پژوهش آسیب پذیری مناطق شهری و ارائه الگوی بهینه جهت کاهش خسارت در برابر زلزله


2-1- مقدمه
2-2- مفاهیم و اصطلاحات
2-2-1- بلایا
2-2-1-1- بلایای انسانی
2-2-1-2- بلایای طبیعی
2-2-2- بحران
2-2-3- مدیریت بحران
2-2-3-1- مدیریت بحران شهری
2-2-3-2- چرخه مدیریت بحران
2-2-3-3- چرخه اصلی مدیریت بحران
2-2-3-4- مراحل مدیریت بحران
2-2-4- زلزله
2-2-5- ایمنی
2-2-6- آسیب پذیری
2-2-7- شهر
2-2-8- آسیب پذیری شهری
2-2-8-1- عوامل موثر در آسیب پذیری شهر
2-2-8-2- ساختار شهر و آسیبپذیری
2-2-8-3- بافت شهر و آسیبپذیری
2-2-8-4- شکل شهر و آسیب پذیری
2-2-8-5- تراکمهای شهری و آسیب پذیری
2-2-8-6- آسیب پذیری تاسیسات و زیر ساختهای شهری
2-2-9- مدیریت شهری
2-2-10- برنامهریزی
2-2-10-1- برنامهریزی فضایی
2-2-10-2- برنامهریزی شهری
2-2-10-2-1- نقش برنامهریزی شهری در کاهش آسیب پذیری شهرها در برابر خطرات زلزله
2-2-11- کاربری اراضی شهری
2-2-11-1- برنامه ریزی کاربری اراضی شهری
2-2-11-2- ارتباط بین کاربری زمین و آسیبپذیری در برابر زلزله
2-2-12- امداد رسانی
2-2-12-1- فضاهای امدادرسانی هنگام زلزله
2-2-13- دسترسی
2-2-14- شبکه ارتباطی شهر
2-2-14-1- آسیب پذیری شبکه ارتباطی
2-2-15- مکان یابی
2-2-16- سیستم اطلاعات جغرافیایی
2-3- رهیافتها و رویکردها
2-3-1- رهیافت های گوناگون پیرامون آسیبپذیری
2-3-1-1- رهیافت غالب
2-3-1-2- رهیافت اقتصاد سیاسی
2-3-2- دیدگاههای آسیبپذیری
2-3-2-1- دیدگاه زیست فیزیکی
2-3-2-2- دیدگاه ساخت اجتماعی
2-3-2-3- دیدگاه ترکیبی
2-3-3- دیدگاههای مدیریت بحران
2-3-3-1- دیدگاه سنتی
2-3-3-2- دیدگاه قانون طبیعی
2-3-3-3- دیدگاه تعاملی
2-3-4- رویکردهای مدیریت بحران
2-3-4-1- رویکرد بحران گریزی
2-3-4-2- رویکرد بحران ستیزی
2-3-4-3- رویکرد بحران پذیری
2-4- مدلهای ارزیابی آسیبپذیری
2-4-1- مدل های وزن دهی به معیارها :
2-4-1-1- فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)
2-4-1-2- مدل تحلیل شبکهای (ANP)
2-4-2- مدل های ریاضی تلفیق لایه های اطلاعاتی
2-4-2-1- مدل منطق بولین :
2-4-2-2- مدل منطق فازی :
2-4-2-3- مدل TOPSIS
2-4-2-4- مدل VIKOR
2-4-3- مدل تحلیل شبکه
2-4-4- شاخص میانگین نزدیک ترین همسایه

1-1- مقدمه
مطالعات علمی نشان داده است که این امکان وجود دارد که سیاست های عمومی در کاهش اثرات ناشی از زلزله کمک نماید و دیگر این برداشت وجود ندارد که طبق روش سنتی، این سیاست ها به کاهش اثرات فاجعه و بازسازی پس از بحران محدود شود. دستاوردهای علمی و مهندسی کاربرد حیاتی در پیشگیری و پیشبینی خسارت های زلزله فراهم کرده است (Gibbons, 1980: 6). نباید فراموش کرد که ایمنی در مقابل حوادث طبیعی از مهم ترین عناصر محیط شهری است. به خصوص زلزله که در یک جا اتفاق نمی افتد. توسعه سریع و شهرنشینی بدون توجه به ایمنی در مقابل حوادث طبیعی به معنای توسعه، به خصوص در کشورهای در حال توسعه نیست (Nakabayashi, 1994: 4).

1-2- مفاهیم و اصطلاحات
1-2-1- بلایا1
به حوادثی که بروز آن ها موجب به بار آمدن خسارات و تلفات زیادی خواهد شد (بلا) یا (فاجعه) گفته می شود. (ای. درایک و دیگران،2:1383). بلایا وقایعی هستند که شرایط عادی موجود را به هم ریخته و باعث می شوند جامعه حادثه دیده رنجی فراتر از ظرفیت خود را تحمل کند. حوادث وقتی بلایا نامیده می شوند که انسان ها درگیر آن باشند (کاظمیان، 1383: 163).

1-2-1-1- بلایای انسانی
بلایایی هستند که انسان ها به گونه ای در ایجاد آن نقش داشته باشند این نقش ممکن است عمدی و یا ارادی و غیر عمدی و بدون اراده باشد. بلایای انسانی را می توان به گروه های مختلفی تقسیم کرد.
– فاجعه یا بلایای تکنولوژیک: نتیجه دخالت های ناآگاهانه بشر در طبیعت.
– بلایای سیاسی: اقدامات آگاهانه و محاسبه شده انسان که موجب از بین رفتن جان انسان ها و تخریب کلی جامعه می شود، مانند جنگ و حملات اتمی، شیمیایی و …
– بلایای اکولوژیکی: که در نتیجه اقدامات مستقیم بشر و استفاده بی رویه از منابع طبیعی روی می دهد (ای، درایک و همکاران،1383: 3).

1-2-1-2- بلایای طبیعی2
هر اتفاق غیر مترقبه ناگهانی که موجبات تضعیف و از بین رفتن توانمندی های اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی مانند خسارات جانی و مالی، تخریب تاسیسات زیربنایی و کاهش زمینه های اشتغال در جامعه را فراهم آورد، به عنوان بلایای طبیعی معرفی میشود (حسنی، 1384: 75).
حوادثی که در ارتباط با طبیعت نظیر زلزله، سیل، خشکسالی، پیشروی آب دریا، آتشفشان، ریزش کوه، آفات طبیعی و غیره، حادث می شوند حوادث طبیعی نام دارند. شناخت این پدیده ها به دلیل ماهیت چند بعدی آن، مطالعات چند رشته ای3 می طلبند ( Paton & Fohnston, 2001:23).

1-2-2- بحران4
بحران یک حادثه طبیعی یا ساخته دست بشر است که به طور طبیعی منجر به مرگ، جراحت و ویرانی میشود، به نحوی که نمیتوان آن را از طریق اقدامات معمول، منابع و تجهیزات محلی مهار کرد. اینگونه رخدادها نیاز به پاسخ فوری، هماهنگ و موثر برای برآوردن نیازهای دارویی، تجهیزاتی و روانی افراد آسیب دیده که به وسیله بخش دولتی و یا خصوصی اعمال میشود را دارد ( Brower & Charles, 2000: 12). به سخن دیگر بحران به موقعیتی اطلاق میشود که بیانگر درجهای از تهدید نسبت به جان مردم، سلامتی آنها و امکانات زندگی ایشان است ( Waugh, 2000: 24).
ریشه واژه Crisis از کلمه یونانی Krinein به معنی نقطه عطف5 به مخصوص در مورد بیماری است، همچنین به معنی بروز زمان خطر در مورد مسایل سیاسی- اقتصادی است. در عین حال، بحران به عنوان نقطه حساس6 تلقی می شود، که در نهایت ممکن است ناشی از یک تحوّل مناسب یا نامناسب باشد. مانند مرگ و زندگی، تعادل یا ناپایداری (اسماعیلیان، 1390: 134).

1-2-3- مدیریت بحران7
مدیریت بحران فرآیندی است برای پیشگیری از بحران و یا به حداقل رساندن اثرات آن به هنگام وقوع، برای انجام این فرآیند باید بدترین وضعیتها را برنامهریزی و سپس روشهایی را برای اداره و حل آن جستجو کرد (Bertrand & Hawarence, 1986: 15). بر اساس نظریه پیرسون و کلایر، مدیریت بحران عبارت است از تلاش نظامیافته توسط اعضای سازمان همراه با ذینفعان خارج از سازمان، در جهت پیشگیری از بحرانها و یا مدیریت اثربخش آن در زمان وقوع می باشد (Mc, Conkey, 1987: 8). همچنین مدیریت بحران را میتوان برنامهریزی، سازماندهی، رهبری، هماهنگی، کنترل و پشتیبانی تعریف کرد (Mitchell et al, 1989: 391).

1-2-3-1- مدیریت بحران شهری
دانش مدیریت بحران شهری به مجموعه فعالیت هایی اطلاق می شود که قبل، بعد و هنگام وقوع بحران، جهت کاهش اثرات این حوادث و کاهش آسیب پذیری انجام گیرد. این موضوع ارتباط خاصی با مباحث برنامه ریزی شهری، مدیریت شهری و جغرافیا دارد (Hill & Jones , 1995: 43)

1-2-3-2- چرخه مدیریت بحران
– پیشگیری و کاهش پیامدها: کاهش احتمال وقوع یا تاثیرات ناشی از بحران ها
در این مرحله موضوع های مهمی مانند مقاوم سازی بناها و کاهش تاثیرات غیر سازهای مطرح هستند.
– آمادگی: برنامهریزی و پژوهش، آموزش و مانور
در این مرحله اجزای مهمی نظیر آموزش، پژوهش، مانور، طراحی و برنامه ریزی، ایجاد ساختارهای مدیریتی و مدیریت منابع قرار دارند.
– مقابله: ارایه خدمات اضطراری بلافاصله پس از وقوع بحران
در این مرحله فعالیت های مهمی مانند اجرای طرح های عملیاتی، استاندارد مدیریت بحران و هماهنگی بین بخشی مد نظر قرار می گیرد.
– بازسازی
بازگرداندن جامعه به حالت عادی و نه لزوماً حالت پیش از بحران (حسینی جناب و سایمانی مهرجانی، 1383: 21).

شکل شماره (‏2-1): چرخه مدیریت جامع بحران (حسینی جناب و سایمانی مهرجانی، 1383: 21).

1-2-3-3- چرخه اصلی مدیریت بحران
مراحل مدیریت بحران از لحاظ زمانی و عملیاتی بدین صورت است: پیش از بحران، در آغاز بحران، حین بحران و پس از بحران. در چرخه اصلی مدیریت بحران، مرحله پیش از بحران شامل پیشبینی، پیشگیری، کاهش آسیبپذیری، کاهش آسیب رسانی و آمادگی میشود. مرحله آغاز بحران شامل مصونیت، هشدار، ارزیابی مقدماتی و آغاز بسیج عمومی میشود. مرحله حین بحران شامل کنترل و تهدید دامنه زلزله، استقرار نظم در جامعه، ارزیابی دامنه زلزله، ارزیابی و بازنگری برنامه ها و برنامهریزی می شود. مرحله پس از بحران شامل بهسازی، بازسازی، توسعه زیربنایی، استقرار وضع عادی، ارزیابی و بازنگری برنامه ها و مطالعه و تحقیق میشود (تیموری، 1383: 22).

1-2-3-4- مراحل مدیریت بحران
اگر مدیریت بحران را برنامه ریزی برای کنترل بحران تعریف کنیم در این صورت چهار مرحله برای برنامهریزی بحران باید در نظر گرفت:
1- پیشبینی پدیده ناگوار
2- تنظیم برنامههای اقتصادی
3- تشکیل تیمهای مدیریت بحران و آموزش آنها
4- اجرای برنامهها به صورت عملی و آزمایشی (کوثری راد، 1386: 111).

1-2-4- زلزله8
زلزله آزاد شدن ناگهانی انرژی بسیار زیادی در مدت زمان خیلی کوتاه است، که در اثر بروز ا اغتشاش در پوسته زمین به وقوع میپیوندد. زلزله ممکن است ده ها، صدها یا هزاران سال انرژی مسدود شده را در چند ثانیه آزاد کند (Gibson, 1997: 356). در واقع زلزله انتشار امواج ناشی از انرژی آزاد شده در پی اغتشاشات درونی زمین و پدیدهای است که طی آن در مدتی کوتاه انرژی زیادی در زمین رها می شود. این پدیده جنبش های شدیدی را در زمین به وجود می آورد که باعث آشفتگی ناگهانی قسمت بالایی زمین می شود.
زلزله = انرژی + جابجایی (مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران، 1373: 5).

1-2-5- ایمنی9
ایمنی عبارت است از مجموعه تمهیداتی که جهت جلوگیری از بروز یا تخفیف آثار و عوارض نامساعد جانی و مالی حوادث طبیعی و غیر طبیعی نظیر سیل، طوفان، آتش سوزی، تصادف رانندگی و غیره صورت گیرد (نوذر پور، 1380: 4).
ایمنی را مصونیت در برابر آسیب های ناشی از حوادث، اعم از طبیعی و غیر طبیعی (انسان ساخت) معنا کرده اند (معصوم و علی آبادی، 1380: 7). در یک تعریف ساده، ایمنی به معنای گریز از خطر است (قاسملو، 1380: 75).
1-2-6- آسیب پذیری10
آسیب پذیری یک تابع ریاضی است و به مقدار خسارت پیش بینی شده برای هر عنصر در معرض خطرات مصیبت بار، با شدت معین، گفته می شود. تحلیل آسیب پذیری فرایند برآورد آسیب پذیری عناصر طبیعی معینی است که در معرض خطر احتمالی ناشی از وقوع خطرات مصیبت بار هستند (Frischer, scharnbeger, 1966:8).
طبق تعریف سازمان ملل آسیب پذیری عبارت است از درجه زیان یک عنصر معین یا دسته ای از عناصر در معرض ریسک، در نتیجه وقوع یک پدیده طبیعی با بزرگای معین و بیان شده بر روی مقیاسی از صفر (بدون آسیب پذیری) تا یک (آسیب پذیری کامل) (Houser and Egenning, 1993: 14).

1-2-7- شهر
مفهوم شهر برای همگان مفهوم کاملاً روشنی است؛ ولی به مجرد آنکه سخن از ارائه تعریفی جامع به میان میآید، تزلزل رای و عدم تعادل آغاز میشود (ابراهیم زاده، 1391: 17). از دیدگاه سازمان ملل متحد شهر کالبدی است برای فعالیت های اجتماعی سازمان یافته، همچنین کانون جمعیتی با اهمیتی است که به هدف یک زندگی آمایش یافته باشد و این آمایش مبنای گرایش شهرنشینی را تشکیل می دهد و بخش قابل ملاحظه ای از جمعیت آن از طریق فعالیت های غیر کشاورزی و یا کشاورزی به حیات خود ادامه می دهند (دولفوس،1374: 497). به عبارت دیگر شهر، پدیدهای است مکانی- فضایی که در نقطهای خاص ایجاد شده، در زمان تکامل یافته و رشد می یابد و در هر مقطعی از تاریخ، دگرگونی های کمی خود را به تغییرات کیفی مورد نیاز عصر خویش تبدیل می کند (حبیبی، 1376: 166).

1-2-8- آسیب پذیری شهری
تعریفات و تحقیقات برجسته در مبانی نظری آسیب پذیری بر روابط متقابل انسان و محیط تاکید دارند، مفهوم نوین و مدرن، آسیب پذیری را تابعی از سیستم مدیریت بحران شهری، برنامه ریزی کاربری های حیاتی و برنامه ریزی مسکن و آگاهی شهروندان می داند. این مفاهیم جدید آسیب پذیری مخاطرات طبیعی را رخدادهای سریع و مخرب معنا نمی کند، بلکه بر سازمان دهی جامعه و روش هایی که در آن فعالیت های انسانی باعث ایجاد فاجعه شده شهر را آسیب پذیر می نماید، تاکید می کند (Bolin, 1982؛ به نقل از محمدی سواد کوهی، 1390: 12 ).
سه عنصر اصلی که به شناخت آسیب پذیری در حوزه شهری کمک می کند عبارت است از:
1- وجود یک یا چند عامل تنش زا که شهروندان با آن مواجه شده اند. نظیر زلزله، سیل و غیره.
2- هنگامی که مدیران شهر احساس کنند که مقابله کننده های موفقی نیستند و برای مواجهه با بلایای طبیعی شهری (سیل، خشکسالی و زلزله و غیره)، پاسخ حاضری در دست ندارند.
3- آثار و پیامدهای منفی (خشکسالی، سیل، زلزله و غیره) بر شهروندان (رضایی، 1390: 19).
بر اساس معیارهای بالا می توان نتیجه گیری کرد که آسیب پذیرترین اقشار در بین شهروندان، افرادی هستند که در مناطق آسیب پذیرتر شهری به سر می برند.

شکل شماره (‏2-2): چارچوب نظری آسیبپذیری (رضایی، 1390: 19).

داوینگ11 و بکر12 فرمول زیر را برای سنجش آسیب پذیری پیشنهاد می کنند:
آسیب پذیری= F(R1E1C1)
توانایی پیش بینی بلایا: R
مساحت منطقه و یا جمعیت تاثیرپذیر: E
مهارت های مقابله: C
فرمول بالا نشان می دهد که آسیب پذیری تابعی است از سه عنصر توانایی پیش بینی بلایا، مساحت منطقه و یا جمعیت تاثیرپذیر و مهارت های مقابله. آنچه در این فرمول می تواند برای مدیریت واحد بحران جهت کاهش بلایای طبیعی جالب توجه باشد، قابلیت آموزشی عنصر سوم یعنی ظرفیت مقابله است. هرچقدر مهارت های مقابله تقویت شوند، میزان آسیب پذیری جامعه کاهش می یابد (اسماعیلیان، 1390: 48).
جدول شماره (‏2-1) : متغیرهای موثر بر آسیب پذیری شهرها در برابر بحران
متغیر
انواع و شرح
طبیعی
ـ ویژگی بحران، یعنی عمق، بزرگی، زمان وقوع، مدت
ـ شرایط زمین شناسی و مورفولوژی ساختمانی زیربنای شهر، نظیر دوری و نزدیکی به خط گسل، ویژگی و عمق مواد سطحی، ویژگی های سنگ بستر
ـ توپوگرافی و شیب
کالبدی و ساختمانی
ـ شبکه معابر
ـ توزیع انواع کاربری ها یا رعایت همجواری ها
ـ تراکم واحدهای مسکونی در سطح و طبقات
ـ طرح ساختمان
اجتماعی و اقتصادی
ـ تراکم جمعیت
ـ مدیریت بحران
ـ سطح سواد و فرهنگ
ـ وضعیت مالی ساکنان
ماخذ:(حسین زاده، 1383: 70).
از نظر برنامهریزی شهری مهم ترین عوامل تشدید کننده احتمال خطر و افزایش آسیب پذیری شهرها شامل موارد زیر می باشد:
1- شرایط زمین شناسی و مورفولوژی ساختمانی زیربنای شهر، توپوگرافی، شیب و طرز قرارگیری خاستگاه شهر بر روی آن
2- تمرکز جمعیت، ثروت و سرمایه
3- عدم رعایت قوانین و مقررات مقاوم سازی
4- وجود انبوهی از ساخت و سازهای غیرمجاز به صورت اسکان غیررسمی
5- بلند مرتبه سازی های غیراصولی و غیرمجاز بر روی خط گسل ها و مناطق بحران زا
6- استفاده از مصالح نامرغوب در ساخت و سازها به ویژه در ساختمان های بلند مرتبه
7- نداشتن برنامه های اصولی در برابر رویارویی با بحران های آتی
8- نبود آمادگی لازم از طرف دولت و مردم در رویارویی با بحران
9- نداشتن آموزش های لازم سکنه شهر در رویارویی با بحران
10- تفاوت در دستورالعمل های سازمان های درگیر با بحران در ارتباط با مقابله با بحران
11- تفاوت در تصمیمات، برنامه ها، تمرین ها، مانورها، آموزش ها، نحوه چیدمان انبار و نحوه استفاده از انبار در سازمان های مختلف درگیر با بحران (قائد رحمتی، 1387: 25).

1-2-8-1- عوامل موثر در آسیب پذیری شهر
عوامل کلی موثر در ارتباط با آسیبپذیری عبارتند از:
1. کاربری های با اهمیت زیاد
– کاربری های خطرآفرین مانند کارخانه ی تولید مواد شیمیایی، انبار مواد قابل اشتعال و غیره
– کاربری های آسیبپذیر مانند سینما، فروشگاه های بزرگ و به طور کلی بناهای عمومی با بیش از 300 نفر جمعیت
– کاربری های خدماتی چون مراکز درمانی، مراکز انتظامی و آتشنشانی
2. شبکه ارتباطی
– نحوه امدادرسانی، میزان و نحوه دسترسی و آسیبپذیری
– فضاهای باز (پارک ها، میادین، فضاهای باز کاربری های بزرگ و غیره) که به منظورهای زیر مورد استفاده قرار می گیرد:گریز، امداد، اسکان و انبار
3. مسکن
– هم جواری با ساختمان های اطراف (آسیبپذیری) که باعث افزایش میزان آسیبپذیری می شود.
– پیش آمادگی و عوامل خطرآفرین (آسیب رسانی) که باعث آسیب رسانی به مردم می شود.
– سازه بنا (آسیب رسان) : باعث آسیب رسانی به مردم می شود.
– شکل بنا (آسیبپذیری) باعث افزایش میزان آسیبپذیری می شود (مرکز مقابله با سوانح طبیعی ایران،1380: 10-12).

1-2-8-2- ساختار شهر و آسیبپذیری
توزیع فضایی عناصر، چگونگی کنار هم قرار گرفتن و ترکیب ظاهر و عملکردهای اصلی شهر ساختار شهر را تشکیل میدهند. تقسیمات کالبدی شهر (کوی، محله، ناحیه و منطقه شهری) و تک مرکزی یا چند مرکزی بودن شهر وجوه دیگری از ساختار شهر محسوب میگردند. البته این که کدام ساختار شهری به هنگام وقوع زلزله با کمترین آسیبپذیری همراه است، خود موضوع پژوهشهای مستقلی است. اما آنچه مسلم است، این که ساختارهای شهری گوناگون، مقاومتهای متفاوتی در برابر زلزله دارند و شاید بتوان گفت که به طور مثال، ساختار چند مرکزی بیش از ساختار تک مرکزی در برابر زلزله مقاومت دارد (عبدالهی، 1382: 71).

1-2-8-3- بافت شهر و آسیبپذیری
شکل، اندازه و چگونگی ترکیب کوچک ترین اجزای تشکیل دهندهی شهر، بافت شهری را مشخص میسازد. هر نوع بافت شهری به هنگام وقوع زلزله، مقاومت خاصی در برابر زلزله دارد. به عنوان مثال بافت منظم مقاومت بیشتری در برابر زلزله نسبت به بافت نامنظم دارد. همین طور درجه ایمنی بافت گسسته در برابر خطرات زلزله بیش از درجه ایمنی بافت پیوسته است (احمدی، 1376: 65).
شناخت عناصر شهری، هنگامی می تواند در طراحی شهری و مقابله با بحران مفید واقع شود که رفتار و حالت های مختلف این عناصر بررسی و تجزیه و تحلیل شده و امکانات و محدودیت های هریک ارزیابی گردد، این سوال مطرح می شود که آیا می توان کالبد شهر را به صورتی تغییر داد که از صدمات بحران های طبیعی جلوگیری کرده و یا آن را به حداقل رساند؟ واکنش هر نوع بافت شهری در هنگام وقوع بحران در قابلیت های گریز و پناهگیری ساکنان، در امکانات کمک رسانی، چگونگی پاک سازی و بازسازی و حتی اسکان موقت، دخالت مستقیم دارد. مشخصات ساخت و ساز درون هر قطعه زمین و شبکه راه های فرعی نیز نقش مهمی در کارایی بافت، هنگام وقوع سوانح طبیعی دارند. الگوی همجواری ساخت و سازها و فضاهای باز قطعات مجاور نیز از شاخص های دیگر در ارزیابی آسیب پذیری و قابلیت بافت شهری است. مشخصه دیگر، ترکیب راه ها و قطعات زمین و ساخت و سازها است، که در آن نحوه مجاورت قطعات تفکیکی باگذر، همجواری فضای باز و ساخته شده هر قطعه با گذر و نیز درجه محصوریت معابر مورد بررسی قرار می گیرد. قابلیت بافت، الگو و اندازه بلوک های شهری و الگوی ترکیب راه ها و بلوک های شهری، که به همراه نظم قطعه بندی ها و راه های فرعی درون بلوک شهری، در میزان فشردگی یا نظم ساخت و سازهای درون آن موثر می باشد، و به همین جهت در میزان آسیب پذیری بافت تاثیر دارند (عبدالهی،1382: 59).
با افزایش نسبت ساخته شده به کل سطح زمین و یا به فضای باز، آسیبپذیری فضای باز ناشی از ریزش آوار ساختمانها و غیر قابل استفاده شدن بافت افزایش مییابد. میزان افت کارایی فضای باز با ارتفاع ساختمانها نیز ارتباط مستقیم دارند.
همچنین در خصوص اندازه قطعات نیز احتمال آسیبپذیری، در اندازه قطعهبندی کوچک تر از اراضی به علت خرد شدن فضای باز و کاسته شدن فضای مفید و امن برای گریز، پناه گرفتن، عملیات امدادی و اسکان موقت نسبت به اراضی بزرگ اندازه بیشتر است.
جدول شماره (‏2-2) : رابطه اندازه قطعهها و درجه آسیبپذیری
اندازه قطعه ها (متر مربع)
درجه آسیب پذیری
کوچک اندازه 200 ≥ S
زیاد
متوسط اندازه 500 ≥ S>250
متوسط
بزرگ اندازه 500 ≤ S
کم
ماخذ:(حمیدی، 1371: 221)
S نشان دهنده اندازه قطعات تفکیکی واحدهای مسکونی به متر مربع می باشد.
به طور کلی بافت پیوسته و منظم در اراضی هموار که راه های آن نیز از درجه محصوریت متوسط یا کم برخوردارند و به ویژه نسبت سطح ساخته شده به فضای باز آن ها متوسط یا کم است و دارای بلوکهایی با یک یا دو ردیف منظم ساختمان هستند، آسیبپذیری کمتر و کارایی بیشتر بعد از وقوع سانحه هستند. نظم شبکه راه ها و طول کم و شطرنجی بودن کوچههای فرعی به دلیل تعداد دسترسی، از فلج شدن بافت جلوگیری میکند. (حمیدی، 1372: 450).
جدول شماره (‏2-3) : رابطه درجه آسیبپذیری و انواع بافتهای شهری
نوع بافت
درجه آسیب پذیری
پیوسته و منظم
کم
ناپیوسته و نا منظم
متوسط
پیوسته و نامنظم
زیاد
ماخذ: (حمیدی، 1371: 221)
1-2-8-4- شکل شهر و آسیب پذیری
هر شهری ممکن است با هدفی طراحی شود. اما هیچ شهری با این هدف ساخته نشده که خطرهای ناشی از زلزله را به حداقل برساند و این سوال مطرح میشود که آیا میتوان کالبد شهر را به صورتی تغییر داد که از صدمات زلزله جلوگیری کرده و یا آن را به حداقل برساند؟ آیا خصوصیات ذاتی برای فرم شهر وجود دارد که انعطاف پذیری آن را افزایش دهد. سینگر (1952) و لینچ (1958) هر دو معتقدند که فرمهای باز برای تغییرات انعطافپذیری بیشتری نسبت به فضاهای متراکم دارند. علاوه بر انعطافپذیری، امکانات زیاد نیز خصیصه دیگری است که میتواند فرمی را نسبت به دیگری برتری دهد (حبیب، 1383: 21).

1-2-8-5- تراکمهای شهری و آسیب پذیری
هر چه تراکم جمعیت در شهر کمتر باشد و این تراکم به طور متعادل در سطح شهر توزیع شده باشد، آسیبپذیری شهر در برابر زلزله کمتر خواهد بود. بر عکس تراکم جمعیتی بالا در شهر به معنای تلفات و خسارتهای بیشتر به هنگام وقوع زلزله است و این علاوه بر از بین بردن تعداد بیشتری از مردم در اثر فرو ریختن آوارها به دلیل بسته شدن راه ها و معابر و کاهش امکان گریز از موقعیتهای خطرناک و دسترسی به مناطق امن و نیز مشکل شدن نجات مجروحین در اثر مسدود شدن راه های ارتباطی است.
به طور کلی تراکمهای انسانی نقش غیر قابل تردیدی در رابطه با شاخصهای مختلف رفاهی، بهداشتی، آموزش و غیره، و دسترسی به امکانات دارد. ولیکن رابطه تراکم جمعیت با آثار زلزله قدری پیچیدهتر است. با استناد به روش استقرایی و استدلالی روشن است که تراکم جمعیت هیچگونه نقشی در شدت "تخریب" ندارد، بلکه اهمیت تراکمها مربوط به بعد از رخ دادن تخریب است. به عبارت دیگر از آن جا که ترتیب زمانی آثار زلزله به صورت زیر است، لذا اهمیت تراکمهای انسانی در آخرین مرحله بسیار تعیین کننده است (مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران، 1375: 32).
لرزشهای شدید ← تخریب ← تلفات.

1-2-8-6- آسیب پذیری تاسیسات و زیر ساختهای شهری
آسیب دیدن تاسیسات زیر بنایی نظیر؛ شبکههای آب، برق، گاز و مخابرات میتواند تلفات ناشی از زلزله در یک شهر را به شدت افزایش دهد. به عنوان مثال آسیب دیدن شبکه شهری میتواند سبب نشت گاز در فضا شده و آتش سوزیهای بزرگی ایجاد نماید. این پدیده در سال 1995 در زلزله شهر کوبه اتفاق افتاد.
مقابله و محافظت از مخازن گاز شهری در برابر زمین لرزه باید بر سه اصل متکی باشد:
– پیشگیری از وقوع بلایای ثانویه (مثل آتشسوزیهای بعد از زلزله)
– مکانیابی و تاسیس مخازن در نواحی مطمئن
– قابلیت مرمت سریع سیستم (موسوی، 1384: 25).
مخازن گاز شهری باید به طور منطقی در سطح شهر پراکنده شده باشند، همهی تجهیزات گاز شهری باید با استفاده از کد لرزه های مناسب تقویت و مستحکم شده باشند و یک سیستم کنترل مرکزی داشته باشند. شبکه آب رسانی و توزیع آن در سطح شهر نیز باید توسط یک سیستم مرکزی قابل کنترل باشد تا در صورت آسیب دیدن بخشی از شبکه، بتوان از آسیبهای ثانوی که به دنبال دارد، جلوگیری شود. نقش این شبکه علاوه بر تامین آب روزانه شهروندان بعد از وقوع زلزله، استفاده از آن به منظور جلوگیری و مهار حوادث اضطراری بعد از زلزله مثل آتشسوزی است (Sun shaoping, 1994: 316-318).

1-2-9- مدیریت شهری
مدیریت شهر مفهومی وسیع و گسترده دارد و تا حدی دارای مفهوم مبهم میباشد. اینکه از آن تعاریف و مفاهیم گوناگون ارائه شده است ناشی از نگرش های متفاوت میباشد که میتوان در یک دید کلی آن را این گونه تعریف نمود: مدیریت شهری عبارت است از سازماندهی عوامل و منابع برای پاسخگویی به نیازهای عمومی شهروندان. گسترش، تنوع و پیچیدگی مفهوم مدیریت شهری آنچنان است که به هیچ وجه نمیتوان شهرداری را معادل مدیریت شهری دانست، شهرداری مسئول مدیریت شهر است (کیانی، 1386: 11).
1-2-10- برنامهریزی
برنامه ریزی عبارت از یک فرایند آگاهانه است که به منظور دستیابی به اهداف معین و مشخص، انجام یک سلسله اقدامات و فعالیت های مرتبط به یکدیگر را در آینده پیش بینی می کند (اشکوری، 1385: 33 ). برنامهریزی تلاشی آگاهانه برای سازماندهی اقداماتی است که نتایج مورد انتظاری در آینده به بار میآورد و همچنین روند فکری و تصمیمگیری برای یافتن مجموعه اقداماتی در دستیابی به هدف یا اهداف از پیش تعیین شده میباشد. برنامهریزی فرایند انتخاب راهبردی، کسب توانایی پیشبینی آینده و انطباق با امور پیشبینی نشده میباشد (Friend & Jessop, 1969: 7).

1-2-10-1- برنامهریزی فضایی
برنامهریزی فضائی، اصطلاحی است که به برنامهریزی فیزیکی و برنامهریزی توسعه (برنامهریزیهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) از سطح محلی تا سطح ملی اشاره دارد (Soatakunta, 1998: 4). این نوع برنامهریزی میتواند به عنوان وسیلهای برای هماهنگ ساختن توسعه اقتصادی – اجتماعی با جلوگیری از ایجاد مسایل محیطی و حفاظت محیط طبیعی و فرهنگی استفاده شود (Breuer, 2001: 6).
1-2-10-2- برنامهریزی شهری
برنامهریزی شهری، هنر شکلدهی و هدایت توسعه فیزیکی شهر و محیط آن برای تامین نیازهای اجتماعی اقتصادی، گذران اوقات فراغت و تهیه شرایط سالم برای زندگی فقیر و غنی در شهرهاست (Hiraskar, 1989: 1). برنامهریزی شهری برنامهریزی فضایی- جغرافیایی است که هدف کلی آن بیان ساختار فضایی فعالیت ها (عمدتاً کاربری زمین) می باشد ( Hall, 1992: 4). در این نوع برنامه ریزی، با توجه به اقتصاد و عملکرد عوامل شهری، نحوه استفاده از اراضی، محله بندی، مسکن، ترافیک، فضای سبز و… در رابطه با جمعیت و عملکرد شهر مورد بررسی قرار میگیرند (حسین زاده دلیر، 1387: 11).

1-2-10-2-1- نقش برنامهریزی شهری در کاهش آسیب پذیری شهرها در برابر خطرات زلزله
رشد شهری باعث تسهیلات زیادی می شود ولی در عین حال عوامل بحرانزا هم بیشتر شده و تسهیلات محیطی تبدیل به ضرر می شود (Nakabayashi, 1994: 4). در مناطق شهری، اثرات زیان بار معمولاً در اثر وقوع سوانح طبیعی، شامل تلفیقی از ویرانیهای کالبدی و اختلال عملکرد شهری است. برنامهریزی و طراحی شهری باید کاربری های شهری را به صورتی جانمایی کند که این کاربریها اولاً به صورت سکونتگاههای ایمن در برابر زلزله عمل نماید، ثانیاً شرایط لازم را برای اجرای هر چه بهتر طرح مدیریت بحران تسهیل نمایند. چرا که اثرات زیانبار حادث شده بر اثر زلزله معمولاً شامل آسیبهای کالبدی، اختلالات عملکردی و تلفات جانی میشود و لازم است تا جهت کاهش خطرات و آسیبها و فراهم نمودن زمینه ایجاد آمادگیهای لازم در مردم جهت رویارویی با اینگونه بلایا برنامهریزی و اقدام نمود (موسوی، 1384: 20).

1-2-11- کاربری اراضی شهری
کاربری زمین یا کاربری اراضی و یا نحوهی استفاده از اراضی عبارت است از بررسی نوع استفاده از زمین به نسبت انواع فعالیت های مختلف اعم از بهداشتی، درمانی و مسکونی، اداری، تجاری (شیعه،8:1386). کاربری اراضی چگونگی استفاده از زمین در یک محدوده قانونی شهر توسط شهروندان را ثبت می کند و نوع کاربری زمین اعم از مسکونی، تجاری، صنعتی و… را مشخص می کند (نوریان،1375: 110). به عبارت دیگر مفهوم کاربری اراضی به معنای به کارگیری زمین برای اهداف به خصوص توسط انسان می باشد (Turner & Meyer, 1994: 10).

1-2-11-1- برنامه ریزی کاربری اراضی شهری
برنامهریزی کاربری زمین به چگونگی استفاده، توزیع و حفاظت اراضی اطلاق می شود (زیاری، 1381: 3). برنامه ریزی کاربری زمین شهری در عمل، به عنوان هسته اصلی برنامهریزی کاربری زمین است ( Chapin, Stuart, 1979: 10) و فرآیندی است که در آن نحوه استفاده از زمین و الگوی پراکنش مکانی فضایی کاربری های شهری به منظور رفاه زندگی اجتماعی شهروندان مشخص می شود (رضویان، 1387: 102).
برنامهریزی کاربری زمین تلاشی است جهت کاهش تضادها و نامطلوبیت های تاثیرات محیطی در جامعه و طبیعت. مهندسان زمینشناسی و ژئوتکتونیک لازم است که در مراحل اولیه تصمیمهای برنامهریزی وارد شوند تا اطلاعات پایهای برای شرایط قابل قبول زندگی مردم را فراهم کنند. در زمینه زمینشناسی، زمین شناسان باید اطلاعات کافی را در اختیار برنامهریزان قرار دهند. آن ها می توانند به سازگاری محیط مصنوع و طبیعی کمک کنند (faidi, 2007: 10).

1-2-11-2- ارتباط بین کاربری زمین و آسیبپذیری در برابر زلزله
اگر کاربریها در شهرها به گونهای توزیع شوند که سبب عدم تمرکز گردند، میتوان انتظار داشت آسیبپذیری شهرها در برابر زلزله تا حد زیادی کاهش یابد. بعضی از کاربریها در شهر وجود دارند که نقش بسیار حساسی در آسیبپذیری شهر در برابر زلزله دارند. این کاربریها به "کاربریهای ویژه" معروفند و شامل مدرسهها، دانشگاهها، بیمارستانها مراکز امدادرسانی، مراکز مدیریت شهری، کارخانه، مخازن سوخت و غیره میباشند. بدیهی است که آسیب دیدن مراکزی نظیر مدرسهها و دانشگاهها به علت انبوهی جمعیت آن ها، کارخانهها و مخازن سوخت، به دلیل ایجاد خطر برای نواحی اطراف خود، بیمارستانها و مراکز امدادرسانی و مدیریت شهری به دلیل عملکرد حساسی که به هنگام وقوع زلزله دارند میباشند، از حساسیت فوقالعادهای برخوردارند و ضروری است در مکانیابی این گونه کاربری ها دقت فراوان صورت گیرد تا حداقل به این مراکز آسیبی وارد نشود. مسکن نیز یکی از کاربری های مهم در شهر میباشد ، خصوصاً مسکن باید از کاربریهای خطر آفرین نظیر کارگاههای صنعتی به دور باشد. استفاده از مصالح ساختمانی سبک و برقراری امکان تخلیه سریع مناطق مسکونی در کاهش آسیبپذیری این مناطق بسیار موثر است (احمدی، 1376: 65).
با توجه به شاخص "تخریب" عوامل تاثیرگذار روی این شاخص در شهرها عبارتند از:
– تراکم مساحت مسکونی – در صد شیب زمین
– نوع مصالح ساختمانی – تراکم انسانی در ساختمانهای مسکونی شهر
– عمر ساختمانها در شهر – ارتفاع طبقههای ساختمانهای شهر
همچنین عوامل موثر بر روی "تلفات" در شهر عبارتند از:
– زمان استفاده از کاربری ها
– دوره استفاده از کاربری ها که به سه دسته تقسیم میشود:
اشتغال پیوسته : کاربریهایی که در تمامی شبانه روز استفاده کننده دارند، مانند کاربریهای مسکونی.
کاربری های فعال در شب و روز : کاربریهایی که در تمام ساعات شبانه روز فعالیت دارند. ولی از نظر نوع فعالیت در شب و روز متفاوت نیستند، مثل بیمارستانها، قرارگاه نیروی انتظامی و غیره.
کاربری های خالی در شب: کاربری هایی که فعالیت آن ها به طول روز محدود میشود. مانند کاربری های تجاری، اداری، آموزشی و غیره.
– عمر ساختمان
– درصد شیب زمین
– تعداد ساختمان در هر مدل و هکتاری
– نوع مصالح ساختمانی
— تراکم مساحت مسکونی (عبدالهی، 1382: 184).

1-2-12- امداد رسانی
فعالیت های مربوط به امداد رسانی معمولاً کلیه عملیات و اقداماتی است که قبل و بعد از وقوع بحران را شامل شود، این عملیات و اقدامات در جهت حفاظت از جان مردم، تاسیسات و دارایی های موجود صورت می گیرد (ناطقی الهی، 1378 : 115).

1-2-12-1- فضاهای امدادرسانی هنگام زلزله
این فضاها به سه دسته تقسیم می شوند:
– فرار و امداد: فضاهای کالبدی مورد نیاز بلافاصله بعد از زلزله، جهت پناه گیری و امداد مشخص می شوند. این کاربری ها، فضاهای باز برای فرار و یا عناصر و مراکزی را که برای امداد به کار می آیند، شامل می شود.
– اسکان و درمان: در این قسمت، فضاهای کالبدی شهری بر مبنای استفاده برای اسکان و درمان مشخص می شوند. مراکز بهداشتی جهت درمان و مراکز آموزشی و ورزشی و نظایر آن جهت اسکان در نظر گرفته می شوند.
– دسترسی سریع و ویژه: منظور معابری هستند که در هر رده از تقسیمات فضایی شهری می تواند تخلیه و امداد در بافت را بدون هیچ مانعی در اسرع وقت انجام دهد. لازمه چنین معابری، داشتن بدنه هایی با کیفیت ساخت و ساز مناسب و مقاوم در برابر زلزله، بن بست نبودن و داشتن ارتباط با معابر سریع مجاور است (مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران، 1375: 240).

1-2-13- دسترسی
دسترسی یکی از مهم ترین خصوصیات یک شهر خوب است. دسترسی را میتوان به صور مختلف تقسیمبندی کرد. دسترسی به فعالیتها، دسترسی به کالاها و منابع، دسترسی به اماکن و دسترسی به اطلاعات (بحرینی، 1377: 203). این اصل در همه سطوح محلی، شهری، منطقهای، ملی و فراملی اهمیت بسیاری دارد. مفهوم کلی دسترسی به سادگی قابل فهم است، قابلیت دسترسی در شهرسازی به فاصله و زمان مربوط میشود. عامل فاصله به صورت هزینه سفر، مصرف سوخت و یا انرژی بدنی و مانند آن بازتاب مییابد. هرچه فاصله بیشتر باشد، زمان رسیدن به مقصد بیشتر است و در نتیجه هزینهها نیز بیشتر میشوند. افزایش هر دو عامل یعنی فاصله و زمان به معنی دسترسی نامناسب و کاهش آن دو عامل به معنی دسترسی مناسب است. از این رو افزایش قابلیت دسترسی و کاهش فاصله و زمان یکی دیگر از اصول اساسی شهرسازی محسوب میشود (سعیدنیا، 1378: 61).

1-2-14- شبکه ارتباطی شهر
ساختار شهر شامل چند لایه جهت توزیع فعالیت های انسانی، امکانات و زیرساخت هاست. این امر باعث ایجاد تضاد در شهر می شود. حل این تضاد به عهده شبکه ارتباطی است. شبکه های ارتباطی شهری معمولاً به مثابه ساختارهای فضایی شهرها عمل میکنند. خیابان ها برای مشخص کردن فعالیت های شهری هستند. نام گذاری خیابان ها برای مشخص کردن تقاطع ها و خیابان انجام می گیرد. شبکه ی ارتباطی همچنین در برنامه ریزی حمل و نقل شهری و برنامه ریزی حمل و نقل (ترافیک) کاربرد دارد (Huang, 2003: 96).

1-2-14-1- آسیب پذیری شبکه ارتباطی
آسیب پذیری شبکه به ساختار فضایی شبکه پرداخته و در زمینه تخلیه عمومی کاربرد دارد تا قسمت هایی از ساختار شهری که آسیبپذیرند، مشخص شود. این آسیبپذیری مربوط به ساختار شبکه، طبیعت و ترافیک مربوط است (Husdal, 2006: 32). شبکه ارتباطی باید قادر به ارائه حداقل سرویس برای حفظ جان ساکنین باشد. لازم است که شبکه ارتباطی طوری طراحی شود که ارتباط بین بخش های مختلف شهر حفظ و تقویت شود (Huang, 2003: 96).
برای بهینه سازی شبکه ارتباطی شهر یکی از فعالیتهای ضروری، تجزیه و تحلیل شبکه ارتباطی موجود است که شناسایی آسیبپذیری شبکه از اهم عناوین آن است. عوامل زیر میتواند باعث کاهش آسیبپذیری شود:
– مسافت طی شده در شهر بین کاربری های مختلف کوتاهتر باشد.
– ارتباط بین کاربریهای عمومی از طریق شبکه متناسب با نوع کاربری برقرار شود.
– شبکه واجد سلسله مراتب باشد.
– شبکه قابلیت کنترل بیشتری داشته باشد.
– درصد گرههای ترافیکی در شبکه کمتر باشد.
– تعداد بن بست ها در شبکه کمتر باشد.
– شبکه واجد طول کمتر، سرعت کافی و ایمنی بیشتر باشد.
– شبکه امکان گریز و تخلیه را فراهم آورد.
– کاربریهای مهم از طریق دسترسی سریع به یکدیگر مرتبط شوند.
– امکان دسترسی دوباره به شبکه فراهم باشد
– تعداد تقاطع های چهار راهی کمتر باشد
– نسبت عرض به نصف ارتفاع جداره های معبر بیشتر باشد (زارعی و کاظمی، 1374: 1636).
– حمل و نقل به مکان ها و فعالیت ها و جا بجایی کالاها امکان دسترسی را فراهم می کند. مکان هایی که دسترسی به آن ها آسان است، به سرعت رشد می کنند. در این میان، موضوع این نیست که موقعیت تسهیلات حمل و نقل چگونه مستقر شود تا امکان توسعه فراهم شود. اغلب طبیعت شبکه حمل و نقل تنها چیزی است که مشخص کننده یک مکان و تعیین کننده منحصر به فرد بودن آن است (Catherine, 2006: 1). به این ترتیب ساختار کالبدی حمل و نقل که شامل راه ها و شبکههای ارتباطی می شود، اهمیت زیادی دارد.

1-2-15- مکان یابی
توزیع بهینه کاربری ها و مراکز خدماتی مسئله ای است که اغلب اوقات برنامه ریزان با آن سر کار دارند. چرا که به دلیل رشد پرشتاب جمعیت و کالبد شهرها، مشکلاتی مانند کمبود و عدم توزیع فضایی کاربری ها به وجود آمده است (Ahadnejad, 2007: 1). مکان یابی فعالیتی است که قابلیت ها و توان های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با سایر کاربری ها و تسهیلات شهری برای انتخاب مکان مناسب برای کاربری خاص مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد (آقابابائی، 1388: 34).
بر اساس این دو عامل بسیار کلی، پنج معیار در مکان یابی عملکردهای شهری، ملاک برنامهریزی کاربری زمین شهری قرار میگیرد: سازگاری، دسترسی، مطلوبیت، کارایی و ایمنی (زیاری، 1381: 29).

1-2-16- سیستم اطلاعات جغرافیایی
سیستم اطلاعات جغرافیایی در شکل ابزاری خود، به عنوان "سیستمهای کامپیوتری برای مدیریت، بررسی و ارائهی دادههای جغرافیایی" تعریف میشود (Peterson, 2002:3).
بروگ13سیستم اطلاعات جغرافیایی را "مجموعه قدرتمندی از ابزارها برای گردآوری، ذخیره، بازیابی دلخواه، تغیر شکل و نمایش دادههای فضایی دنیای واقعی" تعریف میکند (مدیری، 1380: 67). علاوه بر تعاریف ذکر شده، "سیستم" نه تنها موضوع تکنیکی نرم افزار، سخت افزار و دادههاست، بلکه شامل سازمان (منابع انسانی و بافت سیاسی، اجتماعی، مدیریتی) نیز میشود (Geertman, 1999:23). سیستم های اطلاعات جغرافیایی تکنیکی کمی در تصمیم گیری ها، تعیین روندها و مکان یابی است که در مطالعات مربوط به مکان و سطوح مختلف برنامه ریزی بکار گرفته می شوند. (ویلیامز، 1376: 9).

1-3- رهیافتها و رویکردها
1-3-1- رهیافت های گوناگون پیرامون آسیبپذیری
هرچند که پژوهشگران تا حدود زیادی در جستجوی علل بروز سوانح بودهاند، با این وصف دو رهیافت متفاوت با عنوان رهیافت غالب14 و رهیافت اقتصاد سیاسی15 درباره آسیبپذیری شکل گرفته است. چنانچه دو رهیافت به عنوان دو سوی یک طیف در نظر گرفته شوند، هر یک شامل مجموعهای از نظرها و پیشنهادات هستند.

1-3-1-1- رهیافت غالب
رهیافت غالب، چنین فرض میکند که سوانح قطعاًٌ ناشی از تاثیر عوامل خطرآفرین بر مردم و فعالیتهای آن ها هستند. سانحه به عنوان یک تصادف، یک جنبه غیرقابل پیشبینی از نیروهای طبیعی نامعین و رخدادی اجتناب ناپذیر فرض میشود. این دسته تحقیقات بر روی ویژگیهای عوامل خطرآفرین متمرکز شده، تلاش میکند تا شدت آنها را از طریق علومی مانند زلزله شناسی و آب و هواشناسی پیشبینی نماید (پویان، 1373: 12). تحقیقات متمرکز بر آسیبپذیری کالبدی در سوانح گوناگون این نکته را روشن مینمایند که مقاومت ساختمانها و مصالح ساختمانی در مکانهای مختلف یکسان نیست. در واقع این دسته از تحقیقات تلاش میکنند که توضیح دهند آثار متفاوت سوانح تنها در مورد ساختمانها نیست، بلکه در مورد انسان ها، فعالیتهای اقتصادی و ارتباط اجتماعی آن ها نیز هست (زیاری و داراب خانی، 1389: 32). بنابراین در رهیافت غالب، سانحه به عنوان ویژگی خطر در نظر گرفته میشود و به عنوان تابعی از خطر دیده میشود که مانند عامل غیرمنتظرهای در شرایط آسیبپذیر به صورت انفعالی عمل میکند (Maskerey, 1989: 1).

1-3-1-2- رهیافت اقتصاد سیاسی
نقطه شروع رهیافت اقتصاد سیاسی آن است که خطر خیزی از ویژگیهای عادی کالبدی نواحی است که در آن سانحه رخ میدهد؛ یعنی آسیبپذیری نتیجه خطر خیزی نیست، بلکه نتیجه فرایندهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است که از فرایندها ناشی میشود. از این رو، این رویداد برخی از ایرادهای اساسی در رهیافت غالب را به خوبی نشان میدهد. در رهیافت غالب چنین تصور میشود که مردم به دلیل بی اطلاعی خود از عوامل خطرآفرین و یا ساختارهای نامناسب مدیریت و تصمیمگیری در جامعه در شرایط آسیبپذیر زندگی میکنند. از این رو، این رهیافت در توضیح اینکه چطور تصمیمات فردی از مسائل اجتماعی و سیاسی تاثیر میپذیرد، ناتوان است، چرا که گروه های فردی یا اجتماعی، آزادی محدودی برای انتخاب محل زندگی و نحوه زیستن خود دارند. برای نمونه گروه های کم درآمد اغلب چاره دیگری جز انتخاب مکانهای آسیبپذیر مانند دشتهای سیل گیر برای سکونت ندارند. این مطلب ناشی از ناآگاهی آن ها و یا سیستم نامناسب برنامهریزی کاربری اراضی نیست، بلکه به دلیل کنترل قیمت زمین توسط نیروهای بازار است که امکان دسترسی گروه های کم درآمد به محلهای امن و مناسب را محدود میکند (زیاری و داراب خانی، 1389: 33).
در رهیافت اقتصاد سیاسی چنین تصور میشود که تعداد زیادی از مردم در محدودههای اجتماعی و سرزمینی یک سیستم سیاسی و اقتصادی به دلیل ارتباطات نابرابر اقتصادی امکان دستیابی یکسان به منابع اصلی مانند زمین، غذا و سرپناه که از ملزومات زندگی هستند را ندارند و لذا به صورت گروه ها درمی آیند و اغلب این گروه ها ناتوان هستند که بیشتر در معرض تاثیرات سوانح قرار دارند (Maskerey, 1989: 1).

1-3-2- دیدگاههای آسیبپذیری
سه دیدگاهی که به تبیین پدیده آسیبپذیری پرداختهاند به شرح ذیل میباشند:
1-3-2-1- دیدگاه زیست فیزیکی
این دیدگاه بر خطر فیزیکی (بر حسب فراوانی یا احتمال بزرگی، سرعت، شدت، سرعت شروع، توزیع فضایی و استمرار به عنوان مولفههای کلیدی آسیبپذیری)، شیوه استقرار جوامع در معرض آن و در نتیجه عواقب آن برای واحد در معرض خطر (بر حسب درجه آسیب محتمل) و (ایدههای زیان فیزیکی) تمرکز میکند. یعنی بیشتر روی مخاطرات طبیعی، زوال محیط زیستی-فیزیکی و آثار زیانهای مالی و جانی حاصل از آنها بر ساکنان توجه میکند (قدیری و دیگران، 1387: 6). در این دیدگاه، وقوع خطر بر حسب ویژگیها و ماهیت آن، به عنوان نقطه آغاز تحلیل در نظر گرفته میشود (Ford, 2002: 6). دیدگاه مذکور، حوادث طبیعی (زلزله، سیل و…) را علت عمده آسیبپذیری و بحران میداند، همچنین آثار بحرانی حوادث شدید را در کشورهای صنعتی به رفتار قربانیان و اولیای مربوطه و در کشورهای کمتر توسعه یافته به کمبود اطلاعات و دانش و رفتار سنتی و غیرعقلانی نسبت میدهد (اسمیت، 1382: 6).

1-3-2-2- دیدگاه ساخت اجتماعی
این دیدگاه با تمرکز بر سیستم و توانایی آنها در رسیدگی و واکنش در برابر محرک بر ساخت اجتماعی آسیبپذیری، یعنی وضعیت ریشه دار در فرایندهای تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی که توانایی رسیدگی به بحران و پاسخ کافی به آنها را محدود میکند، دلالت دارد (Weichselgartner, 2009: 85). این دیدگاه چنین اظهار میدارد که در ابتدا مصیبتهای محیطی به فرایندهای فیزیکی بستگی ندارد. به خصوص در کشورهای کمتر توسعه یافته، این بحث وجود دارد که رشد فقر و تهیدستی آسیبپذیری را بیشتر میکند. این آسیبپذیری، جمعیت کارگر روستایی و یا شهری را در برمیگیرد. جمعیت کارگر روستایی از این نظر که از داشتن زمین کشاورزی محروم است و مجبور است هزینه رو به افزایش مورد نیاز معیشتی خود را به طور نقدی بپردازد و جمعیت کارگر شهری از این نظر که ناچار است در نواحی بد و نامساعد شهری خانه بسازد، دارای آسیبپذیری بیشتر میشوند. بدین ترتیب با توجه به این دیدگاه میزان آسیبپذیری ناشی از مصیبت بیشتر به میزان بهرهمندی انسان از طبیعت بستگی دارد تا فشارهای تحمیلی طبیعت بر انسان (اسمیت، 1382: 80).

1-3-2-3- دیدگاه ترکیبی
از اواخر دهه 90، بر اساس آثار پژوهشگرانی که آسیبپذیری را به عنوان ریسک در معرض بودن یا بالعکس به عنوان ساخت اجتماعی مفهوم سازی کردهاند، دیدگاه ترکیبی شکل میگیرد که تاثیر هردوی محرک و سیستم و تعامل آنها را برای فهم آسیبپذیری در نظر میگیرد. مطابق این دیدگاه در مجموع دو سطح از شناخت و پیشرفت در مفهوم و تحلیل آسیبپذیری، یعنی یکپارچگی و پایداری قابل تمایز است (قدیری و دیگران، 1387: 12).

1-3-3- دیدگاههای مدیریت بحران
سیری در ادبیات مدیریت بحران نشانگر این است که در زمینه مقوله بحران، سه دیدگاه متمایز وجود دارد که به شرح ذیل است:

1-3-3-1- دیدگاه سنتی
این دیدگاه بحران را اساس یک پدیده و وضعیت منفی و مطلوب میداند که به هر نحوی باید از آن پرهیز کرد. بر اساس این نگرش، بحران دارای ماهیت کاملاً مخرب و بازدارنده میباشد.

1-3-3-2- دیدگاه قانون طبیعی
طرفداران این دیدگاه، بحران را جزئی از طبیعت زندگی بشر میدانند که چه بخواهیم و چه نخواهیم رخ میدهد اما نگرش این دسته نیز همچنان یک نگرش منفی به بحران است. با این تفاوت که برخلاف دیدگاه اول، سعی در انکار و اجتناب از بحران ندارد بلکه نسبت به آن موضعی کاملاً منطقی برمیگزینند (محمدی سواد کوهی ، 1390: 18).

1-3-3-3- دیدگاه تعاملی
این دیدگاه، نگاهی کاملاً متفاوت نسبت به مقوله بحران دارد و برخلاف دیدگاههای قبل، به بحران به دیده مثبت مینگرد و معتقد است نه تنها نباید آن را نفی یا انکار کرد بلکه در مواقعی نیز باید به استقبال آن رفت. برخلاف دیدگاه اول که دیدگاه سکون و ثبات و دیدگاه دوم که دیدگاه مقابله و واکنش است، دیدگاه تعاملی، دیدگاه پویایی، تغییر و تحرک اجتماعی است و بر همین اساس بحرانها را بخشی از دیالتیک اجتماعی میدانند که برای رشد و توسعه جامعه لازم و ضروری هستند. به هر حال دیدگاه تعاملی، دیدگاهی کاملاً مثبت به بحران است و بحران را صحنه تعامل میان عناصر و عوامل مختلفی میداند که نتیجه کلی در جهت نوعی نظم و تعادل و پویایی حرکت میکند(همان: 18).

1-3-4- رویکردهای مدیریت بحران
بر اساس سه نوع دیدگاه موجود در زمینه مدیریت بحران میتوان سه نوع رویکرد را در مدیریت بحران شناسایی کرد:

1-3-4-1- رویکرد بحران گریزی
مدیرانی که چنین رویکردی را در مدیریت خود برمیگزینند از راهبرد انفعالی و واکنشی در قبال بحرانها استفاده میکنند. آنها هیچ گونه آمادگی قبلی و برنامه مشخصی برای مقابله با بحران ندارند و در مواجهه با آن، منفعلانه و حداکثر واکنشی عمل میکنند. مدیرانی که از راهبرد انفعالی یا واکنشی استفاده میکنند، دیدگاههای برنامهریزی بلندمدت ندارند و تا فشار افکار عمومی را در شرایط بحرانی احساس نکنند به واکنش نمیپردازند و یا هنگامی که تهدیدی در ارتباط با خود و سازمان خود در موقعیت بحرانی ببینند، اقدام میکنند.

1-3-4-2- رویکرد بحران ستیزی
در این رویکرد از بحران نمیگریزند بلکه با پذیرش آن به عنوان قانون طبیعی، با نوعی راهبرد فعال به مواجهه و مقابله با بحران میپردازند. مدیران و سازمانهایی که نسبت به بحران چنین رویکردی دارند، از تمامی توان و ظرفیتهای خود برای پیشبینی بحران قبل از وقوع و مقابله موثر با آن در صورت وقوع بهره میگیرند. چنین مدیرانی به محض وقوع بحران، وارد صحنه عمل میشوند و فعالانه در جهت کنترل و مهار آن برمیآیند.

1-3-4-3- رویکرد بحران پذیری
در این رویکرد مدیریت علاوه بر پذیرش بحران به عنوان یک امر مختوم به پیشبینی و استقبال از آن نیز میپردازند. به عبارتی با اتخاذ یک راهبرد فوق فعال، بر کشف فرصتهای جدید و چشم اندازهای نو برای رشد و پویایی تاکید میشود. چنین سازمانهایی ویژگیهای ساختاری خاصی نظیر خلاقیت، انعطاف، حرفه گرایی، تمرکز، رسمیت پایین و… به خود میگیرند. بر اساس راهبرد فوق فعال، هر بحرانی ممکن است فرصتهایی را با خود به همراه داشته باشد؛ لذا باید از قبل پیشبینیها و آمادگیهای لازم را برای مواجهه با بحران پیدا کرد تا در صورت بروز، بتوان در راستای فرصت آفرینی از آن ها بهره برداری کرد. مدیریت مجهز به راهبرد فوق فعال، نه تنها تابع شرایط بحرانی نیستند و درصدد انطباق با آن برنمیآیند بلکه به تطبیق شرایط با اهداف و مقاصد خود میپردازند و پیشرو عمل میکنند. چنین مدیرانی توانایی تبدیل بحرانها به فرصتها را دارند. در واقع این رویکرد به مدیریت بحران است که تمامی مراحل آن را اعم از قبل، حین و بعد از مورد توجه قرار میدهد (روشندل اربطانی و همکاران، 1388: 66).
1-4- مدلهای ارزیابی آسیبپذیری
1-4-1- مدل های وزن دهی به معیارها16 :
روشهای وزندهی مختلفی جهت ارزیابی اهمیت معیارها برای تصمیم گیران وجود دارد. این روشها شامل روش رتبهای، روش نسبتی، روش مقایسه دوتایی و روش تحلیل توازن میباشد. تفاوت این روشها در، اصل تئوری، دقت، سهولت کاربرد و قابل فهم بودن آن برای تصمیم گیران است (عبادی، 32:1385). در این پژوهش از 2 روش مقایسه زوجی به شرح زیر استفاده شده است.
1-4-1-1- فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)
این روش به دلیل داشتن مبانی تئوریک قوی، دقت بالا، سهولت استفاده، دارا بودن ارزش، اعتبار و درستی و دقت نتیجه، یکی از معتبرترین و پرکاربردترین روشها میباشد. مقایسه در این روش بر اساس قضاوتهای نظری انجام و نسبت آن ها به صورت کیفی بیان میگردد. نسبتهای یاد شده، با مقادیر کمی بین 9-1 بیان میگردند. در این روش به منظور اجتناب از خطاهای شخصی یا سلیقهای میتوان از نظرات متخصصین استفاده نمود. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، یک از کارآمدترین تکنیکها برای تصمیمگیری در مسائل چند معیاره است. این تکنیک که برای اولین بار توسط توماس. ال. ساعتی17 عراقی الاصل در دهه 1970 بکار گرفته شد (آقابابایی، 146:1388 ) یکی از کارآمدترین تکنیک های تصمیم گیری است که بر اساس مقایسه های زوجی بنا نهاده شده است و شامل مراحل زیر است:
1-آماده سازی داده ها و تشکیل ماتریس
2-محاسبه وزن نهایی: اعداد هر کدام از ستون ها و ردیف ها در هم ضرب می شوند و سپس حاصل ضرب وزن ها به توان 1N م می رسد و برای محاسبه وزن نهایی معیارها، وزن های نرمال نشده هر ردیف را به مجموعه کل وزن های نرمال نشده تقسیم می کنیم. مجموع کل وزن ها باید برابر 1 باشد.
3- به دست آوردن نسبت توافق که خود دارای چهار مرحله است:
1- محاسبه AW: که برای تعیین مقدار بردار باید هر کدام از وزن ها به مقدار وزن معیار ضرب شوند.
2- محاسبه بردار توافق L=1/N [∑_(I=1)^N▒〖(AW/WI〗)]
3- محاسبه شاخص سازگاری Ci=(L-n)/(n-1)
4- محاسبه ضریب سازگاری CR=Ci/Ri
5- مقدار ضریب سازگاری همواره باید کمتر از 1/0 باشد (حسینی و همکاران، 1391: 178).
جدول شماره (2-6) اهمیت نسبتها را در روش مقایسه زوجی نشان میدهد:
جدول شماره (‏2-4) : خصوصیات روش های عمده وزن دهی به معیارها
تحلیل توازن
مقایسه زوجی
نسبتی
رتبه ای
روش ها
فاصله ای
نسبتی
فاصله ای
درجه ای
مقایسه پاسخگویی
دارد
دارد
امکان پذیر
امکان پذیر
سلسله مراتبی
بدیهی-استنتاجی
آماری-اکتشافی
ندارد
ندارد
ساختار تئوری
مشکل
آسان
بسیار آسان
بسیار آسان
سهولت استفاده
متوسط
زیاد
زیاد
کم
قابلیت اعتماد
بسیار دقیق
بسیار دقیق
زیاد دقیق نیست
نزدیک به صحت
میزان دقت
وارد کردن از طریق
Loigcal Decision
ماژول IDRISI
وارد کردن از طریق صفحه گسترده
وارد کردن از طریق صفحه گسترده
استفاده در محیط GIS
ماخذ: (عبادی، 33:1385)
جدول شماره (‏2-5) : اهمیت نسبت ها در روش مقایسه زوجی
توضیح
تعریف
درجه اهمیت
در تحقیق هدف، دو معیار اهمیت مساوی دارند.
اهمیت مساوی
1
تجربه نشان می دهد که برای تحقیق هدف، اهمیت i کمی بیشتر j از است.
اهمیت اندکی بیشتر
3
تجربه و تامل نشان می دهد که اهمیت i آشکارا بیشتر j از است.
اهمیت بیشتر
5
در عمل ثابت شد که اهمیت i خیلی بیشتر j از است.
اهمیت خیلی بیشتر
7
اهمیت خیلی بیشتر i نسبت به j طور قطعی به اثبات رسیده است.
اهمیت مطلق
9
هنگامی که حالت میانه ای وجود دارد.
مقادیر بینابین
2،4،6،8
ماخذ: (آقابابائی، 145:1388)
1-4-1-2- مدل تحلیل شبکهای (ANP)
روش جامع و قدرتمندی برای تصمیمگیری دقیق (برای حل مسایل تصمیمگیری پیچیده) با استفاده از اطلاعات تجربی و یا قضاوت های شخصی هر تصمیمگیرنده در اختیار نهاده و با فراهم کردن یک ساختار برای سازماندهی معیارهای متفاوت و ارزیابی اهمیت و ارجحیت هر یک از آن ها نسبت به گزینهها، فرآیند تصمیمگیری را آسان میکند (محمدی لرد،1388 ) .در این مدل هر موضوع و مسئلهای به مثابه شبکه ای از معیارها و زیر معیارها و گزینهها، که با یکدیگر در خوشههایی جمع شدهاند، در نظر گرفته میشود. تمامی عناصر در یک شبکه میتوانند، به هر شکل دارای ارتباط با یکدیگر باشند (Garcia-melon, 2008: 145). روش ANP به وسیله آقای ساعتی در سال 1996 معرفی گردید که در ادامه نظریه AHP می باشد. با این تفاوت که این روش فرض مبنی بر عدم وجود رابطه بین سطوح مختلف تصمیم گیری را ندارد (Dikmen and Birgonul, 2007: 5). در واقع مولفه های موجود در ساختار سلسله مراتبی از قوانین متفاوتی تشکیل شده اند که معمولاً مولفه های سطح پایین بر روی مولفه های سطح بالا اثر می گذارد در این شرایط سیستم دارای ساختاری شبکه ای می گردد که مدل ANP از این ساختار شبکه ای نشات گرفته است.
این سیستم را می توان به 2 بخش مجزا تقسیم کرد که بخش اول که شامل رابطه شبکه ای بین هدف و زیر معیارهای اصلی می باشد که در واقع روابط داخلی سیستم را مورد تاثیر قرار می دهد بخش دوم شامل ساختار سلسله مراتبی شبکه ای می باشد که روابط شبکه ای بین مولفه های زیر معیار و خوشه ها را تشکیل می دهد.
مدل ANP نه تنها روابط بین معیارها را محاسبه می کند بلکه وزن نسبی هر کدام از معیارها را نیز محاسبه می کند. نتیجه این محاسبات یک سوپر ماتریس را تشکیل می دهد که بعد از محاسبات رابطه سوپر ماتریس و نظرسنجی های تکمیلی، امکان این وجود دارد که وابستگی بین هر کدام از معیارها و انتخاب ها و وزن اولویت ها استنتاج شود. هر چه که وزن محاسبه شده بیشتر باشد اولویت بیشتری به آن اختصاص داده می شود در نتیجه امکان آن وجود دارد که بهترین گزینه را انتخاب کرد (Saaty, 2003).

1-4-2- مدل های ریاضی تلفیق لایه های اطلاعاتی18
در عملیات روی هم گذاری دو یا چند نقشه با هم ترکیب می شوند. ارزش نقشه خروجی در هر نقطه تابعی خواهد بود از ارزش های نقشه های ورودی در همان نقطه می باشد. در سیستم های اطلاعات جغرافیایی، توانایی تلفیق داده های به دست آمده از دو منبع و همپوشانی نقشه ها بر روی یکدیگر، یکی از عملکردهای مهم آن به شمار می رود. با استفاده از این سیستم برداشت دو لایه نقشه موضوعی متفاوت از ناحیه یکسان و همپوشانی آن ها یکی روی دیگری و تشکیل لایه جدید امکان پذیر می گردد (هایوود و همکاران، 381: 118).
عملیات جبری و آماری ذیل را نیز می توان در فرایند روی هم گذاری نقشه ها اجرا نمود :
1- میانگین : محاسبه میانگین ارزش ها برای یکایک نقاط در نقشه ها
2- توان : به توان رسانیدن ارزش هر نقطه در نقشه الف به میزان ارزش همان نقطه در نقشه ب
3- کمینه : تعیین ارزش کمینه برای یکایک نقاط در بین نقشه های ورودی
4- بیشینه : تعیین ارزش بیشینه برای یکایک نقاط در بین نقشه های ورودی (مخدوم و دیگران 1380: 62).
انطباق منطقی شامل یافتن آن مناطقی است که در آن ها یک مجموعه مشخص از شرایط صادق باشد. برای مثال مناطق مناسب برای ساختن یک کلبه روستایی ممکن است مناطقی باشد که در آن ها پوشش گیاهی جنگلی وجود داشته، دارای خاک خشک و دامنه ای آفتاب گیر باشند. اگر پوشش گیاهی و خاک و جهت دامنه های هر یک در لایه ای جداگانه در GIS قرار گرفته باشند، آنگاه برای تعیین موقعیت هایی که در آن ها این شرایط صدق کنند، می توان از عملیات منطقی استفاده نمود (آرنوف، 1375:212).
یکی از شروط لازم برای انجام عملیات روی هم گذاری، برخورداری تمامی نقشه های ورودی از سیستم مختصات یکسان و همچنین صحت مکانی بالای پدیده ها می باشد. بعلاوه در داده های رستری اندازه سلول تمامی نقشه های ورودی نیز باید با هم برابر باشند (مخدوم و همکاران، 1380: 63).
در این بخش تعدادی از مدل های ترکیب نقشه که برای اجرا در GIS مناسب اند ذکر می شوند:

1-4-2-1- مدل منطق بولین19 :
در این مدل اطلاعات راجع به هر نقشه ورودی به شکل دوتایی صفر و یک تبدیل می شوند و نقشه خروجی نیز بعد از ترکیب یک نقشه جدید با دو کلاس صفر و یک خواهد بود. امتیاز مدل بولین سهولت و سادگی آن است، ولی در بسیاری از موارد استفاده از آن معمول نیست، چون شواهد و مدارک بایستی بر اساس اهمیت نسبی خود وزن دار گردند که این امکان در این مدل وجود ندارد (نقیبی، 1382: 17).
وزن دهی به واحدها در هر لایه اطلاعاتی در این مدل بر اساس منطق صفر و یک می باشد. به عبارت دیگر عضویت در یک مجموعه یا مناسب است یا نامناسب و حد وسطی وجود ندارد و در نقشه های نهایی و تلفیق یافته هر پیکسل یا مناسب است یا نامناسب تشخیص داده می شود.
این مدل روشی برای بازیابی دادهها با استفاده از قوانین منطق بولی برای عمل کردن بر روی خواص مکانی و توصیفهاست. جبر بولی از اپراتورهای AND، OR، XOR و NOT، برای مشاهدهی اینکه آیا شرط مخصوصی درست است یا غلط استفاده میکند. در این مدل، وزن دهی به واحدها در هر لایه اطلاعاتی بر اساس منطق صفر و یک است. به عبارت دیگر هر واحد در نقشه یا مناسب است یا نامناسب، به تعبیر دیگر یا سازگار است یا ناسازگار، واحد وسطی وجود ندارد. در این مدل نماگر AND اشتراک و نماگر OR اجتماع مجموعهها را استخراج میکند. به عبارت دیگر نماگر AND تنها پیکسلی است که در تمامی نقشههای پایه، ارزش یک دارد و در نقشهی نهایی ارزش یک خواهد داشت و جزء مناطق مناسب قرار میگیرد. اما نماگر OR پیکسلی را که فقط از نظر یک نقشه پایه مناسب بوده و ارزش یک داشته باشد و از لحاظ سایر لایههای اطلاعاتی دارای ارزش صفر باشد، در نقشه خروجی و تلفیق یافته، ارزش یک داشته و مناسب تشخیص میدهد (آل شیخ و دیگران، 26:1382). عملگر محدود کننده "یا" با نماد "XOR" نمایش داده میشود و برای این استفاده میشود که یک از شرایط مطرح شده را تعیین کند نه هر دو را (جان استار جفری، 144:1377).

شکل شماره (‏2-3) : اصول جبر بولی (علی نژاد طیبی، 1389: 45).

1-4-2-2- مدل منطق فازی20 :
منطق فازی برای اولین بار در سال 1965 میلاد مطرح شد. یعنی درست زمانی که پروفسور لطفی زاده استاد تئوری سیستم ها در دانشگاه کالیفرنیا در مقالهای منطق فازی را مطرح کرد. به عبارت دیگر مبدا پیدایش این منطق آمریکا و مبتکر آن یک پروفسور ایرانی بود. این منطق در اروپا در کاربردهای مهندسی به اوج خود رسید و در حال حاضر در کشوری مثل ژاپن در تولید محصولات در حجم انبوه بکار گرفته می شود (محمدی، 1381: 55).
سیستم های فازی را می توان به خوبی برای مدل سازی دو نوع اصلی عدم قطعیت در پدیده های موجود در جهان به کار برد. نوع اول، عدم قطعیت ناشی از ضعف دانش و ابزار بشری در شناخت پیچیدگی های یک پدیده می باشد. نوع دوم عدم قطعیت مربوط به عدم صراحت و عدم شفافیت مربوط به یک پدیده با ویژگی خاص می باشد. یعنی یک پدیده ممکن است ذاتاً غیر صریح و وابسته به قضاوت افراد باشد. بنابراین تئوری مجموعه های فازی ابزاری مناسب جهت مدل سازی سیستم های پیچیده و نا معین است (کوره پزان،1387 ) در حالت مجموعه های قطعی، تابع عضویت فقط دو مقدار در برد خود دارد (در ریاضیات، برد یک تابع برابر با مجموعه تمام خروجی های تابع است).
آری و خیر (یک و صفر) که همان دو مقدار ممکن در منطق دو ارزشی کلاسیک هستند. بنابراین:
μ_A (x)={█(1 if x∈A@0 if x∉A)┤
که در اینجا μ_A (x) تابع عضویت عنصر x در مجموعه قطعی A است.
برد تابع عضویت از {0,1} در مورد مجموعه های قطعی، به بازه ی بسته ی [0,1] برای مجموعه های فازی تبدیل می شود.

شکل شماره (‏2-4) : برد تابع عضویت یک مجموعه فازی

برای نمایش مجموعه ی فازی، اگر فرض کنیم که اعضای نسبی مجموعه ی فازی A عضو مجموعه ی غیر فازیU باشند و هر عضو آن را با x نمایش دهیم، آن گاه مجموعه فازی A را به صورت زیر می توان نمایش داد:
A={(x,μ_A (x))|x ϵ U}
در معادله بالا μ_A (x) تابع عضویت یا درجه عضویت می باشد و میزان تعلق x به مجموعه فازی A را نشان داده و برد این تابع اعداد حقیقی بین حد فاصل [0,1] می باشد. نحوه ی تعیین تابع عضویت به صورت حسی و تجربی بوده و روشی قطعی برای تعیین آن وجود ندارد.
اگر درجه عضویت یک عنصر از مجموعه برابر با صفر باشد، آن عضو کاملاً از مجموعه خارج است و اگر درجه عضویت یک عضو برابر با یک باشد، آن عضو کاملاً در مجموعه قرار دارد. حال اگر درجه عضویت یک عضو مابین صفر و یک باشد، این عدد بیانگر درجه عضویت تدریجی می باشد.

شکل شماره (‏2-5) : تابع عضویت یک مجموعه فازی
Combination = ∏_(i=1)^n▒µ_i عملگر ضرب فازی
Combination =1-(∏_(i=1)^n▒〖(1-µ〗_i ) عملگر جمع فازی
〖 µ〗_iبیانگر عضویت در نقشه فاکتور i اماست
Combination =MIN(µ_A,µ_B,µ_c,…) عملگر اشتراک فازی
Combination=MAX(µ_A,µ_B,µ_c,…) عملگر اجتماع فازی
Combination = (Fuzzy Algebric sum)γ × (Fuzzy Algebric Product)1-γ عملگر گامای فازی
µ_A,µ_B,µ_c بیانگر عضویت در نقشه فاکتورهای مختلف است
در رابطه فوق مقدار γ عددی بین صفر و یک، مقادیری را در خروجی به وجود میآورد که نشان دهنده سازگاری قابل انعطاف میان گرایش های کاهشی ضرب فازی و گرایش های افزایشی جمع فازی میباشد (Bonham-Carter, 1991, 291).

1-4-2-3- مدل TOPSIS
مدل تاپسیس با اولویت بندی بر اساس شباهت به راه حل ایده آل، یکی از روش های تصمیم گیری چند معیاره است. از این تکنیک می توان برای رتبه بندی و مقایسه گزینه های مختلف و انتخاب بهترین گزینه و تعیین فواصل بین گزینه ها و گروه بندی آن ها استفاده نمود. در این روش علاوه بر در نظر گرفتن فاصله یک گزینه از نقطه ایده آل، فاصله آن از ایده آل منفی هم در نظر گرفته می شود. بدین معنی که گزینه انتخابی باید دارای کمترین فاصله از راه حل ایده آل بوده و در عین حال دارای دورترین فاصله از راه حل ایده آل منفی باشد. بنابراین باید ماتریس تصمیم گیری به یک ماتریس بی مقیاس شده با استفاده از رابطه زیر تبدیل شود:
n_ij=r_ij/√(∑_(i=1)^m▒r_(〖ij〗^2 ) )
برای به دست آوردن حداقل و حداکثر هرکدام از معیارها و محاسبه مقدار تفاضل موجود بین مقدار حداقل و حداکثر محاسبه شده از رابطه زیر استفاده شده است:
D_I^-=(V-V_MAX )^2=√(∑_(j=i)^n▒〖(V_ij 〗-V_j^- ) )^2
D_I^+=(V-V_min )^2=√(∑_(j=i)^n▒〖(V_ij 〗-V_j^+ ) )^(2 )
سپس با رابطه زیر فاصله نسبی از راه حل ایده آل محاسبه می شود:
Cli^+=d^-/(d^++d^- )
در نهایت مقدار بدست آمده، نشان دهنده مطلوب یا نامطلوب بودن دارد که هرچه به یک نزدیک تر باشد راهکار بهتری را نشان می دهد (حسینی و همکاران، 1391: 179).

1-4-2-4- مدل VIKOR
مدل ویکور، یک مدل تصمیم گیری چند معیاره برای حل یک مسئله تصمیم گیری گسسته با معیارهای نامتناسب (واحدهای اندازه گیری مختلف) و متعارض است. مبنای برگرفته از روش برنامه ریزی سازشی، یعنی حداقل نمودن بردار ارزیابی آلترناتیوها از نقطه ایده آل مثبت است که محاسبه آن برای تعیین شاخص مطلوبیت از رابطه زیر استفاده می شود:
Lpi=∑_(j=1)^n▒〖wi ((f_j^⋆-f_ij))/((f^⋆-f_j^-))〗
f^⋆: بزرگ ترین عدد ماتریس نرمال وزنی برای هر ستون
:f_ij عدد گزینه مورد نظر برای معیار ماتریس نرمال وزنی
:f کوچک ترین عدد ماتریس نرمال وزنی برای هر ستون
به ازای هر معیار، یک شاخص مطلوبین بدست می آید که مجموع آن ها شاخص نهایی s_j را مشخص می کند.
مراحل روش در یک مسئله تصمیم گیری چند معیاره با n معیار و m آلترناتیو به شرح زیر است:
1-تشکیل ماتریس تصمیم گیری، که با توجه به ارزیابی همه آلترناتیوها برای معیارهای مختلف تشکیل می شود.
2-تعیین بردار وزن معیار: در این مرحله با توجه به ضریب اهمیت معیارهای مختلف در تصمیم گیری، با استفاده از روش هایی مانند آنتروپی یا AHP و… بردار وزن تعریف می شود.
3-تعیین نقطه ایده آل مثبت و منفی: برای هر معیار، بدترین و بهترین هر یک را تعریف کرده و به ترتیب f_j^⋆ وf_j^- می نامیم.
4-محاسبه مقدار سودمندی و تاسف معیارها که از رابطه های زیر بدست می آید:
l_1j=s_i=∑_(j=1)^n▒〖wj ((f_j^⋆-f_ij))/((f^⋆-f_j^-))〗
Ri= max [wj(〖f^*〗_j-f_ij )/(f^*-〖f^-〗_j )]

5-محاسبه شاخص ویکور: برای هر گزینه شاخص ویکور با رابطه زیر محاسبه می شود:
Q= V[(S_I-S^*)/(S^- 〖-S〗^* )]+ (1-V) [(R_I-R^*)/(R^- 〖-R〗^* )]
6-رتبه بندی آلترناتیوها آخرین مرحله مدل است که آلترناتیوها بر اساس مقادیر Q و R و S و به صورت نزولی مرتب می شوند (حسینی ، 1391: 70).
1-4-3- مدل تحلیل شبکه21
شبکه مجموعهای از عوارض خطی مرتبط است که از طریق آن، مواد، کالا و افراد منتقل می شوند یا در امتداد آن انتقال اطلاعات صورت می گیرد، مدل های شبکه در ( GIS) به مثابه نماد سازی های انتزاعی از مولفه ها و ویژگی های همتاهایشان در جهان واقعی هستند (پرهیزکار، 1376: 164).
در تحلیل های مبتنی بر شبکه معابر و خیابان های شهری که نقش حیاتی و بنیادی در جابجایی های درون شهری ایفا می نمایند به صورت عوارض خطی به کار برده می شوند و به همین دلیل نتایج حاصل از این نوع تحلیل از درجه اطمینان بسیار بالایی نسبت به تحلیل های فضایی که فقط به صورت فضایی به تعیین بزرگ ترین مسیر بین دو نقطه می پردازند، برخوردار می باشند (اسماعیلی، 1382: 19).
تجزیه و تحلیل های شبکه معمولاً دارای چهار پارامتر اساسی می باشد:
– مجموعهای از منابع (مانند کالاهایی که باید در نقاط خاصی تحویل داده شوند).
– یک یا چند محل که منابع در آن ها قرار گرفته اند (مانند انواع کالاها).
– یک هدف برای تحویل دادن منابع به مجموعهای از مقاصد و یا فراهم نمودن حداقل میزان سرویس لازم به یک منطقه.
– مجموعهای از شرایط که محدودیت هایی را در رسیدن به هدف شبکه ایجاد می کنند (مانند محدودیت سرعت حرکت) (عزیزی، 1383: 65).
توابع شبکهای در GIS برای شبیه سازی رفتار شبکه هایی که اندازه گیری در آن ها بسیار مشکل و گران و یا غیرممکن است به کار می روند. تجزیه و تحلیل در شبکه در محیط GIS برای سه نوع تحلیل عمده به کار برده می شوند.
1-عملیات تعیین بهترین مسیر22: از این نوع عملیات برای پیدا کردن بهترین مسیر برای رسیدن به خدمات شهری یا محل وقوع حادثه استفاده می شود.
2- عملیات پیدا کردن نزدیک ترین تسهیلات23: از این نوع تحلیل برای پیدا کردن نزدیک ترین امکانات یا نزدیک ترین دسترسی به محل وقوع یک حادثه، یا نزدیک ترین مسیر برای دسترسی به خدمات شهری مانند پارک، آتشنشانی استفاده می شود.
3- عملیات پیدا کردن محدوده خدماتی24: از این تحلیل می توان برای یافتن محدوده خدماتی یا شعاع عملکردی هر یک از خدمات شهری و تعیین میزان مساحت و جمعیت تحت پوشش هر کدام از آن ها استفاده کرد. محدوده مشخص شده توسط این نوع تحلیل به خاطر در نظر گرفتن شبکه ارتباطی از درجه اطمینان بسیار بالایی نسبت به تحلیل های فضایی که فقط به صورت فضایی به تعیین محدوده تحت پوشش یک نوع خدمات می پردازد، برخوردار می باشد (رضایی، 1390، 57).

1-4-4- شاخص میانگین نزدیک ترین همسایه25
شاخص میانگین نزدیک ترین همسایه مبتنی بر اندازه گیری فاصله تک تک کاربریها تا نزدیک ترین همسایه‏شان بوده و در تعیین همگرایی و واگرایی انواع کاربریهای مختلف کاربرد دارد. هدف از انجام این نوع آنالیز آن است که تعیین کند که آیا توزیع نقاط تصادفی است یا خیر و نوع الگوی پراکنش چگونه است (Camarero et al, 2000: 5). در این روش شاخص نزدیک ترین همسایه بر اساس میانگین فاصله از هر کاربری تا نزدیک ترین همسایههایش محاسبه می شود. شاخص نزدیک ترین همسایه به صورت نسبت میانگین فاصله مشاهده شده به فاصله مورد انتظار بیان می شود. فاصله مورد انتظار در این روش در نتیجه تجزیه و تحلیل کمیت Z بدست می آید. معمولاً اگر این مقدار بین 1.96 تا 1.96- باشد اختلاف معناداری بین توزیع مشاهده شده و توزیع تصادفی وجود ندارد، در غیر این صورت توزیع تجمعی یا یکنواخت خواهد بود. شاخص میانگین نزدیک ترین همسایه از رابطه زیر به دست می آید:

که در آن Ḋo متوسط فاصله بین هر یک از شاخص‏ها به نزدیک ترین همسایه که از رابطه زیر به دست می آید.

و Ḋe میانگین فاصله مورد انتظار برای شاخصه بدست آمده یک الگوی تصادفی است و از رابطه زیر به دست می آید:

در معادله قبلی ḊE برابر است با فاصله بین شاخص i و نزدیک ترین همسایه آن، n برابر است با مجموع تعداد شاخص ها و A برابر با کل مناطق مورد مطالعه (احدنژاد و همکاران، 1392: 115).

منابع
1. ابراهیم زاده، عیسی (1391)، سازمان یابی فضایی و روابط شهر و روستا، چاپ اول، مشهد، انتشارات مرندیز.
2. ابراهیم زاده، عیسی؛ شمس اله کاظمی زاده؛ حکیمه قنبری (1391)، تحلیلی بر آسیب پذیری ناشی از زلزله بر ارائه الگوی بهینه مکانیابی کاربری های ویژه بهداشتی- درمانی و آموزشی، جغرافیا و آمایش شهری- منطقه ای، شماره 4، زاهدان.
3. ابراهیمزاده، عیسی؛ محسن احد نژاد؛ حسین ابراهیم زاده آسمین و یوسف شفیعی (1389)، برنامهریزی و ساماندهی فضایی- مکانی خدمات بهداشتی و درمانی با استفاده از GIS (نمونه موردی: شهر زنجان)، پژوهشهای جغرافیای انسانی، شماره 73، صص 58-39.
4. ابلقی، علیرضا (1384): یادداشت سردبیر، مجله هفت شهر، سازمان عمران و بهسازی شهری، شماره 18 و 19.
5. احدنژاد روشتی، محسن؛ حیدر صالحی میشانی، لیلا وثوقی راد، سید احمد حسینی (1392)، نقش ارکان اصلی شهر ایرانی اسلامی در مکان گزینی مراکز اقامتی (مورد شناسی: شهر زنجان)، جغرافیا و آمایش شهری- منطقهای، شماره 7، صص 126-111.
6. احدنژاد روشتی، محسن؛ کریم جلیلی و علی زلفی (1390)، مکانیابی بهینه محل های اسکان موقت آسیب دیدگان ناشی از زلزله در مناطق شهری با استفاده از روشهای چند معیاری و GIS (مطالعه موردی: شهر زنجان)، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، جلد 20، شماره 23.
7. احدنژاد، محسن(1388)، مدل سازی آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله (مطالعه موردی شهر زنجان)، رساله دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری به راهنمایی مهدی قرخلو، دانشگاه تهران.
8. احمدی، حسن(1376): نقش شهرسازی در کاهش آسیب پذیری شهر، مسکن و انقلاب، تهران.
9. اخگر، محمدفاضل(1387): بررسی کاربری اراضی شهر مریوان با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی( GIS)، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان.
10. آرنوف، استان(1375): سیستمهای اطلاعات جغرافیایی، تهران، انتشارات سازمان نقشهبرداری کشور، تهران.
11. اسدی نظری، مهرنوش ( 1383) برنامه ریزی و مکان یابی اردوگاه های اسکان موقت بازماندگان زلزله، نمونه ی موردی منطقه ی یک شهر شیراز، پایان نامه ی کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشگاه تهران.
12. اسماعیلی، اکبر(1382): کاربرد GIS در فرایند مسیریابی ایستگاه های آتش نشانی، تازه های ترافیک، سال چهارم، شماره نوزدهم.
13. اسماعیلیان، زهرا (1390): نقش مدیریت واحد در بحرانهای طبیعی شهری-مطالعه موردی شهر اصفهان، رساله دکتری، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری و منطقهای، دانشگاه تبریز، تبریز.
14. اسمیت ، کیت(1382) ؛ مخاطرات محیطی ، ترجمه ابراهیم مقیمی و شاپور گودرزی نژاد ، چاپ اول، انتشارات سمت.
15. آقابابائی، محبوبه (1388) : تحلیل فضایی ایستگاهها و خدمات آتش نشانی شهر خمینی شهر (با استفاده از GIS)، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان، اصفهان.
16. آل شیخ، ع‍ل‍ی اص‍غ‍ر، ح‍س‍ی‍ن ه‍لال‍ی، م‍ح‍م‍دج‍ع‍ف‍ر س‍ل‍طان‍ی (1381) : کاربرد GIS در مکان یابی عرصه پخش سیلاب، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال هفدهم، شماره 4.
17. امامی، امیر عباس و سارا کشانی (1391)، تامین اردوگاههای اسکان موقت در بوستان تهران برای آسیب دیدگان زلزله محتمل تهران، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دوره دوم، شماره اول.
18. اولیویه، دولفوس (1374) : فضای جغرافیایی،( مترجم: سیروس سهامی) نشر نیکا.
19. ای درایک توماس. جی.هواتمر جرالد(1383) ، مدیریت بحران،اصول و راهنمای عملی دولت های محلی، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران.
20. ایمانی جاجرمی، حسین (1375)، مطالعهای در باب ایجاد سازمانهای مرکزی آتشنشانی کشور، وزارت کشور، تهران، انتشارات مرکز مطالعات برنامهریزی شهری.
21. بحرینی، سید حسین(1377): فرایند طراحی شهری، دانشگاه تهران، تهران.
22. بهرامی، سرگل (1387): تحلیل شبکه خدمات و فوریتهای پزشکی با استفاده از GIS (مطالعه موردی: شهر اصفهان)، پایاننامه کارشناسی ارشد،گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه اصفهان، اصفهان.
23. پرهیزکار، اکبر (1383)، ارائه مدل و ضوابط مکان گزینی ایستگاه های آتش نشانی، مرکز پژوهش های شهری و روستایی.
24. پرهیزکار، اکبر( 1376): ارائه الگوی مناسب مکانگزینی خدمات شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، پایاننامه کارشناسیارشد دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
25. پور محمدی، محمد رضا؛ علی مصیب زاده(1387)، آسیب پذیری شهرهای ایراندر برابر زلزله و نقش مشارکت محله ای در امداد رسانی آنها، جغرافیا و توسعه، شماره 12.
26. پورمحمدی، محمدرضا (1392)، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات سمت.
27. پویان ژیلا (1373)، برنامهریزی مقابله با خطرات طبیعی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.
28. تیموری، محمود(1383)، مدیریت بحران در بافت های تاریخی، مجله شهرداریها، شماره61، ویژه نامه شماره 14، تهران.
29. جان استار جفری، واستن (1377)، مقدمه ای بر سیستم اطلاعات جغرافیایی (ترجمه سید حسن ثنایی نژاد)، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ اول.
30. جلال زاده، اعظم؛ ابراهیم اصغری؛ محمد فریدی و محسن موید (1385)، تحلیل ساختاری گسل پیرانشهر، بیست و پنجمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی ایران.
31. جلیل پور، شهناز (1389)، ارزیابی آسیب پذیری کالبدی شهرها در برابر زلزله با استفاده از GIS نمونه موردی: بافت قدیم شهر خوی ، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه زنجان.
32. چهرقان، علیرضا و محمد علی رجبی (1391)، تعیین مکان بهینه در فضای گسسته با استفاده از سیستم اطلاعات مکانی و سیستمهای استنتاجی فازی، نشریه علمی- ترویجی مهندسی نقشه برداری و اطلاعات مکانی، دوره چهارم، شماره 1.
33. حاتمی نژاد(1388)، ارزیابی میزان آسیب پذیری لرزه ای در شهر(نمونه موردی، منطقه 10 شهرداری تهران)، پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره 68، تهران.
34. حبیب، فرح(1371)، نقش فرم شهر در به حداقل رساندن خطرات ناشی از زلزله، مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین المللی بلایای طبیعی در مناطق شهری، دفتر مطالعات برنامه ریزی شهری، تهران.
35. حبیب، فرح(1383): شکل شهر-زمین لرزه،مجله هفت شهر، سازمان عمران و بهسازی شهری وزارت مسکن و شهرسازی، شماره 17، تهران.
36. حبیبی، سید محسن(1376): رشد شهر از درون، دیدگاهها و نظرها، شورای تخصصی شهر تهران، تهران.
37. حبیبی، کیومرث(1387)، تعیین عوامل موثر در آسیب پذیری بافت کهن شهری زنجان با استفاده از روش فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی، هنرهای زیبا، شماره 33، دانشگاه تهران.
38. حسنی (1384)، ضرورت تجدیدنظر در مدیریت بحران زلزله در ایران، مجموعه مقالات مربوط به ایران و ژاپن، سازمان مدیریت و برنامهریزی، شماره 298، 49-37.
39. حسین زاده دلیر، کریم (1387)، برنامهریزی ناحیهای، تهران، انتشارات سمت، چاپ هفتم.
40. حسین زاده، سید رضا(1383): برنامهریزی شهری همگام با مخاطرات طبیعی با تاکید بر ایران، مجله جغرافیا و توسعه ناحیهای، شماره سوم، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد.
41. حسینی جناب، وحید و سایمانی مهرجانی، محمد(1383): رویارویی با سوانح طبیعی از منظری دیگر، مجله شهرداریها، شماره68، تهران.
42. حسینی، سید احمد؛ مهدی مدیری و محمد مهدی هوشنگ (1391)، ارزیابی نحوه پراکنش و چگونگی دسترسی شهروندان به خدمات اضطراری در حوادث انسان ساخت با رویکرد پدافند غیرعامل (نمونه موردی: نواحی 117 گانه تهران)، فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، سال دوم، شماره سوم، 192-173.
43. حمیدی، ملیحه(1371): ارزیابی الگوهای قطعه بندی اراضی و بافت شهری در آسیب پذیری مسکن، مجموعه مقالات سمینار سیاست های توسعه مسکن در ایران، تهران. سعیدنیا، احمد (1378) : کتاب سبز راهنمای شهرداریها، کاربری زمین شهری، انتشارات مرکز مطالعات برنامهریزی شهری وزارت کشور، چاپ اول.
44. رضایی، میثم (1391)، کاربرد مدلهای مکانمند و تحلیل شبکه در مدیریت بحران شهری با استفاده از GIS (مورد مطالعه: منطقه 3 شهر اصفهان)، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
45. رضویان، محمدتقی (1387): عملکرد مدیریت شهرهای کوچک در برنامه ریزی کاربری اراضی( مطالعه موردی: شهر بناب)، فصلنامه پژوهش های جغرافیایی، شماره 62.
46. رنجبر، فاطمه (1378)، روابط متعادل شهر و روستا، منظومههای روستایی شهرستان پیرانشهر، پایاننامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی.
47. رهنمائی، محمد تقی(1382): مجموعه مباحث و روش های شهرسازی(جغرافیا)، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، چاپ سوم، تهران.
48. روشندل اربطانی، طهر و دیگران (1388)، تدوین الگوی جامع فراگرد مدیریت بحران با رویکرد نظم و امنیت، فصلنامه دانش انتظامی، سال دهم، شماره دوم.
49. زارعی، بهروز و مصطفی کاظمی (1374)، ارزیابی شبکه ارتباطی شهر رشت با هدف کاهش آسیب پذیری ناشی از زلزله، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین المللی زلزله شناسی و مهندس زلزله، جلد دوم، تهران.
50. زبردست، اسفندیار و عسل محمدی (1384)؛ مکانیابی مراکز امدادرسانی در شرایط وقوع زلزله با استفاده از GIS و روش ارزیابی چندمعیاری AHP، نشریه هنرهای زیبا، شماره 21، صفحات 5-16.
51. زنگیآبادی، علی و جمال محمدی و همایون صفایی و صفر قائد رحمتی(1387): تحلیل شاخصهای آسیبپذیری شهری در برابر خطر زلزله نمونه موردی: مساکن شهر اصفهان، "مجله جغرافیا و توسعه"، شماره12.
52. زنگیآبادی، علی و نازنین تبریزی(1385)، زلزله تهران و ارزیابی فضایی آسیبپذیری مناطق شهری، "مجله پژوهشهای جغرافیایی"، شماره 56.
53. زیاری، کرامت الله (1388)، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هفتم.
54. زیاری، کرامت اله و رسول داراب خانی (1389)، بررسی آسیبپذیری بافتهای شهری در برابر زلزله (مورد مطالعه منطقه 11 شهرداری تهران)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 99.
55. زیاری، یوسفعلی و سمانه یزدان پناه (1390)، مکانیابی ایستگاههای آتشنشانی با استفاده از مدل AHP در محیط GIS (مطالعه موردی: شهر آمل)، چشم انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، سال ششم، شماره 14، 87-74.
56. سعیدنیا، احمد(1378): مواد زاید جامد شهری، کتاب سبز شهرداری، جلد هفتم انتشارات سازمان شهرداریهای کشور، تهران.
57. سید احمد حسینی (1391)، نقش شبکههای ارتباطی در توزیع کاربریها با رویکرد پدافند غیرعامل (نمونه موردی منطقه سه شهر تهران، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه زنجان.
58. شکوئی، حسین (1377): جغرافیای کاربردی و مکتبهای جغرافیایی، چاپ چهارم، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
59. شیعه، اسماعیل (1384): مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، چاپ پانزدهم، تهران.
60. شیعه، اسماعیل (1386) : مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری، تهران، دانشگاه علم و صنعت.
61. عبادی، عیسی (1385) :کاربرد GIS در مکانیابی پارکینگ های عمومی طبقاتی به روش OWA (منطقه یک تهران)، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، پایان نامه کارشناسی ارشد سنجش از دور.
62. عبدالهی، مجید (1382): مدیریت بحران در نواحی شهری، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور، چاپ دوم، تهران.
63. عزیزی، منصور (1383)، کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در مکانیابی، توزیع فضایی و تحلیل شبکه مراکز بهداشتی و درمانی، نمونه موردی: شهر مهاباد، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز.
64. عکاشه، بهرام(1383)، پریروز رودبار، دیروز بم، فردا…، چکیده مقالات همایش توسعه محله ای چشم انداز توسعه پایدار، شهرداری تهران.
65. غفاری گیلانده، عطا (1377)، ارزیابی نظام توسعه کالبدی شهری و ارایه الگوی مناسب توسعه کالبدی شهر با استفاده GIS در قالب مدل توسعه پایدار زمین (مطالعه موردی: شهر اردبیل)، تهران: دانشگاه تربیت مدرس تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی شهری.
66. فرج زاده اصل، منوچهر؛ محسن احد نژاد، جمال امینی(1390)، ارزیابی آسیب پذیری مساکن شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی، منطقه 9 شهرداری تهران)، مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، سال سوم، شماره 9.
67. فرجی، امین و مهدی قرخلو، زلزله و مدیریت شهری (مطالعه موردی: شهر بابل)، فصلنامه علمی-پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، سال هشتم، شماره 25، تابستان 1389.
68. قادری، رضا (1376)، امکانسنجی استقرار بهینه روستاهای زیر 20 خانوار (نمونه موردی: شهرستان پیرانشهر)، پایاننامه کارشناسی ارشد جغرافیای روستایی، دانشگاه آزاد واحد تهران.
69. قاسملو، فرشید (1380): پیدایش و توسعه آتشنشانی در جهان، انتشارات سازمان شهرداریها، چاپ اول، تهران.
70. قائد رحمتی، صفر( 1387): تحلیل فضایی آسیب پذیری مساکن شهری در برابر زلزله (نمونه موردی: شهر اصفهان )، پایاننامه دکتری تخصصی جغرافیا و برنا مهریزی شهری، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان.
71. قدیری، محمود؛ عبدالرضا افتخاری؛ اکبر پرهیزگار و شایان شایان (1387)، تحلیلی بر دیدگاههای نظری آسیبپذیری جامعه نسبت به مخاطرات، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، صص22-1.
72. قدیری، محمودعلی(1381): کاربرد روش های برنامه ریزی شهری (کاربری زمین) در کاهش آسیب پذیری مناطق شهری در برابر زلزله، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
73. کاظمیان، غلامرضا(1378): کنکاشی در جایگاه شورای شهر در مدیریت شهری، مجله شهرداریها، شماره 13.
74. کاظمیان، محمد (1383): ریتروماتولوژی و شیوههای برخورد با قربانیان در بلایای طبیعی، مجموعه مقالات اولین همایش علمی-تحقیقی مدیریت امداد و نجات، انتشارات موسسه آموزش عالی علمی کاربردی هلال احمر ایران، چاپ اول.
75. کاک درویشی، خضر (1387)، برنامهریزی توسعه و عمران آینده پیرانشهر، پایاننامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه آزاد واحد ملایر.
76. کسمایی، مرتضی (1388)، اقلیم و معماری، نشر خاک، اصفهان.
77. کوره پزان دزفولی، امین (1387)، اصول تئوری مجموعه های فازی، چاپ دوم، انتشارات جهاد دانشگاهی واحد صنعتی امیرکبیر، تهران، ایران
78. کیانی، گشتاسب (1386)، بررسی وضعیت و عملکرد مدیریت شهری نمونه موردی: سکونتگاههای شهری استان چهارمحال بختیاری، پایاننامه کارشناسی ارشد، اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه جغرافیا.
79. محمد پور، صابر (13)، تحلیل شاخص های کالبدی آسیب پذیری لرزه ای در بافت های فرسوده شهری با طراحی سناریو جهت مدیریت بحران زلزله؛ (مطالعه موردی: محله سیروس تهران)، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
80. محمدی احمدیانی، جمال؛ زهرا صحرائیان؛ فرامرز خسروی (1389)، نقش عوامل موثر در آسیب پذیری کالبدی شهر جهرم در برابر زلزله، تحقیقیات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 17،صص 143-121.
81. محمدی سواد کوهی، خدیجه (1390)، بررسی وضعیت واحدهای مسکونی شهر ساری به منظور برنامهریزی و مدیریت بحران، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
82. محمدی لرد، عبدالمحمود (1388)، فرایند های تحلیل شبکهای ANP و تحلیل سلسله مراتبی AHP، انتشارات البرز فرادانش، تهران.
83. محمدی، جواد (1381) : تحلیل پراکندگی فضایی و مکان یابی فضای سبز شهری در منطقه دو شهرداری تبریز، رساله کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.
84. مخدوم و دیگران (1380) : ارزیابی برنامه های محیط زیست با سامانههای اطلاعات جغرافیایی ( GIS)، انتشارات دانشگاه تهران.
85. مدیری، مهدی، خسرو خواجه (1380) : اشارهای به سیستم اطلاعات جغرافیایی، انتشارات سازمان جغرافیایی ارتش، تهران.
86. مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران(1375): برنامه ریزی کاربری زمین در مناطق زلزله خیز(نمونه شهرهای لوشان، منجیل، رودبار)، مرکز مقابله با بلایای طبیعی ایران، تهران.
87. مرکز مطالعات مقابله با سوانح طبیعی ایران(1380): ارزیابی بازسازی سه شهر زلزله زده ایران با تاکید بر آسیب پذیری آن در برابر زلزله(جلد دوم، گلباف)، مقابله با بلایای طبیعی ایران، تهران.
88. مرکز مقابله با سوانح طبیعی ایران (1375): برنامه ریزی کاربری زمین در مناطق زلزله خیز، چاپ اول، مرکز مقابله با سوانح طبیعی، تهران.
89. مرکز مقابله با سوانح طبیعی ایران(1373): کاربرد مدیریت بحران در کاهش ضایعات ناشی از زلزله، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران.
90. معصوم، جلال و جواد علیآبادی (1380): ضوابط و مقررات ایمنی و آتشنشانی، ضرورتها و تنگناها، فرهنگ ایمنی، سال اول، شماره 1، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور، تهران.
91. معصومی اشکوری، سید حسین(1385): اصول و مبانی برنامهریزی منطقهای، چاپ اول، سازمان برنامه و بودجه استان گیلان.
92. منزوی، مهشید، محمد سلیمانی، سیمسن تولابی و اسماعیل چاووشی (1389)؛ آسیب پذیری بافت های فرسوده بخش مرکزی تهران ذر برابر زلزله (مورد: منطقه 12)، پژوهشهای جغرافیای انسانی، شماره 73.
93. مهندسان مشاور بوم نگار پارس (1391)، طرح توسعه و عمران (جامع) شهر پیرانشهر.
94. مهندسین مشاور معمار و شهرساز آرمانشهر(1387)، طرح ساماندهی بافت فرسوده پیرانشهر.
95. موحد، علی؛ محمد علی فیروزی و ایوب ایصافی (1391)، بررسی آسیب پذیری ساختمانه های شهری در برابر زلزله با استفاده از مدل سلسله مراتبی معکوس در سیستم اطلاعات جغرافیایی، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال سوم، شماره یازدهم، صص 136-115.
96. موسوی، سیده فاطمه(1384): تمهیدات شهرسازی به منظور کاهش آسیب پذیری شهر در برابر زلزله- نمونه مطالعه شهر چالوس، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته شهرسازی- برنامه ریزی شهری و منطقه ای دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
97. ناطق الهی، فریبرز(1378): شناخت بحران و مدیریت آن، مجموعه سومین کنفرانس بین المللی مهندسی زلزله، تهران.
98. نظریان، اصغر و بیراز کریمی (1388)، "ارزیابی توزیع فضایی و مکانیابی ایستگاه های آتشنشانی شهر شیراز با استفاده از GIS، فصلنامه جغرافیایی چشم انداز زاگرس، سال اول، شماره دوم."
99. نقیبی، فریدون (1382) : مسیریابی بهینه خطوط لوله نفت و گاز به وسیله سیستم اطلاعات مکانی GIS، پایان نامه کارشناسی ارشد مهندسی نقشه برداری- سیستم اطلاعات مکانی GIS، گروه مهندسی نقشه برداری، دانشکده فنی، دانشگاه تهران، تهران.
100. نوجوان، مهدی؛ بابک امیدوار و اسماعیل صالحی (1392)، مکانیابی اسکان موقت با استفاده از الگوریتمهای فازی (مطالعه موردی: منطقه 1 شهرداری تهران)، دو فصلنامه مدیریت شهری، شماره 31، ص 222-205.
101. نوذر پور، علی (1380): اهداف و ضرورتهای انتشار فرهنگ ایمنی، سال اول، شماره 1، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور.
102. نوریان، فرشاد (1375) مقدمه ای بر سیستم های اطلاعات جغرافیایی، انتشارات مرکز جغرافیایی شهر تهران.
103. نیاسری فرد، مهرداد (1384)، بررسیهای لرزه زمین ساخت و ریخت زمین ساخت جنوب غرب و غرب دریاچه ارومیه (با تاکید بر گسلهای پیرانشهر و سلماس)، پایاننامه دوره کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.
104. هایوود، یان، سارا کورنلیوس، استیو کارور (1381) : مقدمه ای بر سیستم اطلاعات جغرافیایی، ترجمه گیتی تجویدی، انتشارات سازمان نقشه برداری.
105. ویلیامز، جاناتان (1376) : اطلاعات جغرافیایی از فضا، سازمان اطلاعات جغرافیایی شهر تهران.
106. Ahadnejad Reveshti, Mohsen (2007); Site selection study for fire extinguisher stations using network analysis and A.H.P Model, Case study: city of Zanjan, Map Asia Journal.
107. Alexander,David,2000,Principles of Emergency and manegments, oxford university press.
108. Bertrand, L & Hawarence, S (1986): The human factor in high fire risk urban residential areas: A pilot study in neworleans. Department of commerce, national fire prevention and control administration.
109. Bolin , R . (1982) . Long term family recovery from disaster , Monograph Boulder Institute for Behavior Science.
110. Bonham-Carter, G. F., 1991. Geographic Information System for Geoscientists:
111. Breuer, David(2001): Spatial Planning As An Instrument For Promrting Sustainable Development In the Nordic Countries, Finland.
112. Brower, David, J & Charles, Bohl(2000): Principle and practice of hazard mitigation Emmetsburg, MD: FEMA. Emergency management higher education college course, April.
113. Camarero, J.J., Gutierrrez, E. and Fortin, M.J (2000). Spatial pattern of sub-alpine grassland Eco tones in the Spanish central Pyrenees. Forest Ecology and Management, 134: 1-16.
114. Catherine L. Ross(2006), Urban Transportation Planning, Lecture: Tuesday/Thursday 1:35 – 2:55 Lab: Fridays 9:05 -11:55,Room 52 College of Computing Room 297 Mason.the Port of Kobe after the 1995 earthquake, Journal of Transport Geography 8 (2000) 53±65.
115. Chapin, F, Stuart and Kaiser Edward, J(1979): "Urban and planning, third edition, Illinois press.
116. Dikmen, Isik, M.T, Birgonul(2007), using analytic network process for performance measurement in construction, College of Architecture, Georgia Institute of Technology, USA,
117. EdmundZolnik, Julie Minde b, Debasree Das Gupta a, Sidney Turner)2010(" Supporting planning to co-locate public facilities: A case study from Loudoun County", Virginia, Journal of Applied Geography , 30, 687-696.
118. Faidi, Hadeel osama rafiq (2007), urban seismic risk: impact on land use planning in Nablus city, Palestine, submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of the master of urban and regional planning, faculty of graduate studies at an- najah university, Nablus, Palestine.
119. Fischer,Henry scharnberger charlsk and Geiger(1966),Redusing seismis vulnerability in low tomoderate risk areas,Disaster preventron and management,volume 5,number4,MCB university.
120. Ford, j.(2002): Vulnerability consepts, and Issuese؛ A literature review of the consepts of Vulnerability, its definition, and application in studies dealing with humanenvironment interactions course Geog 6100, university of Guelpha.
121. Friend, j, k, and Jessop W, N(1969): local governmental and strategic, London, tavistock puplications.
122. Garcia-Melon,Javier Ferris-Onate, Jeronimo Aznar-Bellver,Pablo Aragones-Beltern and Rocio Poveda Bautista (2008),Farmland appraisal based on the analytic network Process, Jourmal of Global Optimization, Vol.42, PP,143-155
123. Geertman, S. (1999) Geographical information technology publications
124. Ghafory-Ashtyany, M (1999), Rescue Operation and Reconstructions in Iran, Disaster Prevention and Management, Volume 8, Number 1, MCB University,ISSN 0965-3562.
125. Gibbons,John H.(1980), Criteria for Evaluating the Implementation Plan Required By the Earthquake Hazards, Congress of the united estate, office of technology assessment.
126. Gibson,Gray(1997),An Introduction to seismology Disaster preventionand
127. Giovinazzi, S Lagomarsino, S &Pampanin, S, (2005)Vulnerability Methods and Damage Scenario for Seismic Ris; Analysis as Support to Retrofit Strategies: a European Perspective, NZSEE Conference,.
128. Hall, P(1992): Urban and Regional planning, Harmondsworth Penguin Books.
129. Hill C. & Jones G. (1995)," Strategic management theory", Houghton Mifflin Company.
130. Hiraskar, G(1989): Town Planning, DhaNP & Sons Delhi first Edition.
131. Houser, G., & Egenning, P. C. (1993). Risk analysis, First Edition Earthquake Engineering Research Institute. Oakland, USA.
132. Huang, Zhengdong(2003), Data Integration For Urban Transport Planning, International Institute for Geo-Information Science and Earth Observation (ITC), The Netherlands.
133. Husdal, J. (2006), Transport Network Vulnerability: Which Terminology and Metrics Should We Use? Paper presented at the NECTAR Cluster 1 Seminar, Norway: 1-9.
134. JICA ( Japan International Cooperation Agency) and the TDMMO (Tehran Disaster Mitigation and Management Organization) ,2004, The comprehensive master plan study on urban seismic disaster prevention and management for the Greater Tehran Area in Iran. Main Final Report. Pacific Consultant International, Tokyo.
135. Lantada, N., Pujades, L., & Barbat, A. (2009). Vulnerability index and capacity spectrum based methods for urban seismic risk evaluation. A comparison, Nat Hazards 51:501-524.
136. Lili Yang, Bryan F. Jones b, Shuang-Hua Yang(2007) ,"A fuzzy multi-objective programming for optimization of fire station locations through genetic algorithms", European Journal of Operational Research 181 , 903-915.
137. management, Volume 6.Number 5,MCB university press, Emerald Group Limited.
138. Martinelli A, Cifani G.2008. Building Vulnerability Assessment and Damage Scenarios in Celano(Italy) Using a Quick Survey Data-based Methodology, Soil Dynamics and Earthquake Engineering 28:875-889.
139. Maskerey. Andrew, Disaster Mitigation (1989), A community Based Aprroach Oxfam.
140. Mc Conkey, D (1987): planning for uncertainty, Business Horizons Journal.
141. Mitchell, J.K., Devine, N., and Jagger, k.,(1989), A contextual model. Modeling with GIS, Pergamon. Ontario, Pages. 291-300.
142. Nakabayashi, Itsuki(1994) "Urban Planning Based on Disaster Risk Assessment." In Disaster Management in Metropolitan Areas for the 21st Century, Proceedings of the IDNDR Aichi/Nagoya International Conference, 1-4 November, Nagoya, Japan, 225-239.
143. Okay ergunay, landuse planning as in instrument of earthquake hazard mitigation in turkey.
144. Paton, Douglas & Fohston, David (2001): disaster and communities vulnerability, residience and preparedness, Disaster prevention and management, Volume 10, Number 4, MCB Univercity, ISSN 0965-3562.
145. Petrson: H, GIS(2002) : A bridge between Quantitative analysis and human Recoynition.
146. Rashed T, weeks John,2005Assessing vulnerability to earthquake hazards through spatial multicriteria analysis of urban areas.
147. Reja, Yousuf, Shajahan, Amreen, 2011, Analysing the earthquake vulnerabilities for urban areas: In the context of Chittagong city.
148. Saaty, Tomas L(2003), Fundamentals of The Analytic Network Process, Proc. of The International Symposium on The Analytic Hierarchy Process, Kobe, Japan.
149. Sun Shaoping(1994). "Seismic Damage of Lifeline Facilities and Disaster Prevention in China." In Disaster Management in Metropolitan Areas for the 21st Century. Proceedings of the IDNDR Aichi/Nagoya International Conference, 1-4 November, Nagoya, Japan, 317-325.
150. Tavakoli, B., & Tavakoli, S. (1993). Estimating the Vulnerability and Loss functions of Residential Buildings, Journal of the International Society for the Presentational Mitigation of Natural Hazard 7(2).
151. Turner. B. L & Meyer. W. B(1994): Global land use and land-cover change: An overview, Cambridge University Press.
152. UNDP. (2004). Reducing Disaster Risk, A Challenge for Development.
153. UNHCR (United Nations High Commissioner for Refugees) (2007) Handbook for Emergencies, Geneva, Third Edition.
154. Waugh, William (2000): Living With Hazards/Dealing with Disaster an Introduction to Emergency Management. Armonk, New York: M.E. sharper, Inc.
155. Weichselgranter, Guergen (2009), Dissaster mitigatin prevention and Manangement, 10 (2): pp 85-94.

1 . disasters
2 . Natural disasters
3. Multi – Disiplinal
4 . Crisis
5 . Turnin Point
6 . Critical Point
7 . Crisis Management
8 . earthquake
9 . Safety
2. Vulnerability
11. Downing
12 . Bakker
1- Bourrough
14 . Dominant Appoach
15 . Political Economy Approach
16 -Criterion Weighting Model
17 :Thomas L . Saaty
18 – Overlay Operation
19- Boolean Logic Model
3- Fuzzy Logic Model
21- Network Analysis Model
22- Find Best Road
23- Find Closest Facility
24- Find Service Area
25 . Nearest Neighbor
—————

————————————————————

—————

————————————————————