دانشگاه پیام نور واحد شهر ری
پروژه تحقیقاتی
موضوع:
کتابچه ی راهنمای آموزشهای زیست محیطی
استاد راهنما:
جناب آقای دکتر شبیری
دانشجویان:
فاطمه اکبری
لیلا باقری بیداخویدی
نیمسال اول 88-87
فهرست مطالب
عنوان صفحه
ـــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
فصل اول
مقدمه 6
بیان اهداف 7
هدفهای کلی واهداف رفتاری آموزش محیط زیست 8
تاریخچه توسعه آموزش زیست محیطی 9
اهداف آموزش محیط زیست 10
انواع برنامه های آموزشی در زمینه آموزش محیط زیست 11
روند تاریخی آموزش محیط زیست 13
در آمدی به مسایل زیست محیطی بین المللی 15
فصل دوم
( تعاریف، مفاهیم، آلودگیها، راهکارها و آموزش ها) 17
هوا 18
آب 26
انرژی و اثرات زیست محیطی نیروگههای حرارتی 32
زباله ها 43
صوت 46
نفت 48
خاک 51
جنگل 54
فصل سوم
( کنفرانس ها)
کنفرانس جهانی آموزش محیط زیست- توکیو 61
کنفرانس جهانی محیط زیست استکهلم 62
کنفرانس جهانی محیط زیست برانتلند 63
کنفرانس جهانی محیط زیست- ریو 64
فصل چهارم
( راهکارها)
کجا و چگونه محیط زیست را آموزش دهیم 66
تاریخچه آموزش محیط زیست در سازمان حفاظت محیط زیست 77
راهکارهای حفاظت از محیط زیست 79
آینده نگری و تعهد در قبال نسل های آینده 83
تدوین راهکارهای عملی در آموزش محیط زیست 86
فصل پنجم
نتیجه گیری 88
منابع و ماخذ 89
مقدمه:
در سرزمین ما، مقوله محیط زیست و در پیوند مستقیم با آن، ضرورت حفاظت از محیط زیست به عنوان دانش، بینش و حرفه از تاریخچه ای بس نوین بر خوردار است و به همین دلیل است که هنوز جایگاه واقعی خود را میان اذهان عمومی باز ننموده است (1) با توجه به رشد روز افزون جمعیت و محدود بودن منابع طبیعی در دسترس، امروزه مسئله حفاظت از محیط زیست به عنوان یکی از مهمترین مسائل جامعه بشری مطرح شده است که لازمه آن آموزش های زیست محیطی به افراد جامعه می باشد. نکته حائز اهمیت این است که حفظ محیط زیست محدود به مرزهای سیاسی و جغرافیایی نبوده و اهتمام جمعی همه ساکنان کره زمین را می طلبد. بنابراین مسائل محیط زیست در اواخر قرن بیستم بعدی جهانی یافت و مورد توجه و رسیدگی جدی کارشناسان قرار گرفته است.
درک عواملی و عواقب دگرگونی جهانی محیط زیست و یافتن راههای مناسب جهت پیشگیری و مقابله با آثار سوء آن بسیار ضروری است. (2) آموزش های زیست محیطی به عنوان یک اولویت مهم و درجه اول برای کلیه جوامع انسانی به خصوص کشورهای در حال توسعه مطرح می شود. در چنین جوامعی توسعه صنایع، کشاورزی و افزایش جمعیت و توسعه شهرها موجب سرازیر شدن انبوهی از آلاینده های مختلف به محیط زندگی انسان و سایر موجودات زنده گردیده و از سوی دیگر و عمدتا به دلیل آگاهی لازم، هنوز راههکارهای جدید برای مهار این قبیل آلودگی ها پیش بینی نشده است و در نتیجه معضلات ناشی از بروز این مسائل هر چه بیشتر خود نمایی می کنند. بنابراین ضروری است که تمهیداتی اندیشیده شود تا بتوان این پدیده خطرناک را که البته هنوز بسیاری از افراد خطر آن را درک نمی نمایند کنترل نمود. (3)
بیان اهداف:
هدف از این گزارش این است که انسان در جهان معاصر در لحظات بسیار حساسی از حیات خود قرار دارد با گذشت قرنها از زندگی بشر بر روی کره زمین هنوز بر قراری مساوات و عدالت و توسعه با نابرابری در میان کشورها و در درون کشورها وجود دارد. فقر و گرسنگی و عدم برخورداری از آموزش و بهداشت در همه کشورها در مقیاس های متفاوت پدیده های شناخته شده است.
ازیاد جمعیت، زیست بوم ها را که حیات بشر بدانها وابسته است به شدت در معرض نابودی قرار داده است حال برای احتراز از نابودی مطلق محیط زیست همه انسانها هم تصمیم گیران و هم مردم دیگر در ابعاد جهانی یا ملی به ویژه در سطح محلی باید آموزش های لازم را در این زمینه ببینند و بدانند که پیشرفت و توسعه باید روزهای پایدار داشته باشد واز ثمرات آن نه تنها نسل های حاضر بلکه باید نسل های آینده نیز بهره مند شوند که این کار تنها با آموزش های لازم در مورد محیط زیست به انسانها و شهروندان جامعه صورت می گیرد تا آنها از امکانات که در اختیار دارند به خوبی استفاده کنند و آن ها را به هدر ندهند تا برای نسل آینده هم باقی بماند. (4)
هدف کلی واهداف رفتاری آموزش محیط زیست:
هدف آموزش محیط زیست در اصول راهنمای آن نهفته است که می توان آن را به صورت زیر بیان کرد: توسعه آگاهی و درک هر فرد نسبت به فرآیندها و ارتباطات داخلی در محیط های طبیعی و مصنوعی به صورتی که شخص به ارزش ها ونظریات، انگیزه ها و تعهدات خود نسبت به حمایت و حفاظت از محیط زیست جامعه عمل بپوشاند و منجر به این شود که شخص اقداماتی برای حل مسایل محیط زیست و بهبود کیفیت زندگی بعمل آورد. به عبارت دیگر هدف آموزش محیط زیست اینست که در هر فرد حساسیتی نسبت به حوادث و تغییرات فیزیکی، زیست، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی محیط زیست به وجود آورد و نگرانی هایی نسبت به مسائل ناشی شده از آنها و خواستی صمیمانه نسبت به اصلاح مشکللات انسانی مانند فقر، بی سوادی و بی عدالتی اجتماعی، قدرت تشخیص و توصیف مسائل زیست در وی ایجاد کند و مهارتی برای ابداع روش ها و وسایل حل مسایل زیست محیطی در او بپروراند.
پس بر هر فرد کاملاً واجب است که برای بقای نوع بشر و ارتقاء کیفی زندگی وی از ارتباط آدمی با محیط زیست آگاه شود و آنرا درک کند و ارزشها و دیدگاههایی را برای حفاظت و عدالت اجتماعی بپروراند و به تنهایی یا گروهی در جهت حل مشکلات محیط زیست اقدام نماید و یا از بروز آن ها جلوگیری کند. آموزش محیط زیست کوشش آگاهانه ای برای دستیابی جهانی به این هدف برای تمام سنین و از طریق تمام نظام های آموزش رسمی و غیر رسمی و به کار بردن دانش و روش های همه رشته ها است. (5)
تاریخچه توسعه آموزش زیست محیطی:
ریشه های نخستین آموزش زیست محیطی، آموزش، حفاظت از محیط زیست بود.
آموزش زیست محیطی نوین نه تنها بر آگاهی شهروندان جهان از مشکلات تاکید بیشتری دارد، بلکه میل به مشارکت ومهارت آنان را در مدیریت و ساماندهی محیط زیست می طلبد. کنفرانس استهکلم را می توان اولین گردهمایی های بین المللی در جهت توجه افکار عمومی جهان به سمت محیط زیست دانست در کنفرانس سازمان ملل در مورد محیط زیست که در سال 1972 در استهکلم برگزار شد، 113 کشور جهان با تصویب بیانیه محیط زیست به نقش آموزش و آگاه کردن مردم و شناساندن موضوعات زیست محیطی به آنان تاکید کردند. در این پروژه اصول و خطوط برنامه جهانی آموزشی محیط زیست تهیه شده زمینه اصلی این برنامه ایجاد اخلاق جهانی جدیدی درمردم در برخورد با محیط زیست بود. اهداف آن ریشه کن سازی فقر، گرسنگی، بی سوادی، آلودگی، استثمار انسانی و سلطه طلبی، ممانعت از پیشرفت ملی به بهای ملت دیگر و ترویج راههای توسعه آن دسته از منابع جهانی که به نفع همه ابنای بشر است تشکیل می دهد. آموزش زیست محیطی جهانی به سرپرست (IEEP) در سال 1977 در تفلیس گرجستان برگزار شد. بیانیه و توصیه های کنفرانس تفلیس به نقطه عطفی در آموزش زیست محیطی جهان مبدل شد. در این بیانیه راه کارهایی برای توسعه آموزش زیست محیطی در سطوح ملی کشورهای جهان ارائه شد.
بیست سال بعد از کنفرانس استهکلم در سال 1992 در شهر ریو در برزیل اجلاسی با عنوان ( سرای زمین) برگزار گردید که حاصل آن منشوری به نام ( دستور کار 21) بود (6)
اهداف آموزش محیط زیست:
هدف آموزش محیط زیست در اولویت اول، پرورش افرادی فعال و آگاه نسبت به محیط زیست خود و مسئولیتشان در حفاظت از آن است برای نیل به این هدف، آموزش باید شناخت افراد را نسبت به واکنش های متقابل نسبت به جنبه های فیزیکی و بیولوژیکی اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی محیط زیست و وابستگی و ارتباطات پیچیده میان توسعه اجتماعی- اقتصادی و بهبود محیط زیست افزایش دهد. و افراد و گروههای اجتماعی باید بتواند از طریق آموزش، مجموعه ای از ارزشها و علائق به محیط زیست را کسب نموده و انگیزه های لازم را در جهت مشارکت فعال در حفاظت و بهبود محیط زیست بدست آورند به علاوه افراد و گروهها باید مهارت های لازم جهت تشخیص و حل مسائل محیط زیست را در خود رشد دهند آموزش محیط زیست برای کارشناسان و افراد متخصص اساساً به معنی جهت دادن به علائق زیست محیطی آنهاست. این آموزش می تواند منجر به توسعه و غنی شدن اطلاعات در مورد موضوعات زیست محیطی و شرکت فعالانه آنان در گروههای شغلی گردد. (5)
هدف آموزش محیط زیست توسعه آگاهی و درک هر فرد نسبت به فرایند ها وارتباطات داخلی در محیط های طبیعی و مصنوعی به صورتی که شخص به ارزش ها نظریات- انگیزها و تعهدات خود نسبت به حمایت و حفاظت از محیط زیست جامع عمل بپوشاندو منجر به این شود که شخص اقداماتی برای حل مسائل محیط زیست و بهبود کیفیت زندگی به عمل آورد. به عبارت دیگر هدف آموزش محیط زیست این است که در هر فرد حساسیتی نسبت به حوادث و تغییراتی فیزیکی، زیستی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی محیط زیست به وجود آورد و نگرانی هایی نسبت به مسائل به وجود آمده در وی ایجاد ونسبت به اطلاع مشکلات انسانی مانند: فقر، بیسوادی، بی عدالتی، اجتماعی و………
همت گمارد و مهارتی برای ابداع روش ها، وسایل و حل مسائل زیست محیطی دراو به پروراند. (5)
در مجموع هدف از آموزش های زیست محیطی کمک به بالا رفتن سطح آگاهی زیست محیطی شهروندان برای حفظ محیط زیست درمقیاس محلی، منطقه ای و جهانی است و همچنین ایجاد و ارتقای حساسیت در افراد نسبت به حوادث و تغییراتی است که در طبیعت رخ می دهد. فلسفه آموزش زیست محیطی آگاهی افراد از ارتباط انسان بر محیط زیست وارتقاء کیفیت زندگی انسان و بالا بردن ارزش ها ودیدگاه ها برای حفاظت از محیط زیست می باشد.
تا هر فرد به تنهایی یا به طور گروهی جهت حل مشکلات زیست محیطی و یا از بروز این مسائل جلوگیری کند. (6)
در مجموع هدف از آموزش محیط زیست شناخت وظایف انسان نسبت به مسائل محیط زیست درک ارزشهای زیست محیطی ، حمایت از دیدگاههای حفاظتی و عدالت اجتماعی و همچنین تلاش در جهت جلوگیری و یا حل مشکلات و عضلات زیست محیطی جامعه می باشد.(6)
انواع برنامه های آموزشی در زمینه آموزش محیط زیست:
جهت برنامه ریزی بلند مدت و کوتاه مدت آموزش محیط زیست، بایستی انواع برنامه های آموزشی موجود در زمینه آموزش محیط زیست را شناخته و بر روی آنها مطالعه جامع انجام گیرد. در زمینه آموزش محیط زیست پنج نوع برنامه آموزشی باید تهیه و اجرا گردد که شامل:
1- برنامه هایی که جهت آموزش عموم مردم و اعتلای دانش زیست محیطی جهت رسیدن به اهداف اولیه و پایه آموزشی اعمال می گردد.
2- برنامه های آموزشی جهت مقاطع مختلف تحصیلی ( ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان ودانشگاه)
3- برنامه های آموزشی برای مشاغل خاص کارگران، صنعتگران و………) به صورت تلفیق آموزشهای زیست محیطی با شغل مربوطه
4- برنامه های آموزشی با طرح مسائل خاص محیط زیست برای متخصصان و پژوهشگران محیط زیست
5- برنامه های آموزشی جهت مسئولان اجرایی، تصمیم گیران و برنامه ریزان کشور (7)
روند تاریخی آموزش محیط زیست:
روند توسعه بی حد و مرز شهر نشینی، تخریب منابع طبیعی، رشد سریع جمعیت آلودگیها مصرف بی رویه انرژی و………در جهان پیدا می کند و این اعمال ناآگاهانه انسان، نتیجه ای جز تهدید جدی در زندگی موجودات زنده و محدوده شدن شرایط زیست انسان ندارد. مسائل و مشکلات زیست محیطی صرفاً به یک کشور، منطقه و یا قاره محدود نمی شود بلکه با توجه به اینکه استقرار زمین یکپارچه است هیچ کشوری نمی تواند ادعا کند که انتشار آلودگی و مشکلات ناشی از آن مختص کشور متبوعش می باشد پس احتمال انتشار آلودگی ناشی از کشوری به دورترین نقاط دنیا وجود خواهد داشت و مشکلاتی ناشی از آن کشورهای دیگر به خصوص کشورهای هم مرز را تحت الشعاع قرار خواهد داد با توجه به اهمیت محیط زیست و توجه به مسائل و مشکلات ناشی از اعمال ناآگاهانه انسان، برگزاری اجلاس و کنفرانسهای جهانی و معاهدات بین المللی ضروری ولازم الاجرا تشخیص داده شد. این کنفرانسها با طرح مسائل ومشکلات زیست محیطی جهان و تبادل نظر و ارائه نقطه نظرات و بحث های کارشناسی، کشورها را به اجرای قوانین مصوب تشویق و ترغیب می نماید تا به پشتوانه همکاریهای جهانی، زندگی پایدار برای انسانها تبیین گردد. با بیداری کشورها نسبت به مسائل محیط زیست، اولین کنفرانس جهانی محیط زیست در سال 1972 در کشور سوئد برگزار شد. بعد از آن کنفرانس ها و سمینارهای بین المللی و معاهدات مختلف منطقه ای و جهانی در مورد مسائل محیط زیست در کشور های مختلف برگزار گردید. (7)
درکنفرانس های مهم بین المللی، آموزشی محیط زیست سهم عمده ای به خود اختصاص داده است. آموزش به عنوان اساس علم و دانش جایگاه ویژه ای در کنفرانس ها، کارگاههای آموزشی، معاهدات و اعلامیه های جهانی دارد. بر این اساس به کنفرانسهای مهم جهانی که به بررسی و ارائه راهکارهای آموزشی محیط زیست پرداخته و قوانین مهم اجرایی از آن منتج گردیده است. (7)
در آمدی به مسائل زیست محیطی بین المللی:
در اواخر قرن بیستم، مسائل زیست محیطی جایگاه والایی در دستور کار اجلاس بین المللی یافته و اذهان رهبران سیاسی، مقامات دولتی، دانشمندان و دیگر افرادی که به نوعی با این گونه امور ارتباط داشتند را به خود معطوف نمود. از اواخر دهه 1960 تا کنون بر آگاهی عمومی نسبت به خطرات و عواقب طیف گسترده ای از معضلات زیست محیطی بین المللی افزوده شده و البته این رشد آگاهی نیز بی دلیل نبوده است.
علت آنکه محیط زیست به صورت موضوعی جهانی در آمده است را می توان در چند مورد جستجو کرد:
1- بعضی معضلات زیست محیطی ذاتاً بعدی جهانی دارند برای مثال معضل جهانی تخریب لایه ازون.
2- برخی از معضلات زیست محیطی به بهره جویی از منابع مشترک جهانی باز می گردد. به معنای چون اقیانوسها، بستر دریاهای عمیق جوو فضایی بیرونی جوکه متعلق به تمامی افراد و ساکنان جامه بین المللی است.
3- بسیاری از معضلات زیست محیطی ذاتاً منطقه ای هستند یعنی ازمرز یک کشور فراتر می روند و ممکن است در کشورهای مجاور نیز تاثیر گذارند.
4- برخی از معضلات زیست محیطی دارای گسترده ای تقریباً محدود و کشوری هستند اما تعداد کشورهایی که در آنها فرایند بهره جویی بی رویه از محیط زیست صورت می گیرد.چنان زیاد است که این گونه معضلات نیز خود به خود گسترده ای جهانی می یابند.
5- و آخرین مورد که مساله محیط زیست را به موضوعی جهانی تبدیل می کند این است که بسیاری از فرآیندهایی که به بهره جویی بیش از حد منابع طبیعی و تخریب آنها منجر می شود رابطه تنگاتنگ با فرآیندهایی چون سیاست، اجتماع واقتصاد دارند. مسائل بین المللی محیط زیست از اواخر دهه 1960 به بعد توجه سیاستمداران وکارشناسان را به خود معطوف ساخت. منبع (9)
مسائل و مشکلات زیست محیطی:
1- آلودگی هوا
2- آلودگی آبها
3- انرژی نیروگاههای حرارتی
4- زباله ها
5- آلودگی صوت
6- نفت
7- آلودگی خاک
8- جنگل
آلودگی هوا
مفهوم جامع آلودگی: آلودگی عبارت است از هر گونه تغییر در ویژگیهای اجزاء متشکل محیط به طوری که استفاده پیشین از آنها ناممکن گردد. و به طور مستقیم یا غیر مستقیم منافع و حیات موجودات زنده را به مخاطره اندازد.
آلوده کننده ها ( آلاینده ها) معمولاً دراثر فعالیتهای انسان پدید می آیند و از همراهان دائمی جوامع پیشرفته بشری که تکنولوژی مدرن را در خدمت دارند، می باشند.
از طرف دیگر افزایش جمعیت، در آمد سرانه، پیشرفت تکنولوژی و بالا بردن استاندارد زندگی از عوامل مهم فزاینده آلایندها به حساب می آیند. این آلاینده ها در ارتباط با مسائل زیست محیطی مشکلاتی را موجب می گردند و شرایط محیط را برای زندگی انسان و موجودات زنده نامطلوب می سازند. با استفاده از سیکل ( چرخه) بیوژنیک که اصول آن بر پایه بکارگیری فضولات پس مانده ( زباله ها) حاصل از تولید و مصرف و بر گرداندن آنها به سیستم اصلی برای ذخیره یا بهره گیری دوباره گذاشته شده است، می توان میزان آلاینده را به حداقل کاهش داد. (23)
طبقه بندی هوا:
1- هوای غیر آلوده: هوا به عنوان یک تعریف مصطلاح برای توصیف مخلوطی از گازها که هر یک قشر نسبتاٌ نازکی را در اطراف زمین به وجود می آورند به کار برده می شود. ترکیب این مخلوط از زمین به طرف بالای حدود 50 مایل به طور قابل ملاحظه ای ثابت است.
2- هوای آلوده: اضافه شدن هر ماده ای تا حدی خواص فیزیکی و شیمیایی هوای تمیز را تغییر می دهد. آلوده کننده ها معمولاً به عنوان موادی که باعث تاثیرات قابل توجهی برای بشر، حیوانات، نباتات یا مواد بشوند طبقه بندی می گردند. (23)
تعریف واژگان:
انجمن مشترک مهندسین آلودگی هوا وکنترل آن تعریف زیر را برای آلودگی هوا بیان کرده اند:
آلودگی هوا هر گونه ماده اضافی که وارد هوا شود و خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی آن را تغییر دهد و برای زندگی انسان، گیاه ویا زندگی حیوانات خطرناک و برای اموال مضر باشد گفته می شود.
تعریف دیگری از مقررات مبارزه با آلودگی هوای ایالت آریزون استخراج شده است:
آلودگی هوا یعنی حضور یک یا چند و یا مخلوطی از آلوده کننده های مختلف در هوای آزاد به اندازه آن که برای انسان مضر بوده و یا موجب زیان رساندن به حیوانات، گیاهان و اموال شوند (20)
تاریخچه آلودگی هوا:
تمام کسانی که صدای مرا می شنوند آگاه باشند که هر کس به علت سوزاندن زغال مقصر شناخته شود سرخود را از دست خواهد داد ( ادوارد اول سال 1300)
آیا آلودگی هوا یک پدیده جدید است و یا اینکه به تازگی به آن توجه کرده ایم؟ بعضی از اشکال آلودگی هوا مانند مه دود فتوشیمیایی از پدیده های جدید می باشند تشکیل این نوع از آلودگی به نور خورشید و کثرت اتومبیل در منطقه که از نظر هواشناسی پایدار باشد نیاز دارد. تعداد اتومبیل مورد نیاز برای پیدایش این پدیده به تازگی در مراکز شهری به حد نصاب رسیده است. در حالی که آلودگی یا دود از قدیم وجود داشته است. ادوارد اول، پادشاه انگلستان در زمان سلطنتش سوزاندن زغال سنگ را در شهر لندن در هنگام تشکیل جلسات مجلس به علت ایجاد دود و بو ممنوع کرده بود به همین علت با سوزاندن بیش از حد چوب جنگلهای انگلستان به سرعت کاهش یافتند. و علیرغم فرمان سلطنت مصرف زغال سنگ هم افزایش یافت درسال 1661 جان اولین کتابی در مورد ناراحتی ناشی از هوا و دود در لندن نوشت. چاپ جدیدی از این کتاب که در سال 1772 منتشر شد. نشان داد که راه حلهای پیشنهادی سال های 1600 جان اولین مورد قبول قرار نگرفته بود است پیشنهادهای او عبارت بودند از انتقال صنایع به خارج از شهر و ایجاد کمربند سبز در اطراف شهرها که هر دوی این پیشنهادات هنوز هم به عنوان راه حل مورد استفاده می باشند. بسیار جالب است که تاریخچه آلودگی هوا در بریتانیا را قدری بیشتر مورد مطالعه قرار دهیم. در سال 1819 یک کمیته خاص برای مطالعه مساله منصوب شد، در سال 1843 دومین کمیته و در سال 1845 سومین کمیته منصوب گردید و این عمل مرتباً ادامه یافت انگلستان تنها بعد از فاجعه مه ودود سال 1952 به اقدامات جدی دست زد. مساله آلودگی هوا انگلستان در جهت بدتر شدن ادامه داشت. دکتر دو رئیس مجمع کاهش دود، درباره تلفات ناشی از دود- مه در سال 1905 و 1911 صحبت می کند و چنین به نظر می آید که کلمه مه- دود را اولین بار او به کاربرده باشد. (20)
علل آلودگی هوا: آلودگی هوا ممکن است بر اثر عوامل طبیعی یا در نتیجه فعالیت انسان ایجاد شود. فورانهای شدید آتشفشان و وزش طوفان وبادهای شدید، گازها و ذرات ریزی را وارد هوا می کند وباعث آلودگی آن می شود. اما آنچه امروزه به عنوان آلودگی هوا مطرح می شود، ناشی از فعالیتهای انسانی مانند صنعت، کشاورزی، شهر سازی و…………..است. (21)
روش های کنترل آلودگی هوا:
هدف های مربوط به برنامه کاهش و کنترل آلودگی هوا عبارتند از:
1- کاهش تراکم مواد آلوده کننده هوا که برای بهداشت عمومی افراد زیان آور است.
2- کاهش اثرات روانی نامطلوب و نارضایتی عمومی به علت تماس طولانی با دود کم شدن وسعت دید در نتیجه غبار فتوشیمیایی.
3- به حداقل رساندن زیان های اقتصادی ناشی از آلودگی هوا از طریق کاهش خساراتی که به ساختمان ها و محصولات کشاورزی وارد می گردد. هم چنین کاهش هزینه های مربوط به نظارت مداوم داخل منازل شخصی
4- کاهش احتمال عدم رشد و از بین رفتن درختان پردازش در مناطق شهری که در نتیجه تماس طولانی آنها با هوای آلوده ممکن است اتفاق بیفتد.
یکی دیگر از هدفهای کنترل آلودگی هوا این است که مقدار آلودگی را به حدی که ( استانداردهای اعلام شده) تعیین شده است کاهش دهیم. این کاهش باید به آیین نامه ها و مقررات ملی و بین المللی مطابقت داشته باشد. هدف، حذف کامل آلاینده ها نیست، زیرا این کار از نظر فنی بسیار مشکل واز نظر اقتصادی بسیار پر هزینه است. در تدوین استاندارد های آلودگی هوا و برنامه ریزی کنترلی همواره دو موضوع باید مد نظر قرار گیرد:
الف) آلاینده ها به حدی باشد که برای سلامتی انسان و سایر موجودات زیان آور نباشد.
ب) از نظر اقتصادی و فنی عملی باشد و منجر به تعطیلی صنایع نگردد.
برای نیل به اهداف بالا، اقدامات ذیل ضروری به نظر می رسد:
1- آموزش و اطلاعات عمومی مردم را در جهت کنترل آلودگی هوا از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا خانواده ها، تاسیسات تجاری، کارخانجات و بالاخره دارندگان وسایط نقلیه از تولید کنندگان مهم آلودگی هوا هستند. به همین جهت می توان به وسیله آموزشهای جمعی و بصری از طریق وسایل ارتباط جمعی ( رادیو، تلویزیون، سینما) روزنامه، مجله، تهیه و توزیع جزوات ساده و یا آموزش های عمومی در سطح مختلف تحصیلی که در آن صنایع آلوده کننده هوا، خطرات و روش های جلوگیری از آنها به صورت ساده و روان بیان شده باشد، اطلاعات عمومی مردم را در این زمینه افزایش داد که یقیناً سهم موثر و به سزایی در جهت کاهش و کنترل آلودگی هوا خواهند داشت.
2- توسعه فضای سبز: از ضروری ترین و مطبوع ترین اقدامات شهری که به منظور مبارزه با آلودگی هوا از طریق افزایش ظرفیت خود پالایی هوا قابل انجام است توسعه فضای سبز است. به عبارت دیگر، توسعه فضای سبز باعث رقیق کردن آلودگی هوا می گردد. مثلاً با جلوگیری از تراکم ساخت و ساز واحداث کمربند سبز بین مناطق صنعتی و مسکونی می توان اقدامات بسیار مهمی در جهت کاهش آلودگی هوا اعمال نمود.
3- کنترل وسایط نقلیه: بدو شک وسایط نقلیه موتوری سهم بیشتری در آلودگی هوا نسبت به سایر منابع آلاینده دیگر دارند، لذا کنترل از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.
مهم ترین آلوده کننده های ناشی از وسایط نقلیه عبارتند از: منواکسید کربن، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای ازت، آلوئیدها، فرم آلوئید و ذرات که بیشتر مربوط به سرب موجود در مواد اضافه شده به بنزین است.
مواد آلوده کننده وسایط نقلیه گاز سوز به مراتب کمتر از موتورهای بنزینی و دیزلی است. به همین دلیل این گروه از وسایط نقلیه موتوری مورد قبول مقامات مختلف مسئول کنترل آلودگی هوای شهرها قرار گرفته است. خوشبختانه تعداد این گونه وسایط نقلیه با توجه به رعایت استانداردهای آلودگی هوا در اغلب کشورهای جهان منجمله ایران ازدیاد قابل توجهی پیدا کرده است.
میزان آلودگی هوا ناشی از خودروها درصد قابل توجهی را به خود اختصاص می دهد، لذا کنترل آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است، درنتیجه اقدامات زیر ضروری است.
1- جایگزین کدرن وسایط نقلیه عمومی به جای وسایط نقلیه شخصی
2- جایگزین کردن سوخت های گازی و یا برقی به جای بنزین و گازوئیل
3- ملزم نمودن سازندگان اتومبیل های داخل به تبعیت از استانداردهای آلودگی هوا
4- جلوگیری از تردد خودروهای اداری نقص فنی
5- اجباری کردن معاینه هر شش ماه یکبار، کلیه اتومبیل ها
6- از سرویس خارج کردن اتومبیل های فرسوده و قدیمی، جایگزین کردن اتومبیل های نو وجدید مطابق با استاندارد های موجود
7- تشویق دارندگان وسایط نقلیه جهت نصب دستگاههای کاهش دهنده آلودگی ناشی از اگزوز اتومبیل ها.
8- فراهم نمودن تسهیلات لازم قانونی در جهت کاهش هزینه های وسایل کنترلی
9- ایجاد مترو، اتوبان ، و یک طرفه کردن خیابان ها.
10- رعایت ضوابط طرح ترافیک در ساعات ممنوعه توسط رانندگان
امروزه اکثر سازندگان اتومبیل ها و مسئولین کنترل کیفیت هوای پاک به این نتیجه رسیده اند که بهترین راه حل جهت کاهش و کنترل آلودگی هوای ناشی از خودروها، استفاده از کاتالیزورهایی است که قبل از اگزوز ماشین نصب می گردد تا آلاینده های خروجی از اگزوز را تا حد استانداردهای قابل قبول کاهش دهد.
4- کنترل صنایع: صنایع به علت زیادی و تنوع آلاینده های خروجی سهم موثری در آلودگی هوا دارند. برای کنترل آن می توان به موارد زیر اشاره نمود: (22)
1- احداث صنایع در خارج از شهر به طوری که بارهای غالب منطقه آلاینده های خروجی را به سمت مناطق مسکونی هدایت نکند.
2- محل احداث کارخانه از نظر شرایط جوی مانند سرعت و جهت باد ویا وضعیت پستی و بلندی منطقه در مطالعات اولیه احداث صنایع لحاظ گردد.
3- تغییر در مراحل عملیات تولید محصول نهایی
4- تغییر در مواد مورد استفاده در تولید و تغییر در سوخت صنایع
5- نصب دستگاههای کنترل کننده مواد آلاینده در کلیه قسمت های مورد نیاز در فرایند تولید اگر چه با نصب سیستم کنترل آلاینده ها نمی توان مطمئن بود که به طور کامل بتوان از خروج آلاینده ها جلوگیری کرد، ولی در صورت طراحی مناسب یک سیستم کنترل آلاینده مزایای دیگری علاوه بر حفاظت کارگردان دارد مانند:
-) جلوگیری یا کاهش ریسک انفجار گرد وغبار
-) افزایش قابلیت دید و کاهش احتمال حوادث
-) جلوگیری از بوهای ناخوشایند
-) کاهش هزینه های سرویس و نگه داری وتمیز کردن
-) کاهش فرسودگی تجهیزات، به ویژه برای تجهیزاتی مانند یاتاقان ها و پولی ها که گرد و غبار ریز می تواند بر روی آنها سبب خوردگی وافزایش فرسودگی گردد.
بهبود روحیه کارگردان و افزایش تولید و طراحی ونصب، عملکرد و نگه داری مناسب برای سیستم کنترل آلاینده کار آور مقررون به صرفه و قابل اطمینان از موارد ضروری می باشند. (22)
آلودگی آبها
تعریف آلودگی آب: مشکلات و مسایل بهره برداری از منابع آب جهان به استفاده نادرست از آب محدود نمی شود گاه انسان با اعمال نسنجیده خود، سبب تغییر آب می شود که به آن آلودگی آب گویند. آلودگی آب شامل تغییرات فیزیکی، شیمیایی و زیستی آب است. (21 )
آب موجود بر روی زمین مقداری است ثابت و اگر گردش آب روند طبیعی خود را سیر کند، این مقدار همواره ثابت خواهد ماند. ولی به علت دخالت بشر، گردش آب دیر زمانی است که روند طبیعی خود را از دست داده است با وجود یکه گردش آب در طبیعت هنوز ادامه دارد، ولی آب چه از لحاظ کمیت و چه از لحاظ کیفیت حالت طبیعی خود را از دست داده است (1)
مقایسه آلودگی و پاکیزگی آب:
آلودگی انحراف از پاکیزگی است. وقتی موضوع آلودگی محیط زیست مطرح می شود، بیش از آنکه منظورمان انحراف از یک حالت پاکیزه باشد، منظور انحراف از یک حالت معمولی است. این ماده که به طور وسیعی در همه جا گسترده، حلال خوبی و به طور طبیعی هرگز به صورت کاملاً خالص یافت نمی گردد. حتی در غیر آلوده ترین نواحی جغرافیایی آب باران شامل گازهای N2,CO2,O2 محلول در آن است و همچنین گرد و غبار یا دیگر ذرات معلق در اتمسفر به صورت تعلیق در آب حمل می شوند.
آب چشمه ها و آبهای طبیعی سطحی معمولاً شامل ترکیبات حل شده از فلزاتی نظیر Fa , Ca , Mg , Na می باشند. آب سخت شامل مقدار قابل توجهی از ترکیبات فلزات مربوط است. حتی آبهای نوشیدنی هم از نظر شیمیایی خالص نیستند. با وجودی که ذرات جامد معلق از بین برده شده و باکتریهای مضر نابود شده اند اما خیلی از مواد در محلول باقی مانده اند. در واقع آب به صورت کاملاً خالص برای نوشیدن مطبوع نیست بلکه ناخالص ها طعم آب را مشخص می نمایند. (23)
آبهای آلوده را می توان به طور کلی به سه دسته تقسیم کرد:
1- آبهای آلوده ای که پس از تصفیه می توان آنها را دوباره مورد استفاده قرار داد. به عنوان مثال می توان آبهای آلوده گرمابه ها، استخرها، آب باران که به صورت سیلاب روی خیابان جاری می شود و به طور کلی تمام آبهای آلوده ای را که دارای مواد شیمیایی سمی نیستند، تصفیه کرد و مورد استفاده قرار داد. البته شرط اولیه تصفیه آب، وجود یک سیستم کانالیزاسیون در شهرها می باشد.
2- آبهای آلوده ای که بیشتر درکارخانه ها و مراکز صنعتی مورد استفاده قرار گرفته اند و به شدت کمی می باشند. این نوع آبها را نمی توان تصفیه کرد و به فرض تصفیه کردن نبایستی آن را برای نوشیدن و یا مواد غذائی استفاده نمود. این نوع آب را می توان دوباره در مراکز صنعتی استفاده نمود.
3- آبهایی که هر چند آلوده نیستند ولی از گردش طبیعی آب به طور کلی خارج می شوند این نوع آبها در صنایع نوشابه سازی مصرف می شوند. در این حالت تمام خصوصیات خود را به عنوان آب از دست می دهند. در کشوری مانند ایران، که از نظر ثروت آبی چندان غنی نیست، این مسائل به خصوص تصفیه آب، بایستی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. (1)
مسمومیت آب نوشیدنی:
مجموع منابع آبهای شیرین روی زمین حدود 24 میلیون کیلومتر مکعب می باشد ولی آلودگی آن روز به روز افزایش می یابد. از سوی دیگر باید در نظر داشت که منابع آبی بر روی زمین به طور یکنواخت و مساوی تقسیم نشده اند. در حالیکه کشوری و یا شهری با خطر خشکسالی رو به روست در همان زمان ممکن است شهری دیگری در سیلی خانمانسوز غوطه ور گردد.
افزایش مقدار آلودگی آبها از طرفی متناسب است با ازدیاد روز افزون جمعیت روی زمین و از طرف دیگر با رشد به ظاهر بی انتهای مراکز صنعتی. آلودگی همیشه همراه با تغییرات کلی در اشکال فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک آب است در اثر این تغییرات در صفات مفید آب، آب نه تنها خواص حیات بخش و بهداشتی خود را از دست می دهد و غیر قابل استفاده برای نوشیدن و یا طبخ می شود بلکه برای آبیاری زمین های کشاورزی نیز چندان بدون خطر نخواهد بود. (1)
علاوه بر اثر مستقیمی که آلودگی آب بر روی زندگی انسان دارد، حاوی آثار غیر مستقیم نیز می باشد زیرا بالا رفتن شدت آلودگی آب زندگی را برای موجودات آبزی رفته رفته غیر ممکن می کند. از سوی دیگر، بسیاری از این موجودات منابع غذائی بشر را تشکیل می دهند و بسیاری دیگر از موجودات شناخته آبزی و ناشناخته از نظر ارزش غذایی می تواند در آینده مورد استفاده غذایی قرار گیرد.
با از بین بردن این موجودات، بشر در حقیقت اساس زندگی خود را نابود می کند.(1)
استفاده های طبیعی از آبها عبارتند از:
1- زیبایی و تفریحی
2- ذخیره آب مصرفی عموم مردم
3- محیط زیست آبی جانوران ( ماهی ها)
4- کشاورزی
5- صنعتی (23)
وسعت آلودگی آب:
انجمن حفاظت محیط زیست ایالات متحده امریکا بر آورد کرده که تقریباً یک سوم جریان آب جهان به طور مشخص آلوده و اصل حفظ کیفیت آب بر هم زده شده است. در این برآورد آلودگی به عنوان یک زیان مطرح شده که به خواص شیمیایی و فیزیکی آب لطمه وارد می کند.
طبقه بندی آلوده کننده های آب:
نشانه های آلودگی آب حتی با سطحی ترین توجه مشخص می شوند. برای مثال نوشیدن آب طعم بد می دهد، توده های علفهای هرز آبی در حجم زیادی از آب رشد می کنند. آب کنار دریاها و اقیانوس ها و رودخانه ها و دریاچه ها بوی ناخوشایندی منتشر می سازد. مقدار ماهیهای تجاری کاهش می یابند و گوشت بعضی از آنها فاسد شده روغن آنها را می توان روی سطح آب به صورت جاری یا کف در کنار دریا دیده آلوده کننده های آب به نه دسته طبقه بندی شده اند.
1- زباله های متقاضی اکسیژن
2- عوامل بیماری زا
3- مواد غذایی گیاهی
4- ترکیبات آنی سنتز شده ( مصنوعی)
5- نفت
6- رسوبات
7- مواد شیمیایی معدنی و کانی ها
8- مواد رادیواکتیو ( پرتوزا )
9- گرما (23)
منشا آلودگی و خصوصیات مواد مولد آلودگی در آب:
آلودگی آب می تواند دراثر سانحه، مانند سوانحی که سالانه به وسیله کشتی های نفتکش در دریاها و اقیانوس ها پدید می آیند به وجود آید ولی مسبب اصلی آلودگی آبها در اکثر مواقع سهل انگاری سود جوئی، راحت طلبی و بی فکریست. مهم ترین عوامل و منشاهای آلودگی آب را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
1- آبهای آلوده شده در شهرها: بیشتر شهرها که دارای سیستم فاضلاب می باشند. به خصوص شهرهای ساحلی آبهای آلوده خود را بدون انجام کوچکترین عمل تصفیه، وارد رودخانه ها و دریاها می کنند.
2- آبهای آلوده شده در مراکز صنعتی: مراکز صنعتی مهم ترین مراکز آلودگی آب می باشد. این مراکز از آب به صورت مختلف استفاده می کنند. همانگونه که طرق مورد استفاده قرار دادن آب مختلف هستند. اشکال و شدت آلودگی آن نیز متفاوت است. از جمله مراکز مهم آلودگی می توان صنایع تولید نفت و فرآوردهای نفتی، صنایع شیمیایی، صنایع (کاغذ و مقوا) و صنایع زغال سنگ را نام برد.
3- آبهای آلوده شده در اثر کشاورزی: با پیشرفت کشاورزی و به خصوص افزایش روز افزون در مصرف کود و سموم شیمیایی، بخش های کشاورزی نیز یکی دیگر از منابع تولید آلودگی آب می باشد، زیرا کودهای شیمیایی به طور کامل جذب گیاهان نمی شوند و مقداری از آن همیشه به وسیله آب شسته شده و جذب زمین می گردد. از این راه موادی مانند فسفات وارد آبهای زیر زمینی می شوند. (1)
راههای مصرف بهینه آب: در کشور ما از آب آشامیدنی تصفیه شده برای شست و شوی اتومبیل وحیاط آبیاری باغچه ها، استحمام، لباسشویی و ظرفشویی استفاده می گردد در حالی که در بسیاری از کشورها آب آشامیدنی از آبی که به مصارف دیگر می رسد، جداست. برای بهره برداری درست از آبهای آشامیدنی بهداشت، شاید بهترین راه جدا کردن آب آشامیدنی از آبهای مصرفی دیگر است. در کشاورزی هم باید از روشهای آبیاری متناسب با محیط استفاده کرد و یا از روشهای جدید بهره برد. (21)
اثرات زیست محیطی نیروگاههای حرارتی:
با توجه به اثرات تخریبی و بعضاً غیر قابل جبران و بسیار پر هزینه بسیاری از پروژه های توسعه، ارزیابی زیست محیطی به عنوان یک ابزار قدرتمند برای دستیابی به توسعه پایدار از سال 1373 در کشور ایران جایگاه قانونی یافته است. تعداد پروژه های که تاکنون توسط شورای عالی حفاظت محیط زیست ایران مورده تصویب قرار گرفته اند رو به افزایش است.
اهداف، ضرورتها و منافع ارزیابی اثرات زیست محیطی:
انرژی از نیازهای ضروری برای توسعه اقتصادی- اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی است. با این حال، بسیاری از منبع انرژی جهانی در حال حاضر به وسیله روشهای تولید و مصرف می گردند که اگر وضعیت فناوری آنها تغییر ننماید و کمیت ها افزایش یابند بدون تردید قابل پایداری نخواهد بود. لذا نیاز به کنترل میزان خروج گازهای گلخانه ای و دیگر گازها و مواد آلاینده، اصلاح و بهبود بیشتر در زمینه تولید، انتقال، توزیع و مصرف انرژی و نیز کاربرد انرژی متناسب با محیط زیست، به ویژه منابع قابل احیاء و بازیافت را بیش از پیش ضرورت می بخشد یکی از مهم ترین خط مشی های بین المللی در دستیابی به اهداف فوق، دستور کار 21 است.
براساس موارد مشروح در فصل نهم دستور کار 21 کنفرانس سازمان ملل درباره محیط زیست و توسعه در سال 1992، فعالیتهایی که در زمینه حفاظت از محیط زیست پی گیری می شود باید هماهنگ با توسعه اقتصادی و اجتماعی بوده و مانع کامل اثرات سوء بر توسعه باشد. در این رابطه توسعه انرژی ( نیرو) کارایی و مصرف آن یکی از محدودهای برنامه ای پیشبرد توسعه پایدار است که به آن اشاره شده و مورد توجه قرار گرفته است.
یکی از مواردی که در فعالیتهای برنامه مذکور مورد توجه واقع شده تاسیس و بهسازی کیفیت امکانات، پیش بینی تغییرات، تحولات وبررسی اثرات زیستی محیطی و اقتصادی- اجتماعی توسعه انرژی کارآیی و مصرف آن است. اهداف اصلی این برنامه کاهش اثرات سوء انرژی بر جو زمین با ارتقای خط مشی و برنامه های متناسب برای افزایش نظام های تولید انرژی با صرف اقتصادی و ایمن از نظر زیست محیطی است. (19)
فعالیتهای مختلفی در راستای دستیابی به برنامه های فوق مورد نظر قرار گرفته است که مهمترین آنها را می توان شامل موارد زیر دانست:
1- تجدید نظر در خصوص ذخایر انرژی موجود برای شناخت راهکارهای اصولی برای افزایش نظامهای انرژی جدید، تجدید پذیر، و بازیافتی که مناسب های لازم را از نظر محیط زیست داشته باشند.
2- هماهنگ نمودن طرحهای انرژی در سطح منطقه ای و ناحیه ای و بررسی اقتصادی بودن توزیع متناسب آن با محیط زیست
3- بهبود بخشی خط مشی ها و برنامه ها در رابطه با موازین دولتها اجتماعی واقتصادی هماهنگ با توسعه برای افزایش کارآیی انرژی موجود
4- ایجاد منابع جدید برای طرحهای نو و مدیریت برنامه های ارتقای کیفیت، ظرفیت سازی و ترویج بازیافت انرژی
5- ارتقای استانداردها وتوصیه های کارآئی انرژی و خروجی های متناسب در سطح ملی برای کاهش اثرات سوء در محیط زیست.
6- تشویق اجرای آموزش و برنامه های اطلاع رسانی مربوط به کارآئی انرژی و نیز نظامهای متناسب با محیط زیست در سطوح محلی، ملی و ناحیه ای و منطقه ای (19)
اهداف ارزیابی زیست محیطی:
مهم ترین هدف انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی اطمینان یافتن از رعایت سیاست ها واهداف تعیین شده در برنامه و فعالیتهای یک طرح یا پروژه در راستای ضوابط، معیارها، قوانین و مقررات زیست محیطی دولتها می باشد. براساس موارد فوق اهداف اثرات زیست محیطی را می توان در زمینه های زیر خلاصه نمود
-) محو و ترمیم خسارات وارده بر محیط زیست
-) افزایش سطح آگاهی جامعه
-) استفاده از نظرات عموم جامعه در فرآیند تصمیم گیری
-) شناخت مسائل و مشکلات خسارت بار زیست محیطی که احتمال وقوع آنها وجود دارد.
-) پیش بینی بروز اثرات زیست محیطی مهم و پایدار
-) تعادل بخشی بین اهداف بلند مدت توسعه و ضرورت برخورداری اکثریت مردم از منابع توسعه در راستای حفاظت محیط زیست.
-) ازدیاد سطوح همکاری و هماهنگی ها بین سازمانهای دولتی و خصوصی
-) به کارگیری و تلفیق معیارهای زیست محیطی در برنامه ریزی های عمرانی
-) مشخص نمودن وظایف هر یک از ارگانهای دولتی جهت حفظ محیط زیست
-) برقراری تعادل بین جمعیت و منابع محیط زیست
-) حفظ کیفیت منابع تجدید پذیر برای بهره برداری از بیشترین بازده با نگهداشت صحیح چرخه های حیاتی
-) فراهم آوردن زندگی سالم و فعال برای جامعه
-) شناساندن روش های صحیح استفاده از محیط زیست
-) شناخت مسائل و مشکلات بحرانی محیط زیست که نیاز به بررسی، مطالعه ، کنترل و مراقبت دارند (19)
نیازها و ضرورتها این ارزیابی:
ارزیابی یکی از روش های مقبول برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است و می تواند به عنوان یک ابزار برنامه ریزی در دسترس برنامه ریزان، مدیران و تصمیم گیران قرار گیرد تا براساس آن بتوانند اثرات بالقوه زیست محیطی که درنتیجه اجرای پروژه های عمرانی و توسعه پایدار می شوند را شناسایی نمود و گزینه های منطقی جهت رفع کاهش آنها انتخاب کنند. نگرانی های مختلفی که از اجرای یک پروژه در محیط زیست حاصل می گردد روز به روز در حال افزایش است. دولتها و سازمانهای بین المللی نیز در پی فراهم نمودن ضوابطی می باشند که بتوانند کارفرمایان پروژه ها و همچنین مسئولین طرحهای توسعه را قانوناً ملزم به انجام ارزیابی نمایند. (19)
منافع ارزیابی اثرات زیست محیطی:
ارزیابی زیست محیطی را می توان به عنوان مکانیسمی که با ارائه راهکارهای استفاده صحیح و منطقی از منابع انسانی و طبیعی سبب کاهش هزینه ها شده و در برنامه ریزهای کوتاه وبلند مدت اثرات قابل توجهی دارد محسوب نمود. آگاهی و دانش عموم جامعه نیز با توجه به اینکه ارزیابی در ارتباط با فرآیند برنامه ریزی ها قرار می گیرد افزایش می یابد. مجریان طرح ها و پروژه ها در زمانبندی تعیین شده قادر به کاهش هزینه های می گردند. درنتیجه فشار بر اعتبارات مالی دولت کمتر می شود. از سوی دیگر، ارزیابی به دلیل ایجاد تسریع در برنامه ریزی ها، موجب حفاظت هر چه بیشتر منابع گردیده از بروز اثرات جبران ناپذیر بر محیط زیست و منابع طبیعی جلوگیری می نمایند.
عمده ترین منافع انجام ارزیابی را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:
-) رفع نارضایتی جامعه
-) از بین بردن ناسازگاری بین افراد جامعه وارگانهای دولتی
-) افزایش کیفیت محیط زیست
-) اعتبار بخشیدن به دولت در سطوح بین المللی
-) ایجاد برنامه ریزی مناسب
-) افزایش آگاهی و دانش زیست محیطی در سطوح مختلف جامعه، مسئولین و تصمیم گیران
-) افزایش قدرت اجرایی به قوانین ومقررات (19)
پیامدها واثرات نیروگاههای حرارتی:
پیامدها واثرات ناشی از فعالیتهای در مراحل ساختمانی، بهره برداری و پس از خاتمه بهره برداری مختلف بوده و دارای تفاوتهای آشکار از نظر شدت، اهمیت ودامنه می باشد. مهم ترین اثرات مراحل ساخت و بهره برداری نیروگاههای حرارتی در محیط زیست، افزایش آلودگی هوا، آب و نیز پیامدهای اکولوژیکی و اقتصادی- اجتماعی می باشد. نیروگاهها در مرحله ساختمانی دارای اثرات بالقوه تدریجی می باشند که نخست با اجرای فعالیتهای آماده سازی اراضی ایجاد می شود.
پاکتراشی محل احداث گود برداری، خاکبرداری ، زهکشی و لایروبی از عمده ترین اقدامات در این مرحله به شما می روند. به اضافه، استخدام و به کار گیری تعداد زیادی از کارگردان در مرحله ساختمانی می توانند به طور بالقوه اثرات قابل توجه فرهنگی و اجتماعی در منطقه ایجاد نماید. نیروگاهها در مراحل بهره برداری تغییرات و دگرگونی های مهم قابل توجه و مشخص در حوزه نفوذ خود ایجاد می نمایند که برخی از آنها غیر قابل جبران می باشند. (19)
عمده ترین طبقه بندی پیامدها شامل موارد زیر می باشند:
1- اثرات برگشت ناپذیر و غیر قابل جبران مانند تخریب زیستگاههای منحصر به فرد حیات وحش مانند یک تالاب بین المللی در اثر تخلیه فاضلاب آلوده
2- اثرات قابل برگشت پذیر و تجدید پذیر مانند بهره برداری از آبهای دریا
3- اثرات مفید: مانند ایجاد اشتغال و فرصتهای شغلی و یا کاهش میزان بیکاری
4- اثرات مشخص و مهم: مانند تخلیه مواد زاید خطرناک در آبهای سطحی و یا دریا
5- اثرات کوتاه مدت: مانند ایجاد سرو صدای مزاحم در مرحله ساختمانی
6- اثرات بلند مدت: مانند آلودگی هوا در اثر فعالیت نیروگاه
7- اثرات استراتژیکی: مانند تغییر در ساختارهای قومی
8- اثرات اولیه: مانند افزایش رسوبات ناشی از فعالیتهای ساختمانی
9- برهم خوردن تعادل اکولوژیک یک رودخانه به دلیل ورود آلاینده های آب در مرحله احداث و یا بهره برداری پروژه
10- کاهش جمعیت ماهیان تجاری در اثر برهم خوردن تعادل اکولوژیک رودخانه
11- کاهش میزان صید و کاهش در آمد صیادان
12- کاهش سلامت انسانهای ساکن در محیطهای آلوده مجاور به خروجی های نیروگاه
13- اثرات مستقیم نیروگاهها را می توان به شرح زیر طبقه بندی کرد:
-) اثرات خروجی ها در هوا بر سلامت انسان، کشاورزی، پوشش گیاهی و حیات وحش بومی
-) افزایش سرو صدا و ارتعاش
-) تغییر در هیدرولوژی و کیفیت آبهای سطحی و زیر زمینی
-) اثرات سمی ناشی از نشست و تخلیه آلاینده ها
-) شوک حرارتی به موجودات آبزی
-) از بین رفتن پوشش گیاهی
-) ایجاد خسارت به زیستگاه ها
-) پر کردن اراضی تالابی
-) جابجایی جمعیت و اختلال وترافیک محلی
-) مخاطرات ناشی از تغییر درساختارها و یا اراضی برجسته از نظر باستانی و تاریخی (19)
هزینه های اجتماعی: آلاینده های هوای انتشار یافته از نیروگاهها اثرات مستقیم و غیر مستقیم متعددی بر انسان، گیاهان، جانوران، و سازه ها بر جای می گذارد.
بررسی آلاینده های دی اکسید کربن، دی اکسید گوگرد و اکسیت ازت به عنوان مهم ترین آلاینده های ناشی از فعالیتهای نیروگهها در ایران نشان می دهد که اثرات دی اکسید کربن به دلیل ابعاد جهانی آن در سطح ملی و دو آلاینده دیگر در سطح محلی هزینه هایی بالغ بر 7500 میلیارد ریال در سال 1378 بر جامعه تحمیل نموده است.
تولید زایدات: منابع اساسی تولید زایدات در نیروگاهها را می توان به طور کلی شامل موارد زیر دانست:
1- تولید حرارت یا انرژی اولیه مانند راکتورها، بویلرها، سیستم های احتراق و…………به خصوص در نیروگاههای سوخت فسیلی.
2- واحدهای انتقال انرژی مانند مبدلها، کندانسورها، برجهای خنک کننده و غیره ……….
3- واحدهای تصفیه پساب ها و پسماندها.
4- برخی واحدهای جانبی نظیر سرویس های بهداشتی رستورانها، تعمیرات نگهداری و غیره………
5- واحدهای ذخیره و یا فرآوری حاصل های اولیه انرژی مانند مخازن سوخت، فرآوری سوخت مایع یا جامد و……..
6- مهمترین اثرات زیست محیطی زایدات در نیروگاهها را می توان مربوط به تخیله روغن آسکارل در محیط محسوب نمود. این زایدات حاوی PCB ها بوده و اثرات پایداری در محیط زیست دارند که می توانند برای انسان و جانوران مخاطره آمیز باشند. (19)
اقدامات اصلاحی یا کاهش اثرات سوء و مهم:
پیامدها و یا اثرات سوء و مهم زیست محیطی یک طرح یا پروژه به ندرت قابل خذف است لیکن با اقدامات امکان پذیر می توان آنها را کاهش داد.
الف) استفاده از سیستم تصفیه برای پساب های زیر:
– پساب شستشوی دودکش ها و سولفورزدایی
– شستشو دهنده گاز
– دستگاههای زدایش اکسیدهای نیتروژن
– تجهیزات سولفورزدایی و خنثی سازی PH
– حذف ذرات پراکنده و درشت و نمکها
– خنثی سازی با محلولهای قلیایی
– پساب های مبدل های یونی
– استفاده برای خاکستر زدایی
– تخیله به حوضچه و مخازن آب
– روش مرطوب ( هیدرولیک )
– روش خشک
– استفاده در واحدهای تبخیر
– روش ته نشینی، شناور سازی
ب) جمع آوری پساب سوخت و روغن از قسمت های ریز:
– تانکهای سوخت سنگین برای تخیله آب جمع شده در آنها
– پمپ خانه سوخت سنگین جنب مخازن سوخت
– آب خنک کاری خروجی از تانک روغن ژنراتور
– تخلیه بخار کمکی گرم کننده تانکهای سوخت و هیلترهای سوخت سنگین.
ج) کاهش اثرات آلودگی حرارتی:
برای کاهش اثرات آلودگی حرارتی ناشی از تخلیه پساب های با دماهای بالا و در محیطهای آبی انجام اقدامات زیر ضروری است:
– استفاده از آب سرد اعماق دریا برای سیستم خنک کن
– تخلیه پساب درجه حرارت بالا در مناطق با فاصله زیاد از ساحل
– تخلیه پساب درجه حرارت بالا در اعماق آب
– استفاده از درجه حرارت پساب در سیستم های گرمایش
– انتقال پساب با درجه حرارت زیاد به حوضچه های بزرگ با هدف تبادل حرارتی و ایجاد تعادل برای درجه حرارت
– تنظیم زمان خروج پساب در زمانی که جز و مد دریا بر عکس جهت جریان تخلیه باشد
– استفاده از پساب خروجی برای مصارف زراعی، آبزی پروری و صنایع شیمیایی
برای کاهش آلودگی حرارتی پساب خروجی نیروگاههای واقع در مجاور محیطهای آبی استفاده از روشهای فیزیکی معمول است. برای کاهش دما می توان کانال خروجی را به صورت پلکانی احداث نمود. و با این اقدام، کاهش سرعت جریان آن و افزایش سطح تماس با هوا صورت می گیرد و دمای آب کاهش می پذیرد. (19)
برنامه های مدیریت محیط زیست:
یکی از اصول مهم و پایه در یک گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی ارائه برنامه های مراقبت و پایش محیط زیست است، یافته های این برنامه، اطلاعات و خط مشی های مناسب را برای کنترل و اجرای اقدامات اصلاحی و کاهش اثرات سوء فراهم می نماید. معمول ترین نوع روشهای مراقبت زیست محیطی ارائه شده در یک گزارش ارزیابی بر حسب نوع طرح یا پروژه، تطبیق اثرات آنها با استانداردها و ضوابط تصویب شده منطقه ای است.
نمونه اقداماتی که برای طرحها و پروژه های مذکور می توانند پیشنهاد گردند به شرح زیر می باشد:
1- محل استقرار نیروگاه در فاصله مناسب از مناطق حساس انتخاب گردد.
2- برای کاهش بار آلودگی و اثرات آن بر اراضی از دودکش های بلندتر استفاده شود.
3- کاربرد سوختهای پاک
4- استفاده از تجهیزات کنترل آلودگی هوا
5- کاربرد وسایل و تجهیزات با تولید صدای کمتر
6- استفاده از صوت شکن ها و موانع صوتی در فواصل مناسب
7- پساب نیروگاهها به وسیله فرآیندهای فیزیکی و شیمیایی تصفیه شود.
8- برای دفع پساب از چاههای عمیق استفاده شود.
9- محل های دفع مواد زاید جامد عایق بندی شوند.
10- نیروگاه در مکان هایی استقرار یابد که حداقل جابه جایی و اسکان مجدد جمعیت داشته باشند.
11- فرصتهای شغلی برای جمعیت بومی محل ایجاد شود
12- نیروگاه در مکان هایی استقرار یابد که به آثار تاریخی فرهنگی و با ارزش خسارت وارد نشود.
13- اصلاحات احیاء و یا ایجاد فضای سبز و ترمیم وبهسازی زیستگاههای حیات وحش.
زباله ها:
زباله ها را می توان بر طبق منشا آنان دسته بندی نمود. به این ترتیب می توان سه نوع زباله تشخیص داد:
1- زباله خانگی
2- زباله شبه خانگی مراکز تولیدی و خدماتی
3- زباله صنعتی
ضمناً زباله های استثنایی مرتبه ای خاص را به خود اختصاص می دهند. اصطلاح زباله استثنایی به زباله های سمی، قابل انفجار، رادیواکتیو و کلاً خطرناک اطلاق می شود. انباشتن ویا به طور کلی دفع این نوع زباله ها نیازمند پیشگیری های بسیار می باشد و همواره بایستی با عملیاتی بسیار محتاطانه همراه باشد.
تعریف زباله خانگی: به تمام زباله هایی اطلاق می شود که در منازل، آشپزخانه های بزرگ ( مانند هتل ها و رستوران ها) و امثال اینها به وجود می آیند.
اجسام تشکیل دهنده زباله خانگی عبارتند از کاغذ، مقوا، پلاستیک، الیاف مصنوعی، شیشه، چینی شکسته، مواد بسته بندی، باقیمانده غذا، میوه و سبزیجات فاسد شده و لجن تصفیه خانه ها، در نتیجه تصفیه آبهای آلوده مناطق مسکونی، در تصفیه خانه ها مواد زائدی باقی می مانند که آن را لجن مناطق مسکونی، یا به اختصار لجن می نامند. (1)
تعریف زباله صنعتی: ضایعات ناشی از صنایع که پس از تبدیل مواد اولیه به کالاهای ساخته شده حاصل می گردد و چون مورد استفاده دیگری ندارد، دور ریخته می شود (21)
با این وصف زباله های صنعتی را می توان بر طبق شاخه های تولید تقسیم بندی نمود.
زباله های صنایع:
1- صنایع چرم ساز ی
2- صنایع کنسرو سازی
3- صنایع شیمیایی
4- کارخانجات رنگ و لاک سازی
5- صنایع ریخته گری و قالب سازی
6- صنایع لاستیک سازی
7- صنایع تولید مواد پلاستیکی
8- لجن حاصل از تصفیه آبهای آلوده صنعتی مانند کارخانجات شیمیایی، لباسشویی و کاغذ سازی و……..(1)
مسئله دفع زباله ها: زباله بایستی به گونه ای از میان برداشته شود که سلامت عموم در معرض خطر قرار نگیرد. خصوصاً بر اثر آن:
1- سلامتی و رفاه انسان تهدید نگردد
2- جانوران مفید، پرندگان، دنیای وحش و ماهی ها آسیب نبینند
3- منابع آبی، خاک و گیاهان مفید تحت تاثیر قرار نگیرند.
4- حفاظت از طبیعت و چشم اندازهای طبیعی و نیز بهداشت شهرها حفظ شود.
5- امنیت و نظم عمومی به مخاطره نیفتد وصدمه نبیند
دفع زباله به گونه ای موثر و از دیدگاه اکولوژیک قابل پذیرش، فقط می تواند در صورتی میسر شود که پیدایش زباله را قبل بر حسب نوع و مقدار قابل کنترل گردد.
این فراخوان دقیقاً به این معنا است که:
1- به وسیله تمام رسانه های گروهی به مصرف کننده درباره رفتارش در حین مصرف و نیز نتایج این رفتار دررابطه با ایجاد زباله آگاهی داده شود.
2- برای تولیداتی که از لحاظ تکنیک کنونی دفع زباله مسئله آفرین هستند، خصوصاً در رابطه با صنایع بسته بندی محدودیت ایجاد شود.
3- برای تمام کالاهایی که از دیدگاه اکولوژیک مشکوک به نظر رسیده و زاینده مسایل زیست محیطی می باشند محدودیت تبلیغاتی ایجاد شود.
4- مواد خاص بسته بندی و ظروف نگاهدارنده که پس از انجام وظیفه اولیه خود و سپرده شدن به انبارهای زباله از طریق بیولوژیک قابل تجزیه باشند، تولید گردد. (1)
آلودگی صوت:
صدا یا انرژی اکوستیک به طور اساسی با دو ویژگی کمی و کیفی سنجیده می شود. کمیت صدا عبارت است از انرژی موجود در نمایه صدا است در حالی که کیفیت آن پراکندگی انرژی در فرکانس اکوستیک است صدا به صورت امواج در حال حرکت نوسان های فشار هوا از فرستنده به گیرنده در فضا ایجاد می شود. انتشار صدا با وضعیت با دو درجه حرارت تاثیر پذیر است.
عوارض و بیماریهای حاصل از صدا:
از ساده ترین و محسوس ترین عوارضی که سرو صدا برای انسان به ارمغان می آورد از دست دادن قدرت شنوایی است وصدای مداوم و حتی غوغای غیر آزار دهنده نیز برای انسان مضر بوده حساسیت گوش را نسبت به انواع صداها تقلیل می دهد و بیماری ها وعوارض ناشی از آلودگی صوتی محیط زیست بر انسان بیشتر از نوع عصبی می باشد.
اثرات غیر مستقیم صداهای ناخواسته بر روی انسان عبارتند از: حساسیت عصبی، تحریک پذیری شدید، گرفتگی عضلانی، شوک عصبی، خستگی روحی و جسمی، سرگیجه، مالیخولیا، ترس واضطراب، عصبیت، آلرژی از دست دادن تعادل بدن، تمایل به خودکشی و قتل، ضعف قوه بینایی و ضعف قوه جنسی، امراض قلبی، تورم معده، یبوست و سوء حاضمه است.
انواع آلودگی کننده های صوتی: انواع زیادی دارند که مهم ترین آنها در دنیای تکنولوژی فعلی، انواع موتورها هستند. موتورهایی که با هوا خنک می شوند و پر سروصدا تر از موتورهایی هستند که با آب خنک می گردند. عواملی مانند فاصله، توپوگرافی نوع خاک و سنگ، جهت جغرافیایی نوع و تراکم گیاهان در محیطی می تواند اثرات متفاوتی بر انسان نسبت به صدا و فرستنده صدا داشته باشد.
چگونه آلودگی صدا را کاهش دهیم: درختان و درخچه ها می توانند درکاهش آلودگی صدا موثر باشند. اگر چه خود صدا ممکن است رشد گیاه را به مخاطره اندازد.
کیفیت کاستن صدا در درختان و درختچه ها برحسب اندازه برگ، تراکم شاخه و برگ گونه درخت و بلندی درخت فرق می کند. کاهش صدا معمولاً در فرکانس های متوسط نسبت به فرکانس های کوتاه و یا در فرکانس های بلند بیشتر است. همچنین کاهش صدا بر روی جنگل کمتر است تا در داخل جنگل که این خود اثر پدیده توپوگرافی و یا شکل زمین را کاهش صدا پیش می آورد. تپه های پوشیده از درخت در کاهش صدا موثر تر از تپه های بی درخت با دشت های پر درخت اند. (23)
نفت:
آلودگی نفت تقریباً یک پی آمد اجتناب ناپذیر از افزایش سریع جمعیت است که بر پایه تکنولوژی نفت قرار دارد. استفاده از منابع نفتی بدون وقفه در مقیاس بزرگ بر طور عمداً یا تصادفی در حال افزایش است ویکی از بزرگترین دلایل آلودگی می باشد.
منابع آلودگی نفت: در طی سالهای گذشته تمام توجهات بر آلودگی نفتی اقیانوس ها که ناشی از تصادفات نفت کش ها یا تولیدات نفتی ساحل بوده، معطوف گشته است.
کشتی ها به اندازه نفت کش ها در آلوده سازی دریاها نقش دارند. کشتی ها از طریق پمپ کردن آب ته کشی و تخیله آن به دریا و سایر اعمال پاکیزه سازی خود در این روند موثر می باشند. روش های متداول در ارتباط با تولید نفت ساحلی، رها شدن بیش از 160000 تن نفت درسال است مواد نفتی مصرف نشده و گریس حاصل از منابع صنعتی و وسائط نقلیه سهم عمده ای در آلوده سازی محیط زیست دارند.
اثرات زیستی و فیزیکی: مسئله آلودگی نفت بر صورت تاثیرات دراز مدت یا کوتاه مدت نمایان می شوند اثرات کوتاه مدت در دو دسته قرار می گیرند. دسته اول در نتیجه پوشش نفت که نهایتاً موجب خفگی ودسته دیگر دچار مسمومیت ناشی از نفت می گردند.
موارد زیر در مورد دسته اول در نظر گرفته می شود:
1- کاهش در انتقال نور این امر موجب ممانعت عمل فتوسنتز گیاهان آبزی می شود.
2- کاهش در میزان اکسیژن حل شده: لایه های نفتی سرعت جذب اکسیژن به وسیله آب را بسیار کند می کنند. اندازه گیری ها نشان داده که میزان انحلال اکسیژن در طبقات زیر سطوح و لکه های نفتی بسیار کمتر از انحلال اکسیژن در طبقات تحتانی آب است.
3- خسارت وارده به پرندگان دریایی: پرندگان دریایی به نفت آلوده می شوند پرهای آنها به هم گیر می کنند و قدرت پرواز آنها را کاهش و مانع از پرواز آنها می گردد. علاوه بر این خاصیت و ارزش عایقی بودن پرها کاهش می یابد درنتیجه پرندگان در معرض آب سرد قرار گرفته و می میرند.
4- خفگی: تاثیرات نفت بر روی زندگی گیاهان خطوط ساحلی موضوع با اهمیتی که باید در نظر گرفته شود گزارش هایی از انهدام جلبک ها و گیاهان ساحلی در برخی از مناطق تائیدی بر این موضوع است.
این مواد برای انسان و سایر موجودات زنده سمی وخطرناک می باشند. مطالعات نمایان دیگر این است که یک توده بزرگ نفتی رها شده که در سواحل تشکیل می شود. پیام آور خرابی و ویرانی فوری و بی درنگ در امر حیات موجودات دریایی است. گونه هایی که تحت تاثیر این مسئله قرار می گیرند. شامل: طیف وسیعی از آبزیان اعم از ماهی ها، حلزون های صدف دار، خرچنگ ها و سایر بی مهرگان می باشد.
ماهی ها و خرچنگ های دریایی مرده به خطوط ساحلی کشیده می شوند اثرات مسمومیت فوری و در کوتاه مدت ( چند دقیقه، چند ساعت) بعد از تماس منجر به مرگ می شود.
اثرات دراز مدت ترکیبات نفتی در غلظت های پایین بر روی سیستم های زنده سریع آشکار نمی شود. (23)
حمل ونقل دریایی مواد شیمیایی خطرناک و اثرات آن در محیط زیست:
مطالعات و بررسی های مهندس حسن حامدی نشانگر این است که روند رو به افزایش حمل و نقل مواد شیمیایی توسط کشتیها در سالهای اخیر موجب افزایش حوادث ناگهانی گردیده که منجر به نشت و ریخت و پاش مقادیر متنابهی مواد شیمیایی به دریا گردیده است. حمل مواد شیمیایی در هنگام وقوع حوادث ناگوار مانند برخورد کشتیها طوفانی های شدید، آتش سوزی، انفجار و وقایع پیش بینی نشده دیگر سبب تخلیه مقادیر فراوانی از مواد شیمیایی به آبهای آزاد می گردد.
آلودگی شیمیایی در دریا موجب خطراتی برای محیط زیست آبی صنایع وابسته به دریا ( صید انواع ماهی و میگو، کنسرو سازی و غیره) و همچنین زیان های فراوانی برای زندگی انسان خواهد بود. (23)
راهکارها:
استفاده از سوپر تانکرها: کمترین آلودگی زمانی نتیجه می شود که تعداد تانکرهای نفت کش و اندازه آنها بزرگتر باشد در اینصورت در آبهای عمیق به راحتی حرکت کرد. نسبت به تانکرهای کوچک آلودگی های کمتری تولید می کنند. استفاده از کشتی های بزرگ، هزینه حمل و نقل را نیز کاهش می دهد. (23)
آلودگی خاک:
تعریف آلودگی خاک: هر گونه تغییر در ویژگی های اجزاء متشکله خاک به طوری که استفاده از آن ناممکن گردد، آلودگی خاک نامیده می شود.
اخیراً خارج کردن ضایعات به طریق ایمنی از محیط زیست انسان برای ادامه تمدن به عنوان ضرورت شناخته شده است برای به حداقل رساندن آلودگی، ضایعات باید سریعاً به چرخه طبیعی خود برگردانده شوند. خاک یک واسطه برگشت مجدد این ضایعات محسوب می گردد. قابلیت خاک برای جذب سطحی، تبادل، اکسید کنندگی و رسوب دادن مواد به همان اندازه که برای دفع مواد آلوده با ارزش است، برای تغذیه گیاهان نیز اهمیت دارد.
آلودگی شیمیایی از یک نظر به معنی انحراف عناصر شیمیایی از چرخه های طبیعی خود است. کربن نیتروژن وفسفات هایی که از زباله ها شهرها به آبهای روان منتقل می شوند در حقیقت از چرخه خاک و گیاه خارج شده اند. (23)
هنگامی که از هوا و آب به عنوان محل تخلیه فاضلاب ها استفاده شود آلودگی ایجاد می گردد، زیرا هوا و آب می توانند به آهستگی اجزای زباله را به چرخه های طبیعی خود باز گردانند. از سوی دیگر ذرات خاک با وسعت سطوح و فعالیتهای کاتالیزوری خود همراه با آب و اکسیژن موجود می توانند آلوده کننده ها را بی اثر کنند. خاکها زباله و پس مانده را سریعاًٌ تجزیه می کنند و اجزای آنها را به چرخه های طبیعی خود باز می گردانند و در نتیجه اختلال و به هم خوردگی محیطی حاصل از فعالیتهای انسان را به حداقل کاهش می دهند. مصرف آب، چوب، فلزات و سوخت توسط انسان نیز از انحراف از چرخه های طبیعی است. (23)
بررسی عمومی خاک: خاک لایه بسیار نازکی از کره زمین را تشکیل می دهد وجود و تغذیه موجودات زنده به آن وابسته است. خاک از مواد متنوعی نظیر مواد معدنی جامد، مواد آلی و آب و هوا میکروارگانیسم تشکیل شده است. در قسمت معدنی آن فرسایش ها وسایر تغییرات فیزیکی دوران مختلف زمین شناسی، صخره ها را به خاک تبدیل نموده است. قسمت آلی موجود در خاک از باز مانده های گیاهی و حیوانی در پی عمل تخریب، حتی شامل باکتری ها و قارچ ها و موجوداتی نظیر کرم خاکی می شود. یک خاک نمونه که تولید محصول بنماید حدوداً حاوی 5 درصد مواد آلی و 95 درصد مواد معدنی است. خاک برای پرورش گیاهان احتیاج به آب دارد این آب از خاک به گیاه می رسد و خاک خوب علاوه بر آب از نسبت قابل ملاحظه ای از هوا برخوردار است.
شیمی خاک به طور عمومی: خاک مخلوطی از جامدات معدنی و آلی، هوا، آب و میکروارگانیسم ها است. واکنش های مواد جامد بر کیفیت هوا و آب اثر می گذارند و میکروارگانیسم ها تعدادی از واکنش های خاک را تسریع می کنند.
شیمی خاک مشتمل بر دو شاخه: شاخه آلی یا بیوشیمیایی و شاخه غیر آلی یا معدنی است. یکی از اهداف مهم در پژوهش های شیمی خاک کمک به شناخت بهتر حاصلخیزی خاک است. منبع اولیه تغذیه انسان از گیاهان، که مواد غذایی خود را از خاکها دریافت می دارند. دومین منبع تغذیه اقیانوس، که به عبارتی موجودات دریایی که در نهایت غذای خود را از واکنش بین رسوبات و آب به دست می آورند. ( واکنش بین خاک وآب) منبع سوم، تغذیه از غذاهای مصنوعی است از سه منبع فوق گیاهان زراعی ارزانترین وسیله تبدیل انرژی خورشیدی به مواد تامین کننده زندگی انسان به شمار می آیند.
ترکیبات گیاه وخاک: گیاهان معمولاً اجزای کافی خود را از خاک بدست می آورند.
به استثنای نیتروژن و گازهای گوگردی که مستقیماً و توسط برگها جذب می شوند و همچنین یون هایی که از گرد وغبار و پاشیدن کود بر روی برگها وارد گیاه می گردند.
خاک و هیدروسفر: خاک می تواند به میزان زیادی روابط آبی و ترکیبات آب را تحت تاثیر قرار دهد. خاک رطوبت را به منظور استفاده گیاهان در خود نگاه می دارد. و سبب معتدل شدن آب و هوا می گردد. آبهای موجود در قشر سطحی کره زمین به ویژه در مناطقی که شدت هوازدگی حداکثر باشد، املاح خود را از خاکها کسب می کنند ترکیبات شیمیایی آب در قسمتهای عمیق تر به علت این که کانی ها کمتر تحت تاثیر محیط زنده و اکسیژن قرار می گیرند بدون تغییر باقی می مانند.
اهمیت خاک: خاک ها علاوه بر نقشی که در تداوم حیات به عهده دارند در تکامل و حتی در پیدایش حیات نیز تاثیر عمده به جای گذاشته اند. این گیاهان هستند که خود را با ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک وفق داده اند. همچنین این صفات توانسته اند مراحل اولیه شیمیایی قبل از حیات را یاری دهند. فعالیتهای که خاک در پیدایش و تکامل حیات اهمیت داشته را انجام داده از جمله: 1- حفاظت ملکول های آلی از تجزیه شدن توسط پرتوفرابنفش 2- در اختیار قرار دادن فسفات ها ویون های فلزی حد واسط 3- پایین نگه داشتن پتانسیل آب 4- تامین قابلیت جذب نسبتاً زیاد کاتیون های اصلی در نسبتی مشابه تا ترکیبات گیاهان و جانوران 5- تامین محلول غنی در کاتیون ها است.
خاک اسیدی: بارندگی منجر به آبشویی خاک می گردد. چنین شستشویی به تدریج نمکهای محلول، کانیهای محلولتر خاک و بازها ( کاتیون های غیر اسیدی) را از خاک خارج می کند. در نتیجه قسمت فوقانی خاک به میزان کم تا متوسط اسیدی می شود.
در حالی که قسمت تحتانی خاک خنثی، یا قلیایی باقی می ماند. با توسعه تخریب خاک به تدریج اسیدی می گردد. اگر تخریب ادامه یابد اجزای اسیدی نیز از خاک شسته می شوند، و PH خاک به حد خنثی نزدیک می شود. فقط اکسید های آهن و آلومینیوم و بعضی اکسیدهای فلزی کم مصرف که نسبت به تخریب مقاومند، از کل مواد اولیه اصلی باقی می مانند.
عواملی که باعث آلودگی خاک می شوند: 1- نقش عناصر سمی در آلودگی خاک 2- نقش ترکیبات معدنی مسموم کننده در آلودگی خاک 3- نیتروژن 4- آفت کش ها 5- نقش کودهای معدنی 6- نقش فضولات آلی 7- اثرات شوینده ها در خاک (23)
جنگل
تعریف جنگل: رویش متراکم درختان در یک محدوده را جنگل گویند. در جنگل معمولاً فاصله درختان از یکدیگر کم است و اکوسیستم خاصی در آنجا وجود دارد. (21)
تکامل درختان: درختان مانند همه موجودات زنده قبل از پیدایش آنها به صورت فعلی روند تکامل بسیار طولانی داشته اند و تا هزاران سال به عنوان تنها نمایندگان و پیشروان حیات و حاکمین مطلق در عرصه زمین به شمار می آمدند. به طور قطع نمی توان مشخص نمود که در طول تاریخ تکامل زمین درختان چه موقعی پا به عرصه وجود نهاده اند، هر چند در حال حاضر به کمک فسیل های بدست آمده بسیاری از جزئیات گونه های گیاهی دوران های پیشین روشن شده است. به دلیل کمبود آثار و بقایای گیاهی تعیین زمان قطعی پیدایش درختان امکان پذیر نبوده و فقط حدود پیدایش آنها معلوم گردیده است. آثار و شواهد نشان می دهند که زندگی گیاهان بیش از 3 میلیارد سال پیش وجود داشته است.
پیوند زیستی انسان با درختان در روند تکامل آنها:
سطح زمین از آغاز برای زیستن موجودات اعم از گیاهی و یا جانوری آماده نبود و این استعداد نیز یکباره در آن به وجود نیامده بلکه حیات در روی زمین بتدریج و در طی دورانی بسیار طولانی آماده گردید. درختان تا مدتهای مدیدی در طی این دوران به عنوان تنها شاخص حیات بشمار می آمدند. جنگل ها به عنوان منبع تولید اکسیژن در تصفیه هوا در این دوره نقش تعیین کننده خود را ایفا نمودند بنابراین اگر جانوران اولیه روزی توانستند در سطح زمین ظاهر شده و به تدریج جای خود را به جانوران دیگری که قابلیت سازگاری بیشتری داشتند به سپارند و اگر انسان توانست از زندگی بدوی خود به سطح امروزی خود را بکشاند و نبض حیات متوقف نشد بایستی در طی دوره های طولانی مدیون خدمات گسترده جنگل ها باشند. بشر اولیه از جنگل و محیط زنده آن که امکان زیست جانوران را به وجود آورده بود از تزاق نمود با پوست درختان خود را پوشانده و در پناه آن از سرما و گرما و باد و باران و بسیاری از عوامل نامساعد طبیعی خود را حفظ نمود و از همان زمان حیات و زندگی انسان به درخت پیوند خورد. (25)
نقش درختان در دنیای معاصر:
اگر چه از ادوار گذشته تاکنون درختان به ویژه در شکل اجتماعات زیستی خود ( جنگل) به طریق گوناگون از لحاظ مادی و معنوی به انسان کمک کرده و به در تکامل جامعه بشری نقش موثری داشته و مدتهای بس طولانی نردبان ترقی جوامع بشری بوده اند.
از قرن هفدهم تا آستانه صنعتی شدن یعنی ابتدای قرن نوزدهم جنگلها از نظر تجارتی ارزش فوق العاده زیادی پیدا کرده و یکی از منابع اصلی اقتصاد ملی کشورها به شمار می آمدند. جنگلها به عنوان یکی از بسترهای اولیه صنعتی شدن کشورهای غربی نیز قرار گرفتند و اگر چه بسیاری از کالاهای قابل جانشین چوب طی روند صنعتی شدن به وجود آمدند، معهذا جنگلها به دلیل فرآورده های متنوع خود ارزش تجارتی خود را کماکان حفظ نمودند. جنگلها هنوز وفا دارانه خدمات بی دریغ خود را به بشریت عرضه می کنند در هیچ برهه ای از تاریخ بشریت جنگل تا این حد برای انسان سودمند واقع نشده است و نیز هیچ گاه بقاء جنگلها در سطحی این چنین دامنه دار مورد تهدید قرار نگرفته است. (26)
جنگلها به عنوان سیستمهای حیات بخش انسان:
شامل آن دسته از اکوسیستمها می شود که وجود آنها برای ادامه حیات، توسعه و رشد جوامع انسانی ضروری است. این سیستمها مجموعاً زمینه ای را فراهم می کنند که انسان می تواند در یک محیط زندگی و کار کند. بدون اینگونه سیستمها انسان قادر به زیستن نیست. مهمترین سیستمهای حیات بخش زمین عبارتند از: از سیستمهای کشاورزی، جنگلها، سیستمهای ساحلی و سیستمهای تامین کننده آب شیرین، فرآیندهای اکولوژیک ضروری شامل آن دسته از فرآیندها می شود. که قویاً به وسیله اکوسیستمهای تغییر، تعدیل، اصلاح، متاثر و یا تقویت شده و برای تولید مواد غذائی سلامتی- بهداشت و سایر جنبه های زیستی انسان و توسعه پایدار ضروری می باشند. جنگلها به عنوان یک سیستم حیات بخش از آن جهت بیشتر حائز اهمیت است که دارای کارکردها و قابلیتهای چند جانبه ای است که روی بقاء و بهبود و اصلاح سایر سیستمهای حیات بخش نیز قویاً تاثیر می گذارد. مثلاً خاک بدین علت که قسمت عظیمی از تولید مواد غذائی به نحوی به آن وابسته است. خود یک سیستم حیات بخش مهم برای انسان بشمار می رود.
فرسایش خاک یک فرایند طبیعی و مداوم است ولی باید توجه داشت که در یک اکوسیستم دست نخورده و دگرگون نیافته که دارای پوشش گیاهی محافظ می باشد. خاک به طور همزمان به همان اندازه که فرسایش پیدا می کند دوباره احیاء و ترمیم می شود.
اگر بین خاک و گیاهان تعادل وجود نداشته باشد همچنان که اغلب به دلیل فقدان مدیریت فعالیتهای انسانی و به ویژه بهره برداریهای بیرویه این تعادل وجود ندارد. در آ ن صورت فرآیند فرسایش شتاب گرفته و تشدید می شود و عواقب فاجعه آمیزی به بار می آورد. (25)
جنگلها به عنوان منبع اقتصادی و کانون معیشت جوامع انسانی:
جنگلها و اراضی پوشیده از درختان و بوته ها خود منبع عظیمی برای تولید فرآوردهای مختلف به شمار می آیند. جوامع فقیر روستائی و جوامع صنعتی هر دو به شکلی از آن استفاده کرده و این منبع نیازهای گوناگون هر دو جامعه را بر آورده می سازد: چوبهای ساختمانی، چوبهای مورد استفاده در کارگاههای درودگری، چوبهای مورد استفاده درمنازل، خمیر کاغذ برای انواع صنایع وابسته به کاغذ نظیر مقوا، کارتون، کاغذ. چوبهای مورد استفاده در صنایع دستی، صنایع وسایل خانگی و بسیاری از این قبیل را می توان نام برد که صنایع بزرگ و کوچک به طور مستقیم و غیر مستقیم متکی به تولیدات چوبی جنگلها می باشند. از طرف دیگر، جنگل به عنوان تامین کننده سوخت، علوفه، میوه، گوشت (حیات وحش) عسل و مواد داروئی، موم، پوست، رنگ روغن، و دیگر فرآورده هائی است که هم می تواند در سطح محلی برای روستائیان عرضه گردد و هم در سطح کارخانه های کوچک مورد استفاده قرار گیرد. (25)
اکوسیستم جنگل: را می توان به صورت چرخه ای توصیف نمود که تاثیر متقابل گیاهان، جانوران، سیستم ریشه ای جنگل و همچنین تاثیر متقابل سیستمهای مجاور از جمله آتمسفر سطوح عمقی خاک و اکوسیستمهای اطراف جنگل را شامل می شود. بهره وری از جنگل ها که از دوره نوسنگی شروع می شود و بشر به صورت دسته جمعی به کار می پرداخته از سه جهت برای بقاء او نقش حیاتی ایفاء نموده است: غذا، پناهگاه، سوخت
چگونگی تخریب جنگلها:
تاثیر قطع درختان بر روی اکوسیستم جنگل: تاثیر عمیق و مستقیمی دارد و باعث مهاجرت حیات وحش به اکوسیستمهای مجاور و در نهایت انهدام آن ها دارد و از سوی دیگر به طور غیر مستقیم به روی جنگل، ماهیها و میکروفلورا اثر می گذارد. تاثیر قطع درختان در جنگلها به همین جا ختم نمی شود، علاوه بر این که اکوسیستمهای مجاور تحت تاثیر قرار می گیرند، اتمسفر اطراف جنگل نیز مصون از این آسیب باقی نمی ماند. محدود کردن جنگلها به چند گونه به خصوص از درختان ممکن است موجب گسترش آفات و بیماریهای محصولات کشاورزی به مناطق جنگلی گردد. بلافاصله پس از قطع درختان جنگلی برای جلوگیری از فرسایش شدید خاک و آبشویی باید به کشت مجدد جنگل اقدام نمود. مواد زائد حاصل از قطع درختان را باید به عنوان یک ماده غذائی و نیز برای جلوگیری از فرسایش خاک به کار برد. بهره برداری بی رویه و ناسنجیده از جنگلها فقط خطر از بین رفتن جوامع خاص درختی را باعث نمی شود بلکه به عنوان یک اکوسیستم یک نظام بوم شناختی را در معرض تهدید قرار داده و کل حیات این سیستم را به نابودی می کشد و در این میان چه بسا ممکن است جوامع درختی به تنهایی ارزش زیادی نداشته باشند، ولی مجموعه اکوسیستم جنگل، زیستگاه گونه های جانوری خاصی بوده و چه از نظر تنوع و چه از نظر تراکم گونه های حیات وحش حائز اهمیت فراوانی باشد به معنی ساده تر بهره برداری بی رویه از جنگلها علاوه بر این که تجدید حیات درختان را از بین می برد، شرایط زیستی هزاران گونه جانوری ریز و درشت را مختل نموده و باعث امحاء آنها می گردد. تخریب زیستگاهها مهمترین و خطر ناکترین عامل از بین رفتن گونه های جانوری است.
عمده ترین فعالیتهای که در رابطه با طبیعت به ویژه جنگل ها باعث امحاء یا تخریب آنها می گردد عبارتند از:
1- قطع درختان و تخریب جنگل به منظور تبدیل آن به زمینهای زراعتی
2- تخریب جنگل به منظور تهیه انواع چوب، تهیه زغال سنگ و هیزم
3- تخریب در اثر چرای دام
4- سایر موارد مانند بهره برداری معادن و جاده سازی و اثرات ناشی از اجرای طرح های بهره برداری (25)
حفاظت جنگل: مراقبت و مدیریت جنگل با هدف استمرار برخورداری از مواهب گوناگون آن طبق برنامه حفاظت (24)
اثر حفاظتی جنگل ها:
در برابر آلودگیها و پالایش مداوم هوای آلوده زمانی برای انسان ثمر بخش لازم را خواهد داشت که مردم در مجاورت آنها زندگی کنند و به عبارت دیگر اماکن مسکونی در جوار محیطهای جنگلی بوده و یا به وسیله جنگلها احاطه شده باشند هنگامیکه اماکن مسکونی در فاصله دوری از جنگل قرار می گیرند اثرات مستقیم آنها ناچیز خواهد بود.
مصرف دی اکسید کربن: جنگل ها از مصرف کنندگان دی اکسید کربن محسوب می شوند. قطع آنها و از بین بردن پوشش سبز خود به خود با افزایش روند احتراق میزان دی اکسید کربن را افزایش می دهند کاهش میزان دی اکسید کربن منوط به افزایش سطح جنگل هاست.
ویژگی های جنگلها در تامین شرایط مطلوب زیستی:
جنگل ها یکی از معمولی ترین و شناخته شده ترین مناطق گذران اوقات فراغت و تفرجگاههای مردم است.
بعضی از ویژگیهای جنگلها در تامین شرایط مطلوب زیستی برای انسان به قرار زیر هست: 1- هوای خوب جنگل به میزان بسیار زیادی اکسیژن تولید می کند. 2- اشعه خورشید. خورشید منبع انرژی تمام اکوسیستمها است تابش نور خورشید، انرژی لازم برای گیاهان سبز جهت تولید مواد آلی، تغییر و تحول هوا و گرمای خاک را که لازمه زیست همه موجودات زنده است تامین می کند بسته به عوامل متعددی نظیر فصل، نوع درخت، ساختار، جنگل، وضعیت رطوبت وغیره میزان جذب و یا انعکاس نور خورشید و شدت نور در فضای آن متفاوت است. اشعه خورشید برای انسان دارای تاثیر سه گانه فیزیکی، شیمیایی و حرارتی است. در جنگل هر سه اثر فوق در حالت بسیار مطلوب با هم وجود دارد. (25)
تاثیر اکوستیک: جنگل مملو از صداهای گوش نواز، آواز پرندگان، صدای جویها، نهرها و خش خش برگها و بر هم خوردن شاخه ها است که همگی تاثیر بسیار آرام بخش روی شنوائی و روان انسان دارند. جنگل محیط طبیعی است که تاثیر بسیار مفیدی روی فعالیتهای ارگانیسم های انسان دارد. (25)
کنفرانس جهانی آموزش محیط زیست- توکیو 1985
از آنجا که امر آموزش از مهمترین و اساسی ترین برنامه های سازمانهای محیط زیست در سراسر جهان به شمار می آید، طبق برنامه ریزی های انجام شده مقرر گردیده کنفرانس جهانی آموزش محیط زیست هر سال در یکی از کشورهای عضو سازمان جهانی محیط زیست تشکیل گردد که این گردهمایی در تاریخ 19 تا 24 آگوست 1985در شهر توکیو ژاپن برگزار گردید.
در کنفرانس جهانی آموزش محیط زیست ژاپن، نمایندگان 35 کشور جهان شرکت داشتند که با ارائه مقاله و گزارشات متعدد، مشکلات و مسایل کشور متبوع خویش در زمینه محیط زیست و نحوه آموزش مردم و مسئولان را تشریح نمودند. البته جمع اعضاء شرکت کننده 135 نفر بودند که بیش از نیمی از آن را کارشناسان ژاپنی تشکیل می دادند.
موضوعات مورد بحث عمدتاً حول محور وسایل آموزش محیط زیست در رابطه با آلودگی های آب، خاک وهوا و لزوم گسترش فضای سبز و هماهنگی بین مسایل تحقیقاتی و آموزشی بود. اما محور سخنرانی ها و بحث ها مسئله آموزش مسئولان، تصمیم گیران و برنامه ریزان کشورها در زمینه محیط زیست بود که بر آن تاکید فراوان شد. با این اعتقاد که اگر تصمیم گیران کشورها در برنامه ریزی و اجرای طرحها به حفظ محیط زیست به عنوان یک اصل و یک ضرورت بنگرند ودر این رابطه از طریق رسانه های گروهی با مردم سخن بگویند وجدان زیست محیطی در همگان پرورش می یابد و ضوابط و مقررات و قوانین مربوطه، آگاهانه رعایت می شود. (8)
کنفرانس جهانی محیط زیست استکهلم:
در واقع برگزاری کنفرانس سازمان ملل در زمینه محیط زیست بشری در سال 1972 در استکهلم پایتخت سوئد، برگزار شد. اولین کنفرانس عمده در زمینه مسایل بین المللی محیط زیست بود. توافقات حاصل از این کنفرانس سنگ بنای سیاستهای بین المللی زیست محیطی حداقل تا 20 سال آینده شد. در این کنفرانس اهمیت مسایل بین المللی محیط زیست به عنوان بخشی از مسایل بین المللی نهادینه شد و این اصل که کشورها موظفند با اقدامات جهانی در زمینه اداره بهینه منابع جهانی مشترک و کاهش آلودگیهای فرامرزی همکاری نمایند، پایه ریزی گردید.
کشورهای در حال توسعه این اعتراض را داشتند که به اندازه کشورهای پیشرفته در آلودگی جهانی و کاهش منابع خدادادی نقش نداشته اند. از جمله نکات شایان ذکر کنفرانس استکهلم می توان به این نکته اشاره کرد که در این کنفرانس برای نخستین بار رابطه کلی میان محیط زیست و توسعه پایدار به صورت رسمی در قالب روابط کشورهای شمال (پیشرفته) و کشورهای جنوب ( در حال توسعه) مطرح گشته است. (9)
کنفرانس جهانی محیط زیست برانتلند:
سازمان ملل کمیسیونی با عنوان کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه را بنا نهاد که ریاست آن به نخست وزیر وقت نروژ گروهارلم برانتلند واگذار شد.
این کنفرانس نظریه دستیابی به توسعه پایدار را مطرح ساخت که سخت مورد استقبال مجامع بین المللی قرار گرفت.
برانتلند مفهوم توسعه پایدار را این گونه توصیف می کند. توسعه پایدار، توسعه ای است که نیازهای کنونی بشری را بر آورده می سازد و بر لزوم توانایی نسلهای آینده برای تحقق خواستهایشان نیز تاکید می ورزد.
مفهوم توسعه پایدار در واقع در خواست افراد و گروههایی بود که عقیده داشتند الگوهای کنونی رشد اقتصادی و گسترش جمعیت باید تغییر یابد زیرا در غیر این صورت منابع طبیعی معین به پایان خواهید رسید. (9)
کنفرانس جهانی محیط زیست- ریو:
سازمان ملل تصمیم گرفت به منظور شناساندن و پیشرفت توسعه پایدار در سال 1992 در شهر ریو ( برزیل) اجلاس عالی زمین را با نام کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل برگزار نمود. این کنفرانس مشتمل بر 27 اصل کلی برای تعیین وظایف دولتها در قبال توسعه و میحط زیست دارد که این اصول به مسایلی چون وظایف کشورها و همکاریهای بین المللی برای محافظت از محیط زیست، نقش و حقوق شهروندان زنان و ساکنان بومی در این رابطه می پردازند. (9)
و هدف اصلی این کنفرانس تصمیم گیری مشترک دولتهای جهان جهت پیشگیری از خسارات و ضایعاتی که حیات انسانها و گونه های مختلف را تهدید می کند و در مجموع حفظ کره مسکونی تشکیل گردید. این کنفرانس ها که با شرکت سران و نمایندگان بیش از 180 کشور جهان برگزار گردید با تاکید بر اینکه بهای مشکلات زیست محیطی و توسعه بی رویه می تواند در آینده به مراتب هزینه های مالی و اجرایی بیشتری را طلب نماید، سه متن اصلی را به تصویب رساند:
الف) بیانیه ریو پیرامون محیط زیست و توسعه، حاوی یک رشته اصول معروف حقوق و مسئولیتهای دولتی در زمینه محیط زیست و توسعه.
ب) دستور کار 21 ( قرن بیست و یکم) حاوی رهنمودهای جامع برای اقدامات جهانی در کلیه زمینه ها در جهت توسعه پایدار
ج) مجموعه اصولی که بر مدیریت پایه جنگلهای کره زمین تاکید می نماید. بیانیه ریو پیرامون محیط زیست و توسعه منعکس کننده دو امر مهم است که در فاصله این دو کنفرانس بروز کرده بود. اول نابودی محیط زیست در اثر ناتوانی در زمینه حفاظت از حیات موجودات و دیگری آگاهی از روند پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی در دراز مدت و نیاز به حفاظت از محیط زیست که با یکدیگر وابستگی متقابل داشته و باید عمیقاً مد نظر قرار گیرد.
به همین منظور در مواد 12 و 13 کنوانسیون تنوع زیستی، به امر پژوهش، آموزش و آگاه سازی و همچنین آموزش عمومی تاکید شده است. (7)
کجا و چگونه محیط زیست را آموزش دهیم:
1- مراکز آموزش عالی: یکی از مهمترین و اساسی ترین بخش های آموزشی محیط زیست آموزش در مقاطع عالی است. نقش آموزش عالی شامل تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز جامعه، ترویج و ارتقای دانش، گسترش تحقیق و فراهم آوردن زمینه مساعد برای توسعه کشور است. در این رابطه هدف از آموزش عالی محیط زیست تربیت متخصصینی است که بنا به تخصصی که کسب نموده اند بتوانند حل مشکلات حیطه پرداخته و در محیط اختیارات خویش به اهداف آموزشی جامعه عمل بپوشانند. (6)
2- آموزش و پرورش: نظام آموزش و پرورش هر جامعه مسئولیتهای سنگینی بر عهده دارد. حفظ، انتقال و توسعه میراث فرهنگی و ارزشهای اخلاقی واجتماعی و کوشش در جهت ایجاد گسترش تعاون و تفاهم ملی و بین المللی از وظایف مهم آموزش و پرورش محسوب می شود. به علاوه نقش و جایگاه آموزش و پرورش در توسعه اقتصادی و اجتماعی بر کسی پوشیده نیست. بنای هر پیشرفت اقتصادی و اجتماعی، توسعه منابع انسانی است و این از کار کارکردهای آموزش و پرورش می باشد (10)
آموزش و پرورش در پروراندن فرد و بالنده کردن جمع نقش حیاتی دارد.
شناسایی استعداد و ایجاد شرایط لازم برای شکوفایی آنها در زمینه های مختلف و رشد موزون و تعادل انسان در جنبه های عقلانی، عاطفی، اجتماعی و جسمانی مسئولیتهای سنگینی است که آموزش و پرورش باید به انجام برساند. (10)
3- نقش آموزش و پرورش در توسعه آموزش محیط زیست:
آموزش حرفه ای و همچنین آموزش و پرورش رسمی و آگاهی عمومی را باید فرایندی دانست که انسانها و جوامع از طریق آن می توانند به کاملترین وجه، بالقوه های خود را بالفعل سازد. بالقوه های خود را با الفعل سازند. آموزش و پرورش برای بهسازی توسعه پایدار و بهبود توانایی مردم در شناخت مسائل زیست محیطی و توسعه، اهمیت فراوان دارد. اگر چه آموزش و پرورش ابتدایی در زمینه توسعه و محیط زیست را فراهم می آورد، اما لازم است آموزش این مسائل از همان ابتدا جزء جدایی ناپذیری از یادگیری باشد. هم آموزش و پرورش رسمی و هم غیر رسمی برای تغییر تلقی های مردم ضرورتی حیاتی دارد. این تغییر باید طوری باشد که مردم قابلیت ارزیابی و شناسایی مسائل مربوط به توسعه پایدار را داشته باشند. این امر همچنین برای دستیابی به آگاهی زیست محیطی و اخلاقی، ارزشها و نگرشها، مهارتها و رفتارهای هماهنگ با توسعه پایدار و برای مشارکت موثرتر مردم در تصمیم گیری ها، اهمیتی اساسی دارد. برای اینکه آموزش و پرورش در زمینه توسعه پایدار و محیط زیست موثر باشد، باید به پویایی های محیط اجتماعی- اقتصادی و همچنین فیزیکی- بیولوژیکی و توسعه انسان بپردازد، بین تمام رشته ها تلفیق ایجاد کند، روشهای رسمی، غیر رسمی و شیوه های اجتماعی موثر را به خدمت بگیرد. (11)
در نوزدهمین اجلاس ویژه مجمع عمومی سازمان ملل که برای بررسی اجرای دستور کار 21، پنج سال بعد از کنفرانس جهانی ریو بر پا گردید اهمیت آموزش و پرورش مورد تاکید قرار گرفته است. قطعنامه مصوب آن اجلاس تاکید نمود که یکی از پیش شرط های اساسی توسعه پایدار، وجود یک نظام آموزشی است که اعتبارات کافی و نیز اثر گذاری لازم برای همه سطوح خصوصاً ابتدایی و متوسط را در اختیار داشته ودر دسترس همگان باشد و همچنین ظرفیت ها و بهروزی انسانی هر دو را بیفزایند.
قطعنامه در ادامه عنوان نموده است که حتی در ممالکی که نظام آموزشی نیرومند دارند. نیاز به تجدید جهت دهی آموزشی، آگاهی، تعلیم برای بالا بردن درک فراگیر همگانی، تحلیل انتقادی و پشتیبانی از توسعه پایدار وجود دارد.
آموزش برای یک آینده پایدار باید طیف پهناوری از نهادها، بخش ها را متعدد و درگیر خود کند و تدارک برنامه های پایدار را به عهده گیرد. (12)
آموزش و پرورش می توانند نقش مضاعفی در آموزش محیط زیست ایفا کند. بدین معنی که از یک سو برخی جنبه های جامعه موجود را باز آفرینی می نمایند و از سوی دیگر به طور همزمان دانش آموزان را در دگرگون ساختن برای آینده آماده می سازد. این نقش ها لزوماً نافی یکدیگر نیستند. نقش آموزش و پرورش در ساختن جامعه این است که دانش آموز را یاری دهد تا یاد بگیرند که چه چیزی برای حفاظت از میراث فرهنگی، اقتصادی وطبیعی آنها بهتر و ارزنده تر است. همچنین آموزش رسمی باید به دانش آموزان کمک کند تا ارزش ها وراهبردهای لازم برای رسیدن به پایداری در جوامع محلی خود را بپردازند و ضمناً در برآوردن اهداف ملی و جهانی نیز سهیم باشند (12)
دستور کار 21، برای تغییر جهت آموزش و پرورش به سمت آموزش محیط زیست و توسعه پایدار موارد ذیل را در اقدامات اجرایی کشورها قرار داده است. (11)
– دولتها باید تلاش کنند تا در طول سه سال آینده استراتژی های را با هدف تلفیق مسایل زیست محیطی وتوسعه در نظام آموزشی در تمام سطوح آماده ساخته یا در صورت وجود چنین استراتژی هایی آنها را روز آمد کنند. این کار بایستی با همکاری همه بخشهای جامعه صورت پذیرد. در این استراتژیها باید خط مشی ها و فعالیتها تعیین گردد و نیازها، هزینه ها، شیوه ها وبرنامه های زمانی برای اجرا، ارزیابی و بازنگری مشخص گردد.
لازم است یک بازنگری کامل در برنامه های درسی صورت گیرد تا اطمینان حاصل شود که رویکرد چند تخصصی حاکم است. بایستی به نیازهای مشخص جامعه و حیاتهای فرهنگی، اجتماعی و سیستمهای معرفتی از جمله علوم توجه شایان مبذول گردد.
– توصیه می شود مقامهای آموزش و پرورش با همیاری گروههای اجتماعی یا سازمانهای غیر دولتی برنامه های حین خدمت پیش از خدمت را برای همه معلمان، مربیان و طراحان آموزشی و همچنین آموزگاران غیر رسمی در همه بخش ها به اجرا در آورند و آنان را با ماهیت و شیوه های آموزش مسایل زیست محیطی و توسعه آشنا سازند و از تجارب سازمانهای غیر دولتی دراین زمینه سود ببرند.
– مسئولین مربوطه باید این تضمین را فراهم آورند که به هر مدرسه ای در طراحی فعالیتهای زیست محیطی با مشارکت دانش آموزان و کارکنان یاری داده خواهد شد.
لازم است مدارس دانش آموزان خود را در مطالعات مربوط به حفظ و سلامت محیط زیست، نظیر آب آشامیدنی سالم، بهداشت و تغذیه، اکوسیستمها و فعالتهای مربوط شرکت دهند واین مطالعات در پیوند با خدمات و پژوهشها در پارک های ملی، مناطق حفاظت شده حیات وحش، مراکز میراث اکولوژیکی و غیره خواهد بود.
– مسئولین آموزش و پرورش باید شیوه های ثابت شده آموزشی و شکل گیری شیوه های ابتکاری در برنامه های آموزشی را تشویق کنند. ضمناً لازم است سیستمهای آموزشی مناسب سنتی در جوامع محلی مورد پذیرش قرار گیرد.
– ضرروی است ظرف پنج سال با ارتقای سطح تکنولوژی و قابلیتهای لازم برای ایجاد آگاهی عمومی و آموزش در مورد محیط زیست و توسعه، تبادل اطلاعات تقویت شود. کشورها بایستی برای فراهم آوردن ابزارهای آموزشی با یکدیگر و با گروههای مختلف جامعه همکاری کنند.
– مسئولان آموزش و پرورش باید برای تداوم آموزشهای زیست محیطی و توسعه انواع برنامه های آموزش بزرگسالان را با همیاری سازمانهای غیر دولتی، از جمله سازمانهای زنان و گروههای بومی طراحی کنند و پایه را بر فعالیتهای مدارس ابتدایی، متوسطه و مشکلات بومی بگذارند. (11)
4- نقش خانواده در آموزش محیط زیست: اهداف آموزش صحیح به کودکان قبل از ورود به دبستان، متمرکز بر این است که تندرستی، بالندگی، سعادت، بهروزی و سازگاری با محیطی که در آن زندگی می کنند تضمین شود. بر این اساس گامهای اول آموزش محیط زیست در خانواده پایه ریزی خواهد شد. پدران و مادران که به عنوان پر نفوذ ترین معلمان فرزندان خود به شمار می روند، باید فرزندان را در رسیدن به این اهداف کمک نمایند تا از طریق انتقال سریع تجربیات و دانسته های زیست محیطی والدین، چشم اندازه های آینده حفاظت از محیط زیست در کودکان تقویت شود. یادگیری، پایه واساس هر فرد است و هر کس برای ادامه حیات و هماهنگی وسازش با محیط زیست خود، مجبور است به طور مداوم مطالب و یا مهارتهای جدیدی را فراگیرد و آموزش پایه محیط زیست شالوده هر نوع آموزش و یادگیری در آینده است. هدف آموزش پایه مبتنی بر کودکان است که قبل از ورود به مدرسه یا ذهن جستجوگر خود و از طریق سوال و جواب شروع به کسب اندوخته ای از دانش، درباره جهان می کنند. آنان یادگیری را هیجان انگیز می یابند و سعی می کنند بر اطلاعات خود بیفزایند تا بتوانند نتایج آن را در سراسر عمر به طور مطلوب به کار برده و پرورش و توسعه دهند. در ذیل به شیوه های آموزشی و وظایف والدین در آموزش محیط زیست به افراد خانواده و مخصوصاً کودکان سنین پیش از دبستان اشاره می گردد:
روشهای یادگیری را می توان به دو گروه عمده مکانیکی و بینشی تقسیم کرد. یادگیری مکانیکی بر حافظه تاکید فراوان دارد که در برخی از موارد برای آموزش کودکان مورد استفاده قرار می گیرد. مثلاً هنگام فراگرفتن جدول ضرب از این شیوه استفاده می گردد.
در حالی که برای یادگیری دروسی مانند ریاضیات و یا علوم تجربی، استفاده از روشهای یادگیری بینشی سودمندتر است در واقع هر چه رشد کودک بیشتر شود نیاز به استفاده از روشهای یادگیری مبتنی بر بینش و بصیرت افزایش می یابد در زمینه آموزش محیط زیست باید از روش بینشی استفاده کرد و روی هر موضوع براساس بینش، تفکر واستدلال مطالب را به فرزندان آموخت. (7)
5- مراکز تجمع بازدید کنندگان: این مراکز در مناطق تحت کنترل سازمان حفاظت از محیط زیست احداث می گردد. از این طریق عموم مردم خواهند توانست علاوه بر آشنایی با گونه های گیاهی خشک شده و جانوران تاکسیدرمی شده در محل های آمفی تئاتر از طریق فیلم های آموزشی و سخنرانی با اهداف و اهمیت حفاظت محیط زیست و نقش مناطق و پارک ها، آشنایی بیشتری پیدا نمایند.
6- نمایشگاه ها و موزه های تاریخ طبیعی: از جمله مکان های فرهنگی، اجتماعی و آموزشی که می تواند هم در شناساندن هر چه بیشتر اجزای محیط زیست به اقشار مختلف جامعه هم در نگهداری این ذخایر نقش بسزایی ایفا کنند، موزه های تاریخ طبیعی می باشند. این واحد علمی- آموزشی تحقیقات علمی- کاربردی را متمرکز ساخته و بهره گیری صحیح از آن را مطلوب می سازد. نمونه های موزه های تاریخ طبیعی به صورتی تنظیم می شوند که ضمن سرگرم نمودن بینندگان آنان را با نکات آموزشی و علمی آشنا می سازند در این مراکز کارگاههای تاکسیدرمی و هرباریوم گیاهی نیز وجود دارد (6)
7- بازدیدهای علمی و فراخوان های مردمی: بدین وسیله می توان به طور عملی با طبیعت برخورد داشت و آن را لمس نمود. بررسی ها نشان می دهد در این گونه فعالیتها فراگیری به نحو مطلوب تر و موثرتری صورت می پذیرد. عمده ای از مدرسان گرایش بیشتری به این قبیل اقدام ها نشان می دهند چرا که افراد به طور مستقیم طبیعت را حس می کنند و به سنجش اطلاعات تئوری و آموخته های خود در محیط واقعی مبادرت می ورزند. نکته اساسی اینکه مشاهده چیزی در جایگاه اصلی خود نه تنها در ماندگاری و قابلیت به خاطر سپاری آنها در ذهن نقش مهمی دارد. بلکه اغلب در جریان این بازدیدها اطلاعات و تجربیات کسب شده تا پایان عمر به همراه اشخاص خواهد بود. (6)
8- وسایل ارتباط جمعی: ارتقاء آگاهی مردم از طریق استفاده از وسایل ارتباط جمعی و تربیت روزنامه نگاران (6)
9- اهمیت رسانه های جمعی در آموزش محیط زیست: امروزه محققان درباره ارتباط نزدیک بین توسعه، فرهنگ و ارتباطات اتفاق نظر دارند، توسعه یعنی تغییر و این تغییر، نحوه نگریستن مردم به موضوعات، اعمال ارتباط آنها با یکدیگر و جهان اطرافشان را تحت تاثیر قرار داده است. تغییراتی که در ذهن مردم شکل می گیرد بر دانش، ارزشها، نگرشها، ادراکات و… تاثیر می گذارد. این تغییرات نمی تواند شکل گیرد مگر با پردازش اطلاعات، اعم از اطلاعاتی که از خارج تامین می شود، از طریق رویدادها و فعالیتها یا تجربیات یا به وسیله بررسی مجدد دانش موجود تعمق. با شناسایی این حقیقت ارتباطات بلافاصله به عنوان یکی از عوامل اصلی فرایند توسعه مطرح می شود. بدون ارتباطات هیچ اطلاعاتی بین مردم منتشر نمی شود و بدون تغییر اطلاعات هیچ کشفی و هیچ اختراعی انجام نخواهد شد. کلیه رسانه های دارای توان تعلیم و تربیت ( آموزش) هستند از آنها می توان برای تبادل اطلاعات ایجاد انگیزه، راهنمایی و سرگرمی استفاده کرد. نشان دادن یک برنامه سمعی و بصری می تواند میزان توجه مخاطبان را به دلیل کیفیت سرگرم کنند. آن و نیز وجود امکان دائمی استفاده از علایم و شکلهای سمعی و بصری ( مصاحبه، نمایش، تفسیر و……….) تا حد قابل توجهی افزایش دهد. (13)
فعالیتهای سازمان صدا و سیما در زمینه آموزش محیط زیست: با توجه به ویژگهایی بارز و نقش سازنده صدا و سیما و تاثیر گذاری مفید آنها بر جوامع این رسانه می تواند وسیله مناسبی برای آموزش محیط زیست در کل کشور باشد. کلیه برنامه هایی صدا و سیما به سه دسته تقسیم می شوند که یکی از آنها تولید برنامه های اطلاعاتی و آموزشی می باشند که به مباحث علمی می پردازد.
و هدف از تولید اینگونه برنامه ها بالا بردن میزان آگاهیها و اطلاعات فردی مخاطبان می باشد. برنامه های تولیدی محیط زیست در این دسته بندی قرار می گیرد. در هر یک از شبکه ها، گروههای مختلفی از برنامه سازان به برنامه سازی در خصوص مسایل محیط زیست می پردازد که عبارتند از:
گروه علم و دانش، گروه مستند، گروه خانواده و جوان وهمچنین دفتر تامین برنامه که مسئول ضبط، انتخاب و پخش برنامه های زیست محیطی تولید شده توسط شبکه های جهانی است. براساس پیگیریهای انجام شده از شبکه هایی که برنامه زیست محیطی در آنها تولید و پخش شده است اعم از شبکه اولَ، شبکه چهارم و شبکه آموزش سیما و شبکه های سراسری جوان سلامت صدا، مشخص گردیده که با توجه به حساسیت های موجود در مورد مسایل و مشکلات محیط زیست و ضرورت برنامه سازی برای آگاهی مردم میزان برنامه های زیست محیطی تولید شده در دو سال اخیر به نسبت سالهای گذشته سیر فزونی گرفته است.
در دنیای کنونی مسائل محیط زیست در صدر اولویت برنامه های رسانه های جمعی جهان قرار دارد و ضرورت این امر ایجاب می کند در شهرهای بزرگ ایران که آلودگیهای زیست محیطی مشهور بوده و جلوگیری و رفع آن از دغدغه های مسئولین می باشد باید به آن توجه بیشتری نشان دارد. (13)
10- نقش فرهنگ جامعه در آموزش محیط زیست: مساله حفظ محیط زیست، مساله امروز نیست، مسئله ایست که در تاریخ بشر سفارش شده و اهمیت داشته است. در همه ادیان الهی، آیین های بزرگ و رسوم قوم ها و ملل مختلف، پاکی، تمیزی و عدم آلودگی جزو وظایف دینی شمرده شده است. متاسفانه تصرف بی رویه انسان در طبیعت باعث شده است تا انسان، از طبیعت براساس خواهش ها، هوسها و منافع خویش استفاده و بهره برداری کند. آنچه در تعارض بین فن آوری و طبیعت مشاهده می شود بینش اشتباه و نگاه ابزاری بشر به محیط زیست بوده است.
بحران جهان امروز حاصل فقدان معرفت و آگاهی به معنا و عمق پدیده هاست.بازگشت به نگاه دینی، معنوی و اخلاقیات زیست محیطی لازمه تحقق توسعه پایدار وتغییر جهت در تخریب محیط زیست و پیشرفت به سمت احیاء و بازسازی محیط زیست خواهد بود. ارتقای میزان احساس مسئولیت آحاد جامعه بین الملل در قبال محیط زیست، بیداری معنوی و پذیرش معیارهای اخلاقی در برخورداری از طبیعت، توجه به منافع بلند مدت و پایدار به جای منافع مادی و زود گذر و اصلاح نظام های تصمیم گیری و تصمیم سازی ملی، منطقه ای و بین المللی در جهت همگرایی عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی از جمله ضرورتهای حیاتی است که اکنون در برابر همگان قرار دارد. از این نظر الهام گرفتن از اندیشه ها، آداب و رسوم، تمدن ها و ادیان گوناگون واعتلای فرهنگی جوامع در خصوص آموزش محیط زیست می تواند نقطه اتصال بین حفاظت محیط زیست و توسعه همه جانبه انسانی گردد. (7)
11- نقش آداب و رسوم ( فرهنگ) در آموزش محیط زیست: با مطالعه جوامع در مناطق مختلف کشور می توان جلوه های آموزش محیط زیست را در باورهای مردم بومی دید. در فرهنگ مردم کشور، حکایات، ضرب المثل ها، آداب و رسوم و باورهای متعددی را می توان یافت که نمونه های بارزی از آموزش محیط زیست به مردم است و یا به این صورت حمایت و حفاظت از موجودات زنده وغیره زنده را ترویج و تشویق می کند. این باورها وحکایات سینه به سینه نقل می شوند با مقدس شمردن طبیعت، احترام گذاشتن به موجودات زنده و آمیختگی آموزش محیط زیست با اعتقادات مذهبی و تکیه بر اصل جزا و پاداش دادن، از آسیب رساندن به محیط زیست جلوگیری می کنند.
از دیگر جلوه های آموزش محیط زیست، دانش محلی نزد قبایل، نژادها و مردمان بومی است. در نظام های سنتی مناطق مختلف ایران، نمونه های متعدد و بسیار جالبی از دانش محیط زیست به صورت بومی را می توان دید. در این نظام ها شواهد متعددی وجود دارد که نه تنها نشان دهنده دانش وسیع و عمیق بومی درباره طبیعت است بلکه نشانگر فعالیتهایی است که با اصول اکولوژی مطابقت داشته و طی قرنها بواسطه گفتار و انتقال از نسلی به نسل دیگر باعث حفاظت از اکوسیستمهای طبیعی گردیده است. همچنین ادبیات کشور به عنوان شاخصی برجسته از فرهنگ ایران، شاهد دیگر در آموزش محیط زیست نزد ایرانیان است که در اثر آثار به جای مانده، عشق به طبیعت و درک زیبائیهای آن در بالاترین حد قابل مشاهده است.
در بسیاری از کتابهای ادبی ایرانیان، نویسندگان و یا شاعران با الهام از طبیعت و خلق داستانهای بسیار زیبا و آموزنده نه تنها به آموزش محیط زیست پرداخته اند بلکه آموزشهای لازم زندگی را از این طریق به افراد یاد آور شده اند. (7)
12- آموزش محیط زیست در اسلام: از آنجا که هدایت و رشد انسانها حیات طیبه، تقوی، قرب و عبودیت به عنوان اهداف غایی تعلیم و تربیت اسلامی به حساب می آید هنجار نمودن روابط انسان با طبیعت نیز به عنوان یک هدف واسطه ای مطرح می گردد. چرا که اهداف غایی تعلیم و تربیت اسلامی با این مساله ارتباط طولی داشته و همواره سایه هایی از آنها بر این هدف قرار دارد. از این رو سازگار نمودن روابط انسان با محیط زیست از جمله اهدافی است که حکومت اسلامی بایستی از طریق تعلیم و تربیت اسلامی به آن بپردازد. (14)
اسلام نشان دهنده طریقی برای زندگی است که دیدگاه جامعی نسبت به هستی حیات انسان و روابط بین آنها دارد و تلفیقی بین ایمان، عقیده قانونگذاری و اجرای قوانین ایجاد می کند. دین اسلام تمام جنبه های انسان، محیط زیست و جهان هستی را در یک ارتباط هماهنگ و موزون در مسیر الهی مورد توجه قرار می دهد برای محیط زیست انفصال قایل نیست. در نگاه زیست محیطی دین اسلام، انسان، مسئول حفظ و نگهداری محیط زیست می باشد چرا که انسان به خاطر داشتن فطرت الهی به خاطر داشتن فطرت الهی و ارتباط تعقلانه با سایر عناصر طبیعت مفتخر به مقام خلیفه الهی شده است.
بر این اساس، وظایف انسان در قبال محیط زیست، با گرایش به رفتارهای هنجار زیست محیطی و پرهیز از رفتارهای ناهنجار زیست محیطی تحقق می یابد. از طرف دیگر حکومت اسلامی نیز موظف است براساس قوانین و مقررات الهی، قوانین مختلف زیست محیطی را پی ریزی نموده و با اجرای قوانین و مبارزه با مفسدان فی الارض، ضامن اراده الهی در تامین مصالح عمومی باشد. در سایه تعالیم دین اسلام، آموزش محیط زیست به عنوان یک نظام عقیدتی و ارزشی می تواند عکس العمل انسان را نسبت به سرنوشت خویش ونسبت به حوادث و پدیده های زیست محیطی تعیین کند.
آموزش بدون ایمان به ارزش ها و هدفهای متعالی کافی نیست. وقتی وجدان بیدار زیست محیطی شکل گرفت به همان عامل یا مقام سوال کننده تبدیل می شود. وجدان بیدار زیست محیطی نسبت به اعمال صاحب خود بی اعتنا و بی تفاوت نمی باشد. خطاهای او را گوشزد می کند و شخص را مورد باز خواست قرار می دهد چرا که از تاثیر سوء آنها آگاه است. (14)
تاریخچه آموزش محیط زیست در سازمان حفاظت محیط زیست: قبل از تاسیس سازمان حفاظت محیط زیست (1350) برای دستیابی به اهداف حفاظت از منابع طبیعی کشور و فعالیتهای آموزش شکاربانی و نظارت بر صید از وجود فارغ التحصیلان رشته زیست شناسی داخل کشور و فارغ التحصیلان خارج کشور در رشته های حیات وحش استفاده می شد.
پس از تصویب قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست در سال 1353 بر اساس بند (د) ماده 6 این قانون، سازمان حفاظت محیط زیست موظف به تنظیم و اجرای برنامه های آموزشی به منظور تنویر و هدایت افکار عمومی در زمینه حفظ و حمایت از محیط زیست گردید. در خلال سالهای 1353 و 56 ( طول برنامه عمرانی پنجم کشور) اقدامات آموزشی در سازمان عبارت بودند از:
آموزش کارکنان، اجرای برنامه های آموزشی رسمی و تنویر افکار عمومی. در سال 1351 آموزشگاه عالی حفاظت محیط زیست، با هدف پرورش نیروی متخصص در سطح فوق دیپلم تاسیس یافت و یا انسانی به عنوان فوق دیپلم فارغ التحصیل می شدند و این افراد به عنوان محیط بان در مناطق مختلف کشور به خدمت مشغول می شدند. در سال 1356 این آموزشگاه تعطیل گردید و در سال 1369 با جذب تعدادی از افراد فوق دیپلم در سطح کارشناسی ناپیوسته به فعالیت خود ادامه داد. (15)
اصلی ترین وظیفه آموزشکده، تامین و تربیت نیروی انسانی ماهر در فعالیتهای مرتبط با محیط زیست و نیز پژوهش های کاربردی در زمینه عناصر و ارکان مختلف محیط زیست، اعم از آب، خاک، گیاهان و جانوران، اکوسیستم ها و غیره است به موازات آموزش و پرورش، اقدامات گوناگونی از قبیل تالیف و ترجمه کتب و نشریات تخصصی محیط زیست و گسترش همکاریهای علمی، آموزشی و تحقیقات سازمان با سایر موسسات و واحدهای دست اندر کار در این واحد پیگیری می شوند.
با توجه به محدودیت مجوزهای آموزشی برای دوره های محیط زیست در آموزشکده محیط زیست و با هدف توانمند سازی سازمان در خصوص آموزشهای تخصصی علمی و کاربردی در زمینه های مختلف محیط زیست، تلاش برای تاسیس موسسه آموزش عالی علمی- کاربردی محیط زیست از سال 1378 آغاز شد.
هم اکنون کار تدوین و تصویب اساسنامه، چهار چوب تشکیلاتی و ساختار سازمانهای موسسه به نتیجه رسیده است.
این موسسه طی اولین مرحله درسه رشته دانشجو می پذیرد:
1- کارشناسی پیوسته کنترل آلودگی های محیط زیست
2- کارشناسی ناپیوسته بازیافت
3- کارشناسی ناپیوسته آلودگی هوا (16)
راهکارهای حفاظت از محیط زیست:
عوامل موثر در امر حفاظت از محیط زیست که به همراه پیشرفت در زمینه های مختلف منجر به توسعه پایدار خواهند شد به طور شماتیک در شکل نشان داده شده اند و ذیلاً در مورد هر کدام مطالبی به منظور روشن شدن هر چه بیشتر موضوع بیان می شود.
الف) آموزش همگانی و آموزش های ویژه کودکان:
کودکان قشر آینده ساز جامعه هستند و با سرمایه گذاری مناسب بر روی آنها می توان کیفیت جامعه را به نفع پیشرفت و توسعه تغییر داد. بدیهی است آموزش های انجام یافته در مورد کودکان به تدریج درآنها نهادینه شده و جز لاینفک زندگانی و شخصیت آنان خواهد شد و آنان در تمام دوران زندگی جز مطابق با طرز تفکر خود که آن نیز در اثر آموزش های موثر جهت دار شده است عمل نخواهد کرد.
مقوله محیط زیست نیز از این امر کلی مستثنی نیست. کودکانی که در این زمینه آموزش های لازم را به بینند صرف نظر از عملکرد والدین خود به فکر محیط زیست خواهند بود و حتی در مواردی به عنوان ابزاری برای تغییر رویه و عملکرد زیست محیطی والدین خود تبدیل می شوند. این موضوع به قدری پر اهمیت است که در کشورهای دارای فرهنگ زیست محیطی بالا، آموزش برای کودکان و نوجوانان در همه جا از قبیل مدرسه، منزل، تلویزیون، اینترنت و………به اجرا گذاشته می شود و به عنوان یک نمونه می توان به صفحه وب آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا اشاره کرد که به منظور علاقمند کردن کودکان جهان به مسایل محیط زیست طراحی شده است همچنین می توان به مواردی اشاره کرد که برای دانش آموزان اوقاتی را برای نظافت و جمع آوری زباله های پخش شده در سطح مدرسه، معابر یا اماکن تفریحی و پارکها و……..اختصاص میدهند. بدیهی است که در این صورت دانش آموزان نه تنها خود به آلوده کردن محیط مبادرت نخواهند ورزید بلکه آموخته اند تا آلودگیهای آن را بر طرف واز آلوده شدن آن به وسیله افراد دیگر نیز جلوگیری کنند. (27)
ب) آموزش های تخصصی: اجرای آموزش های تخصصی محیط زیست در چارچوب دوره های بلند مدت دانشگاهی یا دوره های مشابه برای تولید نیروهای متخصص و پیشرو حافظ محیط زیست و یا در قالب دوره های کوتاه مدت به منظور ارتقای کیفی و نیروهای موجود می باشد. این افراد متخصص خواهند توانست با کمک به اتخاذ سیاست های مناسب زیست محیطی، شرایط موجود را به نفع کاهش آلودگی ها تغییر دهند ودر شرایط حساس با ارائه راهکارهای مهم و حیاتی از بروز مشکلات و مسایل حاد اجتماعی مرتبط با محیط زیست جلوگیری کنند. در همین چارچوب گسترش رشته های تحصیلی مرتبط با موضوعات و مسایل محیط زیست را در سطح جهان و در دانشگاه های معتبر شاهد می باشیم. (27)
ج) گسترش تحقیقات زیست محیطی: بدین معناست که بتوان تحقیقات انجام یافته در نهادها و مراکز تحقیقاتی بالاخص دانشگاهها را که در قالب طرح های تحقیقاتی یا پایان نامه های دانشجویی کارشناسی ارشد و دکتری اجرا می شوند در جهت رفع مشکلات ناشی از آلاینده های زیست محیطی، یا بهبود فرآیندها به منظور کاهش بار آلودگی آنها و یا کاوشهای فرهنگی مربوطه هدایت کرد تا با استفاده از نتایج آنها بتوان به پیشرفتهای خوبی در امر حفاظت از محیط نایل شد. (27)
د) تشویق عوامل فعال در امر حفاظت از محیط زیست:
گروههای اجتماعی بسیاری با هدف طرفداری و حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن در نقاط مختلف جهان فعال بوده و به آلودگی های محیط زیست اعتراض می کنند و حتی گاهی دامنه این اعتراضات از مرزهای یک کشور فراتر رفته و جنبه بین المللی به خود می گیرد. از آنجایی که این گروه ها به طور عمده از افراد داوطلب تشکیل شده اند کمک بسیار مناسبی برای تبلیغات گسترده زیست محیطی و اجرای سیاستهای مربوط خواهند بود. این گروه ها به عنوان بسیج و پلیس خود جوش محیط زیست مطرح می شوند و بر دولتمردان است تا ضمن اینکه از ایجاد و گسترش چنین گروه هایی جلوگیری نمی کنند با ایجاد ابزار لازم با آنها همکاری کرد و از وجود این گروه ها به عنوان ابزاری برای اجرا و اعمال سیاستهای کارشناسی زیست محیطی خود استفاده کنند. (27)
هـ) اعمال نظارت و مجازات صنایع و افراد آلاینده:
همانگونه که تشویق افراد وصنایع حافظ محیط زیست گاهی عمده به سوی جلوگیری از آلودگی محیط است، مجازات و تنبیه افراد خاصی نیز بسیار موثر خواهد بود و در صورت کافی و جدی بودن مجازات ها، آنها مجبور به رعایت قوانین زیست محیطی خواهند شد. اثر باز دارندگی این مجازاتها باید بیش از سود حاصل از عدم رعایت قوانین زیست محیطی بوده و صنایع را در مسیری سوق دهد که به افزایش سود آوری از طریق گسترش فرآیندها و یا تولید محصولات دوستدار محیط زیست علاقمند شوند. وضع مالیات یا عوارض و یا حذف سوبسیدها و یا حتی در برخی موارد تعطیلی کامل یک کارخانه آلوده کننده از مجازاتهای موثر در این مورد می باشند.
صاحبان خودروهای دودزا و یا افرادی که بدون هر گونه ملاحظه ای اقدام به دفع و پخش زباله در معابر یا هر محل دیگری غیر از محل های تعیین شده کرده و یا افرادی که به تخریب فضای سبز اقدام می کنند نیز باید جریمه شوند. (27)
و) سیاست گذاری و بستر سازی مناسب: سر آغاز هر تغییر و تحولی در جامعه به طور عمده مسئولان آن جامعه می باشند. مسئولان جامعه باید ابتدا توجیه شده و آموزش های لازم در زمینه محیط زیست را کسب کنند و پس از آن است که عملکرد آنان می تواند منجر به تزریق روح حفاظت از محیط زیست درکل جامعه شده و حرکتی پر شور در این زمینه ایجاد کند درحالی که هر گاه مسئولان به اهمیت حفاظت از محیط زیست واقف نباشند به آثار زیست محیطی عملکرد خویش توجه نخواهند کرد.
بستر سازی مناسب به معنای آنست که شرایطی در جامعه فراهم آورده شود تا افراد جامعه هر چند که از سطح آگاهی کافی برخوردار نباشند، نتوانند درمسیر ایجاد آلودگی و تخریب محیط زیست حرکت کند یعنی شرایط به گونه ای تنظیم می شود که اصولاً مجالی برای امور مغایر با مصالح زیست باقی نمی ماند. (27)
آینده نگری و تعهد در قبال نسل های آینده:
محیط زیست، اساس و پایه لازم برای موجودیت انسان است، محیط طبیعی انرژی و ماده ای را که لازمه تداوم زندگی، ادامه حیات و توسعه بشر در تمامی مراحل تاریخ بوده، تامین نموده است لکن همراه با زمان و با رشد جمعیت جهان و توسعه نیازهای او و هماهنگ با ترقی فرهنگ مادی، حجم مواد انرژی زا و کمی موادی که بشر از طبیعت برداشت می کند و پس از استفاده، آنرا به صورت فضولات به طبیعت بر می گرداند، دائم رو به افزایش است. امروز تبدیل ماده وانرژی، به صنایع بشری به سطحی رسیده که به صورت عامل قوی در تغییر وتبدیل کل طبیعت تلقی می شود.( 17)
هم اکنون در چهارچوب تحول انقلاب علمی، فنی، صنعتی و توسعه شهری سریع، اعمال تخریبی جامعه بر محیط زیست از شدت بی سابقه ای برخوردار است و پیوسته با سرعت و شدت افزونتری به روند خود ادامه می دهد.
ضایعات مسلم وخرابیهای غیر قابل مهار وترمیم که به محیط زیست وارد می شود، بعدی جهانی یافته و به صورت تغییراتی سریع، خطرناک و مخرب برای شرایط زندگی انسان، پدیدار گردیده است. بنابراین محیط زیست در خطر واقعی از دست دادن توزان طبیعی مواد و انرژی و تغییرات شرایط اکولوژیکی قرار گرفته واین مسئله خود به عنوان خطری عظیم برای حیات نسلهای آینده جامعه بشری تلقی می شود. از نظر عقلی و وجدانی هر کس در مقابل تاثیرات خویش بر طبیعت مسئول است. مردم باید فرایندهای بوم شناختی و تنوع طبیعت را حفظ کنند و از منابع به صورت بهینه استفاده کنند واطمینان حاصل کنند که بهره برداری آنان از منابع تجدید شونده به صورت پایدار است. (17)
بنابراین، یکی از مباحث اخلاقی اینکه توسعه نمی تواند از طریق هزینه دیگر گروههای موجودات زنده یا نسل های آینده باشد سعی ما بر آن باشد که فرایند وهزینه های منابع مورد استفاده و حفاظت از محیط زیست را بین جوامع مختلف و گروههای ذینفع، بین مردم فقیر و ثروتمند و بین نسل خود در نسل های آینده عادلانه تقسیم کنیم. (17)
بر این اساس، آموزشهای زیست محیطی عموم مردم را به تفکر در مورد آینده نگری و تعهد در قبال نسلهای آینده وا می دارد و اخلاق زیست محیطی را رواج می دهد.
در این آموزشها بر نگرش های نوین مبتنی بر اخلاق زیست محیطی تاکید می گردد. و با اشاره به اینکه اخلاق زیست محیطی یک نگرش فرانسلی است ونسل حاضر نسبت به نسلهای آینده تعهداتی است، آنان را به رعایت عدالت در بهره مندی از فرصت ها در بین نسلها دعوت می کند تری کرنر و همکارانش در کتاب اقتصاد محیط زیست این نکته را مطرح می کنند که بحث اخلاقی این است که نسلهای آینده این حق را دارند تا از میراثی کافی ( به شکل سرمایه طبیعی، سرمایه فیزیکی و سرمایه انسانی) بهره مند گردند به گونه ای که آنها قادر به تامین سطحی از رفاه وخوشبختی تقریباً معادل با نسلهای فعلی بشر برگرداند.
آنچه که مورد نیاز است قرار داد بین نسلهاست که فرصت های مشابه با گذشت برای آیندگان فراهم آورد.
از طریق آموزش محیط زیست، نسل امروز یاد می گیرد که نسلهای آینده نسبت به اعمال رفتار و فعالیتهای بدون اندیشه امروز ما، بسیار آسیب پذیرند. بنابراین نسل امروز ملزم به فراهم سازی زمینه مساعد برای استقرار یک نظام پویا و کارآمد بوده تا نسل آینده که فرزندان نسل امروزند از مواهب طبیعی بهره مند گردیده بر تداوم این کار به نسلهای بعدی صحه گذارند.
بدین صورت تعهدات اخلاقی زنجیر وار از زمان حال تا آینده ای دور ادامه می یابد. با توجه به موارد ذکر شده آموزش محیط زیست محیطی باید در برگیرنده آگاهی ها و نظرات جامع و کاربردی برده، با بیان علمی به ارزشهای محیط زیست بنگرد، تا باعث ایجاد انگیزه لازم در مردم برای حفظ و نگهداری از محیط زیست، بهره برداری مسئولانه از طبیعت، کاهش آلودگی های ناشی از صنایع انسان ساخت و در مجموع توسعه اصول زیست محیطی برای دستیابی به حیاتی سالم گردد.
آموزش محیط زیست بر این نکته تاکید می کند که زمین میراثی است که از نیاکان به ارث رسیده است و نسل امروز باید اما نتدار و میراث دار با تعهد و امین بوده، با تلاش پیگیرد در حفظ و حراست از این میراث گرانبها بکوشد تا نسل آینده نیز از آن بهره مند گردیده به بهترین نحو به نسلهای بعدی بسپارد. (17)
تدوین راهکارهای عملی در آموزش محیط زیست:
بی شک یکی از مهمترین راه کارهای حفاظت و حمایت از محیط زیست وجلوگیری از تخریب و آلودگی آن، بهره مندی از فعالیتهای آموزشی است تا از این طریق بتوان سطح دانش و بینش جوانان را ارتقاء بخشید و گامی موثر در راستای توسعه پایدار برداشت. جهت دستیابی به اهداف آموزشی باید دو استراتژی کوتاه مدت و بلند مدت اجرایی تدوین گردد. در استراتژی کوتاه مدت بایستی به حل مشکلات موجود و همسو ساختن برنامه های اهداف استراتژی بلند مدت در مدت زمان کوتاه پرداخت که متدولوژی مورد نیاز خود طلب می کند. در استراتژی بلند مدت، به تجدید نظر و بازنگری برنامه های آموزشی پرداخته، از شیوه های نوین آموزشی و یادگیری علوم زیست محیطی در کشورهای دیگر، مطالعه همه جانبه صورت گیرد و برای پیاده شیوه های اثر بخش و کارآمد که با فرهنگ جامعه ما نیز همخوانی داشته باشد، برنامه ای برای سطوح مختلف آموزش طرح ریزی و اجرا می شود.
برای توسعه همه جانبه آموزش محیط زیست بایستی راهبردها و روشهای استفاده از محیط زیست تغییر یا بد تا بتواند در تغییر نگرش ها و اعمال جوانان، موثر واقع گردد. بسیاری از این روشها در نتیجه تجربیات و مطالعات در زمینه محیط زیست بدست آمده است. در این مبحث راهکارهای عملی در توسعه آموزش محیط زیست برای نسل جوان کشور ارائه می گردد: (18)
1- افزایش تحقیقات و مطالعات زیست محیطی
2- تاکید بر ابعاد مذهبی در آموزش محیط زیست
3- اخلاق زیست محیطی
4- همکاری و هماهنگی با نهادهای آموزش محیط زیست.
نتیجه گیری:
با نگاهی به آنچه که مطرح شد مشخص است که برای حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از آلودگی آن باید به دقت و از زوایای مختلف به موضوع نگریست شود و تمام عوامل دخیل در قضیه مشخص شوند. آنچه در این میان مهمتر از همه به چشم می آید فرهنگ عمومی جامعه در قبال محیط زیست می باشد که باید با جدیت به اصلاح و جهت دهی مناسب آن اقدام کرد و در آنچه گذشت به اهمیت آموزش همگانی و تاثیر آن بر این امر اشاره شد. همچنین مشخص شد که ظهور عزم واراده حفاظت از محیط زیست در سطح مسئولان واجرای سیاستها وایجاد بستر مناسب تاثیر بسزایی در حل مشکلات زیست محیطی خواهد داشت و در کنار تمام این عوامل، اجرای آموزش های تخصصی و جهت دار کردن تحقیقات در راستای حفظ محیط زیست، ابزار لازم برای رفع معضلات را در اختیار خواهند گذاشت واجرای سیاستها و تشویق و تنبیه نیز به گسترش و نهادینه شدن فرهنگ محیط زیست و تغییر الگوهای رفتاری مردم و صاحبان صنایع کمک خواهد کرد تمام عوامل یاد شده شرایط را به گونه ای فراهم می آورد تا سطح فرهنگ و آگاهی های زیست محیطی افراد جامعه افزایش یافته و نتایج مترتب بر آن مشاهده شوند.
منابع:
1- مقدمه ای بر شناخت محیط زیست تالیف: بهرام سلطانی، کامبیز. انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست 1365
2- آشنایی با استانداردهای بین المللی مدیریت زیست محیطی تالیف: محمد حسنی، رامین و ناجی زاده حسین چاپ دوم 1378 ناشر سازمان مدیریت
3- محیط زیست و آموزش تالیف: دکتر ویسی، هادی (مقاله) سازمان محیط زیست 1375.
4- دانستنیهای زیست محیطی برای همه مترجم: یار احمدی، فاطمه چاپ و نشر تهران موسسه مهر آفرین 1379
5- آموزش بین المللی محیط زیست تالیف یونسکو مترجم: برومند، فیروزه چاپ 1370
6- آموزش محیط زیست مولف: همتیان، فریبا سال انتشار 1385
7- تدوین الگوی مدیریتی توسعه پایدار، گرد آورنده: حیدری، عمران پایان نامه کارشناسی ارشد 1383
8- گزارش کوتاه از کنفرانس بین المللی آموزش محیط زیست در توکیو تالیف بابایی، مهدی سال 1364
9- محیط زیست تالیف آون گرین ترجمه احمد علیخانی چاپ اول 1379
10- مطالعه تطبیقی آموزش و پرورش ایران و ژاپن پایان نامه کارشناسی ارشد گرد آورنده: سرکارآئی، محمد رضا
11- دستور کار 21 انتشارات سازمان محیط زیست ترجمه: وایافت، حمید و طراوتی، سید امیر1378.
12- آموزش برای یک آینده پایدار ترجمه پویان، حسن انتشارات سازمان محیط زیست
13- بعد فرهنگی ارتباطات برای توسعه ترجمه: مهر سیما فلسفی انتشارات مرکز تحقیقات صدا وسیما
14- مبانی حفاظت از محیط زیست در اسلام تالیف اصغری لقمجانی، صادق انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست و دفتر نشر فرهنگ اسلامی
15- محیط زیست و آموزش تالیف: حبیبیان، علی ( مقاله) سازمان محیط زیست 1375
16- عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست: مولف: فتحی، هوشنگ انتشارات سازمان محیط زیست 1381
17- انسان، جامعه و محیط زیست ترجمه: محلاتی، صلاح الدین انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
18- گزارش نهایی طرح بررسی میزان آگاهی های آموزگاران مدارس ابتدایی تهران مولف: هادی پور، مهرداد سازمان حفاظت از محیط زیست
19- کتاب راهنمای ارزیابی اثرات زیست محیطی نیروگاههای حرارتی مولف: دکتر منوری، مسعود انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست سال 1381
20- کتاب آلودگی هوا تالیف هنری پرکینز ترجمه دکتر غیاث الدین، منصور انتشارات دانشگاه تهران 1380
21- کتاب جغرافیا مولف: دکتر سیاوش شایان ناشر چاپ ونشر کتابهای درسی سال انتشار و نوبت چاپ: چاپ دهم 1387
22- بهداشت هوا و روشهای مبارزه با آلاینده ها( محیطی و صنعتی) تالیف: مهندس امیربیگی، حسن ومهندس احمدی، اکبر موسسه انتشارات اندیشه رفیع سال 1386
23- آلودگی محیط زیست هوا- آب- خاک- صوت مولف: دکتر دبیری، مینو ناشر اتحاد چاپ ظفر- دیبا نوبت چاپ چهارم 1385
24- کتاب جنگل و محیط زیست مولفان: دکتر جوانشیر، کریم، دکتر جزیره ای، محمد حسین ودکتر زمیری، محمود انتشارات دانشگاه تهران تابستان 1381
25- کتاب درختان و محیط زیست و ترجمه هنر یک مجنونیان انتشار 1369 انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
26- گزارش نهمین کنگره جهانی جنگل مکزیکو مولفان: زارع زاده، محمود و مشایخی، تقی و فکری، ابوالفتح نشریه سازمان جنگلها ومراتع 1985
27- فرهنگ حفاظت از محیط زیست، توسعه پایدار و راهکارهای نیل به آن پدیده آورنده: سهیل عابر و نظام الدین دانشور تبریز دانشکده شیمی کاربردی
6