الهی و آسمانی است و انبیاء هم برای اقامه و دعوت انسانها به توحید (نظری و عملی) مبعوث شده‏اند چنانکه توحید، در فطرت انسانها ریشه دارد.

توحید بر سه نوع است :

1)توحید ربوبیت

2)توحید الوهیت

3)توحید اسماءوصفات

1. توحید ربوبیت: و ان اعتقاد جازم و اقرار کردن بر این است که خداوند متعال یک و یکتا است فقط و خالق و پروردگار تمام کاینات و مالک و رازق و زنده کننده و کشنده بوده و نفع بدست او است او بی همتا است و هیچ شریکی ندارد چنانچه در قران کریم امده است (له ما فی السموات و ما فی الارض و هو العلی العظیم ) معنی: انچه در اسمانها و در زمین است همه ملک اوست و او خدای بزرگ وبلند مرتبه است. و چنانچه در جای دیگر می فرمایند (فاطر السموات و الارض جعل لکم من انفسکم ازواجا و من الانعام ازواجا یذروکم فیه لیس کمثله شیء و هو السمیع البصیر ) معنی: فقط خدا افریننده اسمانها و زمین است او شما را به صورت مرد و زن و چهار پایان را به نر و ماده در اورده است و بدینوسیله به افرینش می افزاید هیچ چیزی همانند خدا نیست او شنوا و بینا است

2.معنی توحید الوهیت :مخصوص گردانیدن تمام انواع عبادتها را برای خداوند متعال است و لا اله الا الله رمز کلمه توحید است و معنی اش این است که هیچ معبود بر حقی که مستحق بندگی و عبادت بوده باشد غیر از خداوند متعال نیست و شایسته بندگی و خضوع و اخلاص عمل و عبادات ظاهرا و باطنا فقط برای اوست و هیچ نبی مرسل و ملک مقرب و ولی مستحق به بندگی و تقرب جستن و نذر و قربانی کردن و غیره نمی باشد بنابراین مدد طلب کردن و نذر و ذبح کردن برای غیر خدا و همچنین استغاثه از مردگان و یا مراقد اولیاءو غیره ویا طلب کردن مدد از بزرگ و پیر و مرشد زنده از انچه که از قدرت انسان خارج است این همه شرک اکبر است که بغیر از توبه کردن قابل عفو و مغفرت نیست چنانچه خداوند می فرماید ( ان الله لا یغفر ان یشرک به و یغفر ما دون ذلک لمن یشاءو من یشرک بالله فقد ضل ضللا بعیدا) معنی: هر ایینه خدا نمی امرزد انکه شریک باو مقررکرده شود و می امرزد غیر شرک هر که را خواهد و هر که شریک خدا مقرر کند پس گمراه شد گمراهی دور و می فرمایند (… فلا تدعوا مع الله احدا) معنی: کسی را با خدا پرستش نکنید

و توحید نظری یا توحید علمی فقط کافی نیست بلکه برای مومن توحید عملی هم لازم است چنانچه خداوند متعال می فرمایند ( و ما ارسلنا من قبلک من رسول الا نوحی الیه انه لا اله الا انا فاعبدون ) معنی: ما پیش از تو هیچ پیغمبری را نفرستادهایم مگر اینکه به او وحی کرده ایم که معبودی جز من نیست فقط مرا پرستش کنید

3.توحید الاسماء و الصفات: و ان عبارت از اقرار کردن به اسماءحسنی و صفات علیای خداوند بزرگ است که انها را برای خود اختصاص نموده و ذات خود را بر ان توصیف کرده است و یا اینکه پیغمبرش او را به این نامها ذکر نموده و توصیف کرده است و خداوند بندگان را امر کرده است که به این اسماء حسنی او را بخوانند چنانچه می فرمایند: (ولله الاسماءالحسنی فادعوه بها و ذروا الذین یلحدون فی … ) معنی: خدا دارای زیباترین نامها است او را بدان نامها بخوانید و انانرا که در نامهای او تحریف می ورزند به حال خود واگذارید که بذودی به کردار بدشان مجازات خواهند شد

راتب توحید
توحید مراتب و اقسام دارد: توحید ذاتى، توحید صفاتى،توحید افعالى، توحید در عبادت. توحید ذاتى یعنى اینکه ذات پروردگار یگانه است،مثل و مانند ندارد، ماسوا همه مخلوق اوست و دون درجه و مرتبه او در کمال،بلکه قابل نسبت به او نیست.آیه کریمه لیس کمثله شى‏ء(1) و یا آیه‏و لم یکن له کفوا احد (2) مبین توحید ذاتى است.

توحید صفاتى‏یعنى صفات خداوند از قبیل علم، قدرت، حیات، اراده، ادراک، سمیعیت،بصیریت، حقایقى غیر از ذات پروردگار نیستند، عین ذات پروردگارند، به این معنى‏که ذات پروردگار به نحوى است که همه این صفات بر او صدق مى‏کند و یا (به قولى)به نحوى است که آثار این صفات بر او مترتب است.

توحید افعالى یعنى نه تنها همه ذاتها، بلکه همه‏کارها(حتى کارهاى انسان)بهمشیت و اراده خداوند است وبه نحوى خواسته ذات مقدس اوست…………………….. 1.شورى/11. 2.اخلاص/4.

توحیددر عبادت یعنى جز ذات پروردگار هیچ موجودى شایسته عبادت و پرستش‏نیست، پرستش غیر خداوند مساوى است با شرک و خروج از دایره توحید اسلامى.

توحید در عبادت از نظرى با سایر اقسام توحیدفرق دارد، زیرا آن سه قسم دیگر مربوط است به خدا و این قسم مربوط است به بندگان.به عبارت دیگر، یگانگى ذات و منزه بودنش از مثل‏و مانند، و یگانگى او در صفات، و یگانگى او در فاعلیت از شوون و صفات او است، اما توحید در عبادت یعنى‏لزوم یگانه پرستى، پس توحید در عبادت از شوون بندگان است نه از شوون خداوند.ولى حقیقت این است که توحید در عبادت‏نیز از شوون خداوند است زیرا توحید در عبادت یعنى یگانگى خداوند در شایستگى براى معبودیت، پس او یگانه معبود به حق است.کلمه‏"لا اله الا الله‏" همه مراتب توحید را شامل است و البته مفهوم ابتدائى آن، توحید در عبادت است.

توحید ذاتى وتوحید در عبادت جزء اصول اولیه اعتقادى اسلامى است، یعنى اگر کسى دراعتقادش به یکى از این دو اصل خللى باشد جزءمسلمین محسوب نمى‏گردد.احدى از مسلمین با این دو اصل مخالف نیست.

اخیرا فرقه وهابیه – که پیرو محمد بن عبد الوهاب‏اندو او تابع ابن تیمیه حنبلى شامى است – مدعى شده‏اند که پاره‏اى از اعتقادات مسلمین مثل اعتقاد به شفاعت، و پاره‏اى از اعمال‏مسلمین مانند توسلات و استمدادات از انبیاء و اولیاء بر ضد اصل توحید در عبادت است، ولى سایر مسلمین اینهارا منافى با توحید در عبادت نمى‏دانند.پس اختلاف وهابیه با سایر مسلمین در این نیست که آیا یگانه موجود شایسته پرستش، خداونداست‏یا غیر خداوند، مثلا انبیاء و اولیاء نیز شایسته پرستش‏اند، در این جهت تردید نیست که غیر خدا شایسته‏پرستش نیست، اختلاف در این است که آیا استشفاعات و توسلات، عبادت است‏یا نه؟پس نزاع فیما بین، صغروى است نه کبروى.علماى‏اسلام با بیانات مبسوط و مستدل، نظریه وهابیان را رد کرده‏اند.

توحید صفاتى همان‏است که مورد اختلاف معتزله و اشاعره است.اشاعره، منکر توحید صفاتى‏مى‏باشند و معتزله طرفدار. توحید افعالى نیز مورد اختلاف معتزله واشاعره است با این تفاوت که در اینجا کار برعکس است، یعنى اشاعره طرفدارتوحید افعالى‏و معتزله منکر آن مى‏باشند.

اینکه معتزله خودرا "اهل التوحید" مى‏خوانند و توحید را یکى از اصول پنجگانه خویش‏مى‏شمارند، مقصودشان توحید صفاتى است نه توحید ذاتى یا توحید در عبادت (زیرااین دو قسم از توحید محل خلاف نیست)و نه توحید افعالى، زیرا اولا معتزله منکر توحید افعالى مى‏باشند و ثانیا عقیده‏خویش را در مورد توحید افعالى تحت عنوان "اصل عدل‏" که اصل دوم از اصول پنجگانه آنهاست بیان مى‏کنند.

اشاعره و معتزله در باب توحید صفاتى و توحیدافعالى سخت در دو قطب مخالف قرار گرفته‏اند، معتزله طرفدار توحید صفاتى و منکر توحید افعالى مى‏باشند و اشاعره بالعکس،و هر کدام استدلالهایى در این زمینه آورده‏اند.ما در فصل مربوط، عقیده خاص شیعه را درباره این دو قسم توحید بیان خواهیم کرد.

توحید ذات
مقصود از توحید ذات توحید خداوند یگانه است یعنى موجودى که واجب الوجود است و مبدا همه هستى است یکى است قل هواللَّه احد مثل و مانند ندارد لیس کمثله شى و در مرتبه وجود او موجودى نیست و لم یکن له کفوا احد

توحید صفات
توحید صفات یعنى عقیده به این که صفات خداوند عین ذات اوست و صفات او نیز یکدیگر یگانه‏اند یعنى تعدد صفات موجب کثرت در ذات او نیست توحید ذات به این معناست که موجود واجب دیگرى غیر از خداوند و جود ندارد یعنى توحید ذات وجود مثل و مانند را براى خداوند نفى مى‏کند به این معنا که علاوه بر آن که خارج از ذات خداوند واجب الوجود دیگرى وجود ندارد ذات خداوند نیز منزه از هر گونه کثرت و ترکیب است.

توحید افعالى
خداوند همان طور که در ذات شریک ندارد در فاعلیت نیز شریکى ندارد همه موجودات وابسته به اویند و هیچ فعلى از موجودات مستقل از فاعلیت خداوند نیست و تاثیر هر فاعلى در عالم قائم به خداوند است. انسان اگر چه در سرنوشت خویش موثر است ولى این تاثیر را به حول و قوه الهى داراست نه آن که فاعلى هم عرض با خداوند باشد هر فعل و حرکتى در عالم به فعل و اراده خداوند وابسته است و هیچ موجودى وانهاده به خود نیست.

توحید در عبادت
اعتقاد به یگانگى ذات و توحید صفات و افعال خداوند در انسان بینشى پدید مى‏آورد که او را به برقرارى رابطه‏اى خاص با خدا و جهان وادار مى‏کند. انسانى که از لحاظ نظرى به توحید ذات و صفات و افعال خداوند باور داشته باشد، در عمل به سوى خداوند مى‏شتابد و توحید عملى را در خود محقق مى‏سازد. توحید نظرى علاوه بر آن که کمال قوه نظرى نفس است مبدا افعال و رفتارى در انسان مى‏شود که کمالات دیگرى نیز در او پدید مى‏آورد.
توحید در عبادت یعنى یگانه پرستى و تنها از خداوند اطاعت کردن و همه اعمال را براى او انجام دادن اگر چه عبادت به اعمالى همچون نماز و روزه و نیایش خداوند گفته مى‏شود و هر انسان موحد باید این اعمال را براى خدا انجام دهد و در عبادت پروردگار شریکى را راه ندهد ولى عبادت منحصر به این اعمال نیست اگر کسى به کارهاى خود جهت الهى بدهد و براى خدا کار کند عبادت کرده است از همین رو حضرت ابراهیم مى‏گوید:
ان صلوتى و نسکى و محیاى و مماتى للَّه رب العالمین… (1)