ای پادشه خوبان داد از غم تنهایی
دل بی تو بجان آمد وقت است که باز آیی
موضوع :
مفاهیم در باب خداشناسی و اقسام و دلایل توحید
اهمیت و کارکردهای خداشناسی در حوزه های فردی و فرا فردی: (خانوادگی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، …) زندگی چیست؟
اهمیت و کارکردهای خداشناسی
گام آغازین در دین و دینداری
هدف آفرینش انسانها
پایه و مبنای اصولی همچون نبوت، امامت، معاد و…
پایه و مبنای فروعی همچون نماز، روزه، حج، زکات…
آسایش و آرامش بندگان در حوزه های فردی و فرافردی:
توحید و تحکیم حقوق اجتماعی
ایمان پروری، احسان گشایی، و شیطان طردی
آزادی و آزادگی و رهیدن از اسارت غیر(معنای «اله» و عبودیت):
نقش خداشناسی در پیشرفت علوم و دانشها
تقویت ایمان و اراده در انجام کارهای بزرگ و صبر در برابر ناملایمات و سختیهای زندگی
اهمیت و ضرورت بحث
خطبه اول: اَوَّلُ الدِّینِ مَعْرِفَتُهُ وَ کَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِیقُ بِهِ وَ کَمَالُ التَّصْدِیقِ بِهِ تَوْحِیدُه وکَمَالُ تَوْحِیدِهِ الْاِخْلَاصُ لَهُ
1)آغاز دینداری: خداشناسی؛ (اول الدین معرفته)
نکته: عبارت (الاخلاص له) می تواند ناظر به مرحله بعد از توحید نظری یعنی توحید عملی باشد.
موضوع بحث:گام سوم خداشناسی؛ یگانه باوری
2)هدف آفرینش: خداشناسی؛
در روایات داریم مراد از (لیعبدون) در آیه شریفه (ما خقلت الجن و الانس الا لیعبدون) یعنی (لیعرفون) یعنی جن و انس را نیافریدم جز آنکه مرا بشناسند. چرا که زندگی انسان زمانی معنا می یابد که انسان به سوی کمال و تعالی حرکت نماید و این مهم در پرتو آشنایی انسان با چشمه کمال و تعالی یعنی خداوند عالم میسر است. از رو می توان خداشناسی و توحید را از مهمترین اهداف آفرینش برشمرد.
3)اصول دین بر محور توحید و بسوی توحید
جوهره و حیات اصول دیگر؛ از توحید
هدف و منتهای اصول دیگر؛ بسوی توحید
چرا اول دین معرفت اوست؟
بنابراین تمام مبانی و معانی و اصول و فروع دین و حتی اخلاق و احکام بر اساس توحید است. اگر دین را به ساختمانی تشبیه کنیم که دارای در و دیوار و سقف و پنجره و شیشه و نقاشی و روکاری و زیرسازی و غیره است، باید بگوییم: زیرسازی و زیربنای همه افکار و اخلاقیات و دستورالعملهای
دینی خداشناسی است.
4)فروع دین بر اساس توحید و بسوی توحید
خطبه 149: اَمَّا َوصِیَّتِی فَاللَّهَ لَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ مُحَمَّداً (ص) فَلَا تُضَیِّعُوا سُنَّتَهُ اَقِیمُوا هَذَیْنِ الْعَمُودَیْنِ وَ اَوْقِدُوا هَذَیْنِ الْمِصْبَاحَیْنِ وَ خَلَاکُمْ ذَمٌّ مَا لَمْ تَشْرُدُوا؛
امّا وصیّت من نسبت به خدا، آن که چیزى را شریک خدا قرار ندهید، و نسبت به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم این است که، سنّت و شریعت او را ضایع نکنید.
این دو ستون محکم را بر پا دارید و این دو چراغ را فروزان نگهدارید و تا آن زمان که از حق منحرف نشدهاید، سرزنشى نخواهید داشت. ت دشتی
نساء،150: اِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُرِیدُونَ اَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُوْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُرِیدُونَ اَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلاً اولئک هم الکافرون حقا؛
همانا کسانى که خدا و پیامبرانش را انکار مىکنند، و مىخواهند میان خدا و رسولانش جدایى قائل شوند، و مىگویند: ما به برخى ایمان داریم و به برخى نداریم، و مىخواهند بین این دو، راهى [جدا] بگیرند،آنان در حقیقت کافرند، و ما براى کافران عذابى خفّتبار آماده کردهایم.
چرا عمود نبوت در کنار توحید؟
و اگر این جدایی میان قرآن(خدا) و سنت(رسولش) رقم خورد، اراده خدا و آیات قرآن او نیز پیروی نخواهد شد.
نکته مهم : توحید نظری و عملی در گرو ولایت. راه توحید از ولایت می گذرد
* در آل یاسین خطاب به امام زمان: السلام علیک یا باب الله و دیان دینه یعنی امام معصوم باب ورود به وادی توحید است.
امام رضا(ع): شرط آرامش در قلعه توحید؛ ولایت
(لا اله الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی) البته (به شروطها و انا من شروطها)
الامالی، الشیخ الطوسی،ص589
شاهراه ولایت
خطبه 152: همانا امامان دین، از طرف خدا، تدبیر کنندگان امور مردم و کارگزاران آگاه بندگانند، کسى به بهشت نمىرود جز آن که آنان را شناخته، و آنان او را بشناسند، و کسى در جهنّم سرنگون نگردد جز آن که منکر آنان باشد و امامان دین هم وى را نپذیرند. امام باقر(ع):تنها آنکس خداوند را می شناسید و می پرستد که خدا و امامش را از میان ما اهل بیت بشناسد
5)آسایش و آرامش بندگان در حوزه های فردی و فرافردی:
وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ اَمْناً اَفْضَاهُ بَیْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ، وَ حَرِیماً یَسْکُنُونَ اِلَى مَنَعَتِهِ، وَ یَسْتَفِیضُونَ اِلَى جِوَارِهِ ؛ خداوند عهد و پیمانى که با نام او شکل مىگیرد با رحمت خود مایه آسایش بندگان، و پناهگاه امنى براى پناه آورندگان قرار داده است، تا همگان به حریم امن آن روى بیاورند. نامه 53 ت دشتی
(الذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن)؛ انعام 82
یعنی پایبندی به اندیشه توحیدی و لوازم آن باعث می شود مردم با آرامش و امنیت خاصی در قلعه مستحکم الهی قرار گیرند.
(افضا) ناقص واوی و همراه با حرف اضافه (باء) به معنای رساندن و اعطا کردن(فرهنگ لاروس) اما دیگران لغویون ذیل واژه آورده اند: الفاء و ضاد و الحرف المعتل اصل صحیح یدل علی انفساح فی شیء و اتساع. ومن ذلک الفضاء: المکان الواسع. مقاییس اللغه ابن فارس و همین معنا در صحاح جوهری.
با توجه به بار معنایی فوق استنباط می شود خداوند می خواهد با پیمانهای برآمده از توحید، نوعی وسعت، فراخی و آزادگی را میان زندگی بشر بوجود آورد.
واژه حریم بر وزن فعیل به معنای اسم مفعولی یعنی بسیار نهی شده و بازداشت شده
فراهیدی می نویسد: وحریم الدار : ما اضیف الیها من حقوقها ومرافقها و حریم البئر : ملقى النبیثه والممشى على جانبیها ونحو ذلک وحریم النهر : ملقى طینه والممشى على حافتیه. والحریم : الذی حرم مسه فلا یدنى منه . وکانت العرب اذا حجوا القوا الثیاب التی دخلوا بها الحرم فلا یلبسونها ما داموا فی الحرم . حریم خانه یعنی محدوده ای که بر اساس حقوق و اقتضاات خانه به آن اضافه می گردد.و …
ر.ک:کتاب العین – الخلیل الفراهیدی ج 3 ص 222.
با توجه به مطالب فوق چنین بر می اید که مراد از (حریما یسکنون الی منعته) آن است که دژ توحید همانند یک منطقه ممنوعه و حفاظت شده ای است که خداوند با حکمت و قدرت خود بندگان را در آن جای داده و بدین وسیله آنها خواهند توانست زندگی امن و خوشی را داشته باشند.
روان شناسان مى گویند در زمان ما بیمارى روانى و ناراحتى روحى بیش از هر زمان دیگر است. و یکى از عوامل این بیمارى احساس نگرانى است؛ نگرانى از حوادث آینده، نگرانى از مرگ، نگرانى از جنگ و نگرانى از فقر و شکست و… .
کارل یونگ روانکاو مشهور سوئیسی بیماری غالب بیماران خود را فقدان نگرش الهی و آسمانی به حیات و زندگی می دانست.
6)توحید و تحکیم حقوق اجتماعی
وَ فَضَّلَ حُرْمَهَ الْمُسْلِمِ عَلَى الْحُرَمِ کُلِّهَا وَ شَدَّ بِالْاِخْلَاصِ وَ التَّوْحِیدِ حُقُوقَ الْمُسْلِمِینَ فِی مَعَاقِدِهَا فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ اِلَّا بِالْحَق؛ خداوند احترام مسلمان را از تمام آنچه در پیشگاهش محترم است بالاتر شمرده، و حفظ حقوق مسلمانان را بوسیله اخلاص و توحید، تضمین کرده است «مسلمان کسى است که مسلمانان از زبان و دستش در امان باشند، مگر آن جا که حق اقتضاء کند» ت فیض. این سخن دو پیام دارد:
بالاترین حرمت که نباید آنرا شکست و خرد کرد، حرمت مسلمان و حقوق اوست.
راهکار حفظ این حرمت و حقوق، توحید و اخلاص است.
به هر روی اگر فرد اراده خدا را در تعامل با خلق بداند و به آن عمل کند، حقوق دیگران را نیز حفظ نموده است. به عبارت دیگر همیشه با بندگی و اطاعت از خالق حق مخلوق حفظ می شود اما ممکن است با طاعت مخلوق حق مخلوق حفظ نشود.
شاید اخلاص و توحید ناظر به دو مرتبه از خداشناسی باشند که در شرح خطبه اول نهج البلاغه گذشت.
7)توحید؛ ایمان پرور، احسان گشا، رضایت آور و دور کننده شیطان
خطبه 2 وَ اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، شَهَادَهً مُمْتَحَناً اِخْلَاصُهَا، مُعْتَقَداً مُصَاصُهَا، نَتَمَسَّکُ بِهَا اَبَداً مَا اَبْقَانَا، وَ نَدَّخِرُهَا لِاَهَاوِیلِ مَا یَلْقَانَا، فَاِنَّهَا عَزِیمَهُ الْاِیمَانِ، وَ فَاتِحَهُ الْاِحْسَانِ، وَ مَرْضَاهُ الرَّحْمَنِ، وَ مَدْحَرَهُ الشَّیْطَانِ؛ و گواهى مىدهم که جز خداى یکتاى بى شریک، معبودى نیست، شهادتى که اخلاص آن آزموده و پاکى و خلوص آن را باور داریم و تا زندهایم بر این باور استواریم، و آن را براى صحنههاى هولناک روز قیامت ذخیره مىکنیم، زیرا شهادت به یگانگى خدا، نشانه استوارى ایمان، باز کننده درهاى احسان، مایه خشنودى خداى رحمان، و دورکننده شیطان است.
این فراز از سخن امام (ع) اشاره به این است که انسان در مدّت زندگى دنیوىاش براى کارهاى مهم و آمادگى یافتن به وسیله آنها براى شداید قیامت لازم است به توحید تمسّک جوید و سپس دلیل تمسّک به توحید و ذخیره ساختن آن براى آخرت با چهار وصف توضیح داده شده است.
اوّل- عقیده ایمانى و عزم راسخى است که خداوند تعالى از بندگان خویش خواسته است. علاوه بر این آنچه از شریعت از قواعد و فروع آن رسیده است شاخههاى توحید و توابع و متممّها و امورى است که ما را بر اسرار توحید و رسیدن به اخلاص در توحید یارى مىدهد.
دوّم- کلمه توحید کلید نیکوکارى است، زیرا آن اوّل کلمهاى است که با آن باب شریعت باز مىشود و بنده خدا براى پیمودن راه اخلاص به وسیله افاضه احسان خدا و نعمتهاى پیاپى او آماده مىشود. چنان که توحید اوّلین خواسته خدا از بندگان است و در فطرت آنها سرشته و بر زبان انبیاى خود نیز جارى ساخته، آخرین چیزى است که انسان را به اخلاص مىرساند و سعادت آخرت او را تامین مىکند.
سوّم- کلمه «توحید» باعث رضایت رحمان است و این که کلمه توحید رضایت پروردگار را جلب مىکند امرى است روشن، زیرا توحید خوشنودى خدا را فراهم مىکند و سبب نزول رحمت کامل حق و مزید نعمت بر اشخاصى است که با آن منوّر شدهاند و نیز خشم خدا را از انسان برطرف مىکند چنان که پیامبر فرمود: «بر پیکار با کافران مامور شدهام تا لا اله الا اللَّه بگویند«»…»
چهارم- کلمه توحید موجب طرد و راندن شیطان است و این نیز بخوبى روشن است، زیرا نهایت تلاش شیطان ایجاد شرک ظاهر یا خفى است و کلمه توحید ضد خواست شیطان است. ظاهر کلمه توحید ظاهر دعوت شیطان را دفع، و باطن کلمه توحید باطن خواست او را ریشهکن مىکند، و چنان که شرک داراى مراتب بىنهایت است،
اخلاص در کلمه توحید نیز بىنهایت است. هر مرتبهاى که از سلوک در اخلاص پیموده شود در مقابل آن مرتبهاى از شرک سقوط مىکند و تلاش شیطان در ایجاد آن مرتبه از شرک باطل مىشود تا اخلاص به قدر امکان کامل شود و بنیانهاى شیطان کاملًا نابود شده و هنگام تلاوت این آیه: «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ اِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً اِنَّکَ اَنْتَ الْوَهَّابُ» شیطان کاملًا رانده و مایوس مىشود.
ترجمه شرح نهجالبلاغه(ابنمیثم)، ج 1، صفحهى 479 و 478
8)آزادی و آزادگی و رهیدن از اسارت غیر(معنای «اله» و عبودیت):
قرینه قرآنی: یس 60-61:( الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لاتعبدوا الشیطان انه لکم عدو مبین) = لاتعبدوا = لاتطیعوا
قرینه روایی: الکافی،شیخ الکلینی ج 2،ص 398 :
امام صادق(علیه السلام) قال: من اطاع رجلا فی معصیه فقد عبده.
الکافی، شیخ الکلینی ج 6 ص 434: امام باقر(علیه السلام) قال: من اصغى الى ناطق فقد عبده فان کان الناطق یودی عن الله عزوجل فقد عبد الله وان کان الناطق یودی عن الشیطان فقد عبد الشیطان.
قرینه لغوی: اله= معبود (العین و…)
عبد: خضوع – تذلل- اطاعت
مجمع البحرین ذیل عبد: (بل کانوا یعبدون الجن…) قال المفسرون: یریدون الشیاطین حیث اطاعوهم فی عباده غیر الله
شعار و نماد توحید : خطبه 35 (وَ اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا اللَّهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، لَیْسَ مَعَهُ اِلَهٌ غَیْرُهُ؛ شهادت مىدهم جز خداى یگانه و بى مانند خدایى نباشد و جز او معبودى نیست)
اله = مطاع
نامه 31:َ اَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّهٍ وَ اِنْ سَاقَتْکَ اِلَى الرَّغَائِب فَاِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً
وَ لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّا
بهرروی از منظر امیرمومنان انسان با بندگی و طاعت خدا، آزاد و با آزاد گذاشتن نفس و امیال خود، برده و زندانی خواهد شد.
9)خداشناسی؛ عامل پیشرفت علوم و دانشها
از حیث انگیزه:
فرد موحد جهان را کتاب تکوینی میداند که در واقع با اکتشافات و اختراعات خود به شرح و تبیین این کتاب و توصیف مولف حکیم آن پرداخته است. وجهان و قواعد موجود در آن برای او مجموعه ای منظم، حساب شده و بسیار دقیق است و انگیزه ای مضاعف برای تولید علم و کشف قوانین هستی دارد چرا که آنرا راهی برای شناخت بیشتر و بهتر خالق هستی می اند و از این رو به شرح بیشتر کتاب تکوین و هستی همت می گمارد.
از حیث اعتبار فرضیه های علمی:
باور توحیدی واعتقاد به عصمت و صدق تام کتب و رسولان الهی، نگرش دانشمندان را نسبت به فرضیات علمی برخاسته از وحی دگرگون می سازد. یعنی آن دسته از گزاره های قرآنی و روایی که ناظر به فرضیه های علوم فیزیکی و متافیزیکی می باشند، می توانند نرخ تولید علم و فن آوری را مضاعف نمایند. این مهم در فرضیه های علمی و روشهای تجربی او تاثیر بسزایی دارد.
در تفکر توحیدی نه تنها علم از دین جداست نیست بلکه برای تکامل و رشد بیشتر خود دست نیاز خود را بسوی دین و وحی دراز کرده و محتاج آن است.
10) تقویت ایمان و اراده برای انجام کارهای بزرگ و صبر در برابر ناملایمات و سختیهای زندگی
از آنجایی که خداوند بی منتها و نامحدود بوده و شکست در او معنا ندارد، در زندگی فرد مومن و معتقد به خداوند نیز محدودیت و شکست راهی ندارد و همه حوادث و رخدادهای زندگی فرد می تواند برای او خیر، ثواب و پیروزی رقم خورد.
نکته:
تمامی موارد دهگانه فوق می تواند در دو حوزه فردی و فرافردی (اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و …) تاثیر گذار باشد.