ابزارهای کنترل کیفی مواد غذایی

ابزارهای کنترل کیفی مواد غذایی

مصرف کنندگان به طور روز افزون برای مسایلی همچون کیفیت، بهداشت و ایمنی مواد غذایی که می‏خورند یا می‏آشامند، اهمیت بیشتری قائل می‏شوند. تضمین کیفیت و سلامت به عنوان مساله ای کلیدی برای رقابت در صحنه صنایع غذایی و بقای شرکت‏هایی همچون تولید کنندگان مواد غذایی و شرکت‏های تجاری حایز اهمیت می باشد. بنابراین مدیریت ریسک برای تمامی کسانی که در زنجیره تولید مواد غذایی دخیل هستند، از کشاورزان، صیادان و باغداران گرفته تا تهیه کنندگان مواد غذایی، فروشندگان، توزیع کنندگان و شرکت‏های حمل و نقل و ذخیره مواد غذایی به عنوان نیازی اساسی به حساب می آیند.
استاندارد نظمی است مبتنی بر نتایج استوار علوم ، فنون وتجارب بشری در رشته ای از فعالیتهای عمومی که به صورت قواعد، مقررات و نظام‏نامه و به منظور ایجاد هماهنگی و وحدت رویه، توسعه تفاهم، تسهیل ارتباطات، صرفه جویی در اقتصاد، حفظ سلامت و گسترش مبادلات بازرگانی داخلی و خارجی به کار می رود. به طور کلی استاندارد به معنای قانون، قاعده، اصل و ضابطه می‏باشد. حرکت در جهت ارتقاء امور فنی، صنعتی و اقتصادی در جوامع بشری نیازمند استاندارد است. تدوین و تنظیم استانداردها در سراسر جهان توسط موسسات و مراکزی تحت عنوان "موسسات و مجامع استاندارد" و امور مربوط به استانداردکردن توسط گروهی از افراد ذینفع و علاقه مند و با در نظر گرفتن موارد عمومی و یا فنی مورد نظر به صورت تدوین یک یا چند استاندارد صورت می‏پذیرد. البته ممکن است تدوین استانداردها در سطح ملی توسط موسسات دولتی و یا با همکاری بخشهای خصوصی صورت پذیرد.
مبحث کیفیت در دهه های اخیر مبــاحث جدیدی چون کنترل آماری فرآیند SPC ، مدیریت کیفیت جامع (TQM) ، مهندسی مجدد (BPR) ، بهبود مستمر ژاپنی ( کایزن )، تحلیل هزینه های کیفیت (COQ) ، بهبود مستمر فرآیند (CPI) و … را به خود دیده است.

ابزارهای کنترل کیفیت

1) MSA
MSAمخفف Measurement system Analyses می باشد که به معنی تجزیه و تحلیل سیستم‏های اندازه گیری است. این ابزار میزان خطا در عوامل موثر بر سیستم اندازه گیری ( انسان- ماشین) را مشخص می‏سازد .هدف اصلی از اجرای ابزار MSA اندازه گیری میزان خطا در سیستم اندازه گیری و تجزیه و تحلیل بر روی عوامل موثر بر خطا می باشد. هنگامیکه بخواهیم نسبت به اطلاعات و اعداد بدست آمده از فرایند جهت پیاده سازی سایر ابزار آماری (SPA) اطمینان حاصل نمائیم . هنگامیکه بخواهیم نسبت به قابلیت دستگاه و اپراتور اطمینان حاصل کنیم. اجرای این ابزار مشخص می کند که آیا نتایج بدست آمده از وسیله یا روش اندازه‏گیری قابل قبول، حاشیه‏ای (لب مرز) یا غیر قابل قبول است.

2) FMEA (ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻘﺺ و آﺛﺎر آن)
FMEA روشی سیستماتیک برای شناسائی و پیش بینی وقوع مشکل در محصول و فرایند می‏باشد. این روش بر جلوگیری از بروز عیب و نقص‏، افزایش ایمنی و افزایش رضایت مشتری تمرکز دارد. هدف از FMEA در یک فرایند یا محصول ، پیش بینی وقوع مشکل است (مشکلات بالقوه). در واقع این تکنیک در هر مرحله از فرایند، از طراحی تا تولید محصول قابل اجرا می باشد که به دنبال آن فرایندی قوی و خلل ناپذیر را خواهیم داشت که هرگز با بحران‏های بی موقع رو به رو نخواهد شد. ردیابی و تشخیص از وقوع تمامی مواردی که باعث شکست یک فرایند می‏شود (رفع مشکلات بالقوه)‏، کیفیت را به همراه دارد. انواع FMEA به شرح زیر می‏باشد:

* فرآیند (Process) یا PFMEA
* طراحی (Design) یا DFMEA
* سیستم (System) یا SFMEA

3) SPC (کنترل آماری فرایند)
SPC مخفف STATISTICAL PROCESS CONTROL است که به معنای کنترل آماری فرایند می‏باشد و یک نوع روش کنترلی است که برای تحت کنترل در آوردن نوسانات فرایند های تولیدی بکار می‏رود. SPC یک ابزار علمی است جهت مونیتورینگ (نمایش دادن وضعیت خط) ، کنترل، ارزیابی تجزیه و تحلیل فرایند تولید .هدف SPC تحت کنترل درآوردن نوسانات تولید در محدوده مورد انتظار می‏باشد. به طور کلی در موارد ذیل از این ابزار کنترلی استفاده می‏گردد:

* زمانی که نقاط بحرانی فرایند (KEY CHARACTERISTIC) ها تعیین شده باشد.
* زمانی که ضایعات در خط وجود دارد.
* زمانی که هیچگونه شناختی (اطلاعی) از وضعیت فرایند تولید وجود ندارد.
* زمانی که دوباره کاری در خط وجود دارد.

نتایج حاصل از اجرای SPCرا می‏توان بدین صورت خلاصه نمود:

* تغییرات ناگهانی فرایند را نشان می‏دهد.
* قدرت پیش بینی در مورد فرایند را افزایش می‏دهد.
* از تولید اقلام (ضایعات) جلوگیری می‏کند.
* دوباره کاری‏ها را کاهش می دهد.
* قدرت تجزیه و تحلیل تیم‏های حل مسئله را افزایش می‏دهد .

4) QFD (ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻤﻠﮑﺮد ﮐﯿﻔﯿﺖ)

QUALITY FUNCTION DEVELOPMENT ، یک فرایند گروهی منظم جهت برنامه ریزی و طراحی محصولات جدید یا بهبود محصولات / خدمات بطریق زیر می‏باشد:

* تمرکز روی نیازمندیهای مشتریان
* بکار بردن محیطهای قابل رقابت و نیازمندیهای بازار برای بالا بردن اهداف طراحی
* ایجاد کار گروهی و استفاده از فوائد آن .
* تهیه مستنداتی برای آسان شدن یکسان سازی .
* تبدیل نیازمندیهای کیفی مشتری به اهداف قابل اندازه گیری بگونه ای که محصولات و سرویس‏های مناسب، به صورت صحیح و در اولین فرصت به بازار معرفی گردند.

روشQFD ، فرایند ساختار یافته‏ای است که اهداف زیر را در بر دارد:

* تبدیل نیازهای مشتری به نیازمندیهای طراحی یا مهندسی
* تبدیل نیازمندی‏های طراحی یا مهندسی به ویژگیهای قطعه یا محصول
* تبدیل ویژگیهای قطعه یا محصول به عملیات ساخت و تولید
* تبدیل عملیات ساخت و تولید به عملیات خاص و کنترل‏های آن

در طراحی محصول جدید یا توسعه محصول قدیم می توان از QFD استفاده کرد. در توسعه محصول قدیم می توان نیاز مشتریان را معین کرد و سپس این نیاز ها با فرایند تولید طوری ترکیب گردد تا مدیران تا مدیران قادر باشند با کمترین تغییر تکنولوژی ، بیشترین تاثیر را در ارضاء نیازهای مشتریان داشته باشند. در طراحی محصول سعی می شود محصول مطابق با نیاز مشتریان باشد تا رضایت آن‏ها حاصل گردد.
از نتایج حاصل از QFD می‏توان به موارد ذیل اشاره نمود:

* مشتری مداری
* بهبود کیفیت مطابق آنچه که خواسته مشتری است
* تشویق و گسترش کار گروهی
* کاهش قابل ملاحظه در هزینه های راه اندازی
* کاهش تغییرات در حین فرایند طراحی
* افزایش بهره وری، کیفیت و دانش مهندسی
* تغییرات کمتر مهندسی
* چرخه کوتاهتر محصول

5) APQP (ﻃﺮح رﯾﺰی ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺤﺼﻮل)

APQP یعنی طرح ریزی پیشرفته کیفیت محصول به گونه ای که به جای اینکه کیفیت در محصول کنترل شود در محصول طراحی شود. این روش تغییرات لازم قبل از ایجاد محصول را تشخیص داده، لذا هزینه کمتر می‏شود. هزینه اضافی ایجاد نمی‏کند و در زمان کم و سریع قابل اجرا است. مراحل APQP به شرح زیر می‏باشد:

* برنامه ریزی خود برنامه APQP
* طراحی و توسعه محصول
* طراحی و توسعه فرآیند
* تاثیر فرآیند و محصول
* Feedback

6) COQ (ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻫﺎی ﮐﯿﻔﯿﺖ)
روش هزینه‏های کیفیت (Cost Of Quality) یکی از روش‏های سیستم مدیریت کیفیت است که با توجه به شرایط امروزه، ضرورتی بیش از پیش برای طرح‏ریزی و اجرای مناسب آن به وجود آمده است. هزینه های کیفیت یک اقدام و یک فعالیت منفرد و جدا نمی باشد بلکه یک سیستم به معنای واقعی سیستم می باشد که باید در قالب پروژه ای برنامه ریزی و پیاده سازی گردد و به طور پیوسته و مداوم پیگیری گردد. ویژگی های سیستم مدیریت هزینه های کیفیت در زیر آمده است:

* برآورد و تحلیل مجموعه هزینه های مرتبط با حصول اطمینان از کیفیت محصولات و خدمات
* معیاری برای سنجش میزان روی آوردن سازمان به کیفیت و بررسی اثر آن بر سود و زیان
* آگاه ساختن کارکنان از هزینه های ناشی از کیفیت پائین
* زمینه سازی جهت ایجاد اطمینان از کاهش هزینه های کسب و کار و افزایش رقابت پذیری سازمان
هدف اصلی این سیستم ، شناسایی ، کاهش و حذف هزینه های ناشی از عدم کیفیت در مراحل مختلف زنجیره تولید یک محصول و یا ارائه یک خدمت می باشد . هنگامی که هر فعالیتی چه در فاز طراحی و یا در مراحل دیگر به صورت صحیح و منطبق با آنچه که باید باشد صورت نگیرد منجر به بروز مسائل و مشکلاتی می گردد که طبیعتا هزینه هایی بیش از آنچه که برای آن درنظر گرفته شده را به سازمان تحمیل خواهد کرد. بسته به اینکه پائین بودن سطح کیفیت در چه مرحله ای باشد، می تواند اثرات متفاوتی داشته باشد.

7) DOE (طراحی آزمایش‏ها)
روش طراحی آزمایش‏ها (Design Of Experiments)یکی از روش‏های مفیدی است که بوسیله آن می توان متغیرهای کلیدی که برمشخصه کیفی موردنظر فرایند اثر می گذارد را شناسایی نمود. با بکارگیری این روش می توان عامل‏های ورودی قابل کنترل را به طور سیستماتیک تغییر داد و اثر آن‏ها را بر روی پارامترهای محصول خروجی ارزیابی نمود.
آزمایش‏هایی که به طور آماری طراحی می‏گردنـد می‏توانند به میزان قابل توجهی از میزان تغییرات در مشخصات کیفـی بکاهنـد، همچنین سطوح متغیرهای قابل کنترل که باعث بهینه کردن عملکرد فرایند می‏شوند را تعیین نمایند. طراحی آزمایش‏ها یکی از عمده‏ترین روش‏های کنترل کیفیت قبل از تولید می‏باشد که غالباً در فعالیت‏های توسعه و مراحل اولیه تولید کار می‏روند.
در هر آزمایش تعدادی از متغیرها در اختیار تحلیل گـر بوده و آنها را با توجه به نیاز آزمایشی که انجام می دهـد تغییر می دهد. به همین دلیل به این متغیرها متغیرهای قابل کنترل نیز می گویند. عوامل تحت کنترل آن دسته از عواملی هستند که با چرخاندن یک شیر، تغییـرجهت یک کلید، تغییر یک قطعه یا کم و زیاد کردن مقدار مواد تغییر یابند. متغیرهای غیر قابل کنترل موجب ایجاد پارازیت (Noise) درفرآیند شده و امکان شناسایی متغیرهای قابل کنترل را کاهش می دهند. لذا شناسایی این متغیرها نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده و باید نسبت به جمع آوری اطلاعات در مورد آن‏ها اقدام شود. این تحلیل هـا اغلب به وسیله نرم افزارهـای تحلیل آماری انجام می شود که معروفتـرین آن‏ها Minitab و Design Expert می باشد. در واقع هدف DOE حل مساله زیر است:

* کسب حداکثر اطلاعات و شناخت از فرآیندها
* صرف حداقل هزینه ها
* کسب حداقل زمان برای اجرای فرآیندها

کیفیت به عنوان مجموع خواست های مقبول مشتری دو خصوصیت اصلی دارد. یکی انتظار مشتری که محصول تولیدی باید خواست هایش را برآورده کند و دیگری کاستی های موجود در محصول که در برآوردن هدف موردنظر با شکست روبرو می شود یا که نارضایتی به دنبال دارد.
در این راستا صنایع تولیدی به منظور برآوردن رضایت مشتری باید از طریق فرآورده های تولیدی در دو جهت، یکی از دیدگاه بیرونی به قصد در نظر داشتن خواست های مشتریان فرآورده ها و دیگر از دیدگاه درونی به منظور در نظر گرفتن پیامدهای متنوع انسانی و ابزاری برای هر چه کم کردن تعداد فرآورده های ناقص اقدام کنند.
5