پروپوزال پژوهشی در فرهنگ و هنر اقوام صابئین در خوزستان

نمونه پروپوزال باستانشناسی
عنوان تحقیق :
پژوهشی در فرهنگ و هنر اقوام صابئین در خوزستان

عنوان تحقیق به انگلیسی :
Research in Art and Culture Sabean tribes in Khuzestan
5ـ بیان مساله( تشریح ابعاد، حدود مساله، معرفی دقیق مساله، بیان جنبه های مجهول و مبهم و متغیرهای مربوط به پرسش های تحقیق، منظور تحقیق)
" صـابئی " از ریشـه " صَبَاَ " به معنای " طلع "، " خرج " و " برز " می باشد. جوهری در الصحاح نوشته است : " صبات. .. هنگامی که برای آنان ظـاهر شـد. صبا ناب البعیر : دندان نیش شتر ظاهر شد و صبات ثنیه غلام : دنـدان پسـرآشکار شد "( جوهری، بی تا، ج2، ص67 ). ابن منظور نیز می نویسد : " صـَبَاَ عـلیهم یَصـْبَاُ صَبْاً و صُبُوءاً و اَصْباَ کلاهما : طَلَعَ علیهم "( ابـن منظور، 1404ق، ج1، ص108)
از صابئین در قرآن کریم چند بار به صراحت نام برده شده است و بر موحد بودن صابئین تاکید شده است( بقره : 62 ؛ مائده : 69 ؛ حج : 17 ؛ انعام : 85 ؛ ).
درباره مفهوم و ماهیت اقوام صابئین سخن بسیار گفته شده است و محققان از گذشته تا به امروز در این باره نظرات بسیار و گاه متفاوتی داده اند ؛ برخی آنان را از پیروان حضرت نوح دانسته اند( ابن منظور، 1404ق، ج1، ص108 ؛ راغب اصفهانی ، 1412ق، ص475) ؛ و بعضی آنان را منحرفان از طریقت حق شمرده اند( شهرستانی، 1414ق، ج2، ص307) ؛ و به نظر برخی دیگر آن ها ماندائی ها یا صبه، فرقه یهودی و مسیحی بین النهرین یعنی مسیحیان پیرو یحیی معمد هستند( دهـخدا ، 1377 ، ذیل مـاده صابئین) ؛ و برخی مورخان پا را فرا تر گذاشته و گفته اند که آنان نه یهودی اند، نه مسیحی و نه دینی دارند( طـبری، 1412ق، ج1، ص 253 ). اما بسیاری از محققان و پژوهشگران با استناد به نص صریح قرآن کریم و منابع گوناگون شفاهی و مکتوب تاریخی صابئین را اهل کتاب و یکتاپرست معرفی نموده اند( ابن العبری، 1992م، ص1 ؛ یعقوبی، بی تا، ج1، ص 147 ؛ طوسی، بی تا، ج1، ص283 ؛ ابوالفتوح رازی، 1408ق، ج1، ص 315 ؛ سیوطی، 1404ق، ج1، ص 75 ؛ طباطبایی، 1417ق، ج14، ص 358 ).
به هر روی تعیین دقیق ماهیت دینی و اعتقادی صابئین کار ساده ای نیست و مطابق با آنچه محققان کهنه کار در این باره گفته اند پژوهش تک بعدی در آثار و احوال این قوم ممکن است ناقص باشد و به نتیجه مشخصی ختم نشود چراکه این قوم گروهی دینی زنده و رازدارند و بـه آسانی از بـاورهایشان پرده برنمی دارند و به سادگی درباره آیین هایشان سخن نمی گویند( حزبایی زاده، 1390 ش، 32) ؛ و در این تحقیق بنا براین نیست که وارد مبحث حقیقت دینی و مذهبی قوم صابئین شویم و آنچه اهمیت دارد این است که این قوم با ویژگی های مختلف دینی و فرهنگی با سابقه کهن تاریخی وجود دارند و از جنبه های مختلف قابل بررسی هستند.
به هر صورت صابئین مندایی قومی هستند اصالتا سامی که حدود دو هزار سال پیش، از اورشلیم به بین النهرین کوچیدند و امروزه عمدتا در عراق و بخش کوچکتری هم در ایـران ساکن هستند. منداییان در کناره های رودخانه های دجله، فرات و کارون زندگی می کنند. جمعیت آن ها را ۷۰ هزار نفر در عراق و ۲۵ هزار نفر در ایران برآورد می کنند( فروزنده، 1379 ش، 8 ). قریب ۷۵۰۰۰ نفر تا سال ۲۰۰۲ در عراق زندگی می کردند که پس از جنگ میان آمریکا و عراق بیشتر آنها به اردن و سوریه و نیز کشورهای غربی کوچ کردند.
زبان قومی – دینی صابئین مندایی، گویشی از زبان آرامی است. آن ها کتاب های دینی متعددی دارند که مهم ترینشان عبارتند از : " گنزاریا " یا گنج بزرگ که وحی الهی به حضرت آدم تلقی می شود، و کتاب " ادراشادیهیا "( تعالیم یحیی) که حاوی مواعظ حضرت یحیی است( رصافیان، 1385 ش، 57 ).
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و در زمان تدوین قانون اساسی، صابئین جنوب ایران ضمن ارسال یک نسخه از کتاب مذهبی خود به شخصیتهای مذهبی و افراد ذیصلاح، خواستار آن شدند که در قانون اساسی همردیف ادیان رسمی قرار داده شوند، که به علت نداشتن دلایل مکفی نتوانستند واضعان قانون را در این خصوص متقاعد سازند. ولی اخیرا رهبر معظم انقلاب آیت الله خامنه ای دام بقائه، آنها را اهل کتاب معرفی فرمودند( عبد الموله، 1374 ش، 5 ). عقاید صابئیها مانند یهود است. به خدا، خلقت، معاد، نبوت، شیطان، بهشت، جهنم و عالم برزخ معتقدند. آنها سیارات هفتگانه را نگهبان هفت اقلیم می دانند و ستارهء جدی قبله آنها است، به پیامبری حضرت آدم، نوح، ابراهیم، موسی و در آخر به یحیی بن زکریا ایمان دارند( همان، 6 ).
صابئین در تکامل و رشد فرهنگ در دنیای اسلام نقش برجسته ای ایفا کرده و از میان آنها دانشمند، ریاضیدان، شاعر، نـویسنده، منجم و سـتاره شناس، منطق دان، فیلسوف و مورخین بزرگی برخاسته که یکی از معروفترین این افراد ثابت بن قره حرانی 21 است. همچنین در سدهء چهارم هجری در روزگار سلطنت دیالمه و آل بویه، صابئین نقش موثری در سیاست دنیای اسلام بر عهده داشته اند. در این بـاره مـی توان به عنوان نمونه از ابواسحاق صابئی، نویسنده و مورخ معروف نام برد که به سال 943 هجری به سرپرستی دیوان رسائل یعنی منشیان و نویسندگان امپراتوری اسلامی در بـغداد بـرگزیده شد( یاحسینی، 1368 ش، 52 ).
قوم صابئین آداب و رسوم مذهبی مخصوصی دارد، همانطور که فرهنگ قومی و اجتماعی ویژه ای نیز دارند و از نظر هنر نیز مصداق های مختلفی در میان آنان قابل بررسی است. و آنچه از نقطه نظر پژوهشی برای ما اهمیت دارد مظاهر مختلف فرهنگی و هنری این قوم است که می توان به شکل های مختلف به آن پرداخت.
مهم ترین مظهر فرهنگی صابئین کتاب آن هاست. مهم ترین کتاب مقدس صابئین " کنزه ربه "( به فارسی : گنزا ربّا) است. این کـتاب از بـخش هایی گاه مـتناقض تشکیل می شود. کنزه ربّه به احتمال زیاد در حد فاصل دوره ساسانیان یا فتح اسلامی تدوین شده است( همان، 33 ). آیین و رسوم صابئین به دلیل مشابهت با برخی رسوم دیگر گاه مقدماتی برای اتهام آنان به شرک و ستاره پرستی فراهم کرده است حال آنکه با تعمیق در رفتار آنان و با بررسی دقیق تر شاید بتوان جنبه های حقیقی این موضوع را مشخص کرد، همانگونه که برخی محققان ستاره پرستی صابئان را تهمت محض دانسته اند( همان، 34 ). و در برخی موارد آیین صابئین شباهت هایی با آیین دیگر اقوام دارد که قابل بررسی و مقایسه است مانند آیین صابئین و زرتشتیان. همچنین شرح و توصیف آیین ها و پوشاک مخصوص مراسم دینی صابئین از دیگر مظاهر آداب و رسوم صابئین است که شایسته پژوهش و تحقیق است. اوضاع زندگی اجتماعی این قوم از جمله مواردی است که مظاهر بسیاری دارد و شامل تشکیل خانواده، بارداری، تولد، غسل و پاکیزگی، تربیت کودکان و کـار و فـعالیت آنان می شود. به عنوان نمونه صابئین برای دوره زایمان و روزهای پس از آن مراسم و آیین های دقیق و گسترده ای دارند و همه حـول مـحور پاکـیزگی و ناپاکی تمرکز یافته اند( همان، 34 ). و اینکه آنان به خوردنی های حلال و حرام اهمیت می دهند و کشتن گاو و گاومیش را جـنایت مـی دانند. قدسیت این حیوانات به ویژه گاو نر مـصرف گوشت آن ها را به طور مطلق مـمنوع مـی سازد. و به نظر آنان این حـیوانات بـرای شخم زدن، کشیدن و تولید شیر آفریده شده اند، نه این که خورده شوند( همان، 34) ؛ و در عوض به طبیعت و زندگی طبیعی عشق می ورزند.
هنر و کار صابئین به هم گره خورده است به نحوی که عمده هنر صابئین بخشی از کار و حرفه آنان را شکل می دهد و در راس آن زرگری و مینا گری است که مهم ترین حرفه نیاکانی آنان است. همچنین ازدواج در جامعه صابئین اهمیت دارد و مقوله های آفرینش، ستاره شناسی و جشن ها به عنوان مقوله هایی عام از فرهنگ این مردم قابل بررسی است همان گونه که خوراک های آیینی، طرز تهیه، اوراد و ادعیه وابسته به آن نیز جزئی از این فرهنگ به شمار می آید.
زبان صابئین به عنوان زبانی خالص از جمله مظاهر فرهنگی منحصر به فرد در میان زبان های اقوام مختلف جهان است که از این نظر شایسته توجه ویژه است( یا حسینی، 1368 ش، 52 ).
رودلف ماتسوخ بر این باور است که خط مندائی مستقیما از خط آرامی اشتقاق یافته، آسان ترین و کامل ترین خطوط سامی است. زبان سامی از زبان های قدیمی خوزستان به شمار می آید ؛ زیرا بعد از زبان انزایی یا شوشی که به عقیده ی " دمرگان " در سه هزار سال پیش از میلاد متروک شده، رواج یافت( عباسی، 1390 ش، 25 ).
جایگاه صابئین و یحیای نبی در شعر و ادب فارسی جایگاه برجسته ای است به نحوی که شاعران پارسی سرای بزرگی به صابئین به طور مستقیم یا غیر مستقیم اشاره نموده اند. شاعرانی مانند مولوی، خیام، ابیوردی، قاآنی، خاقانی، ناصر خسرو، ملک الشعرای بهار و. .. از آن جمله هستند( همان، 20 ).
این تحقیق در پی آن است تا با بررسی دقیق و همه جانبه آیین دینی و مظاهر فرهنگی و مذهبی صابئین به برخی از نقاط تاریک و یا مبهم زندگی آنان بپردازد و در ضمن آن به سوالاتی در این زمینه پاسخ دهد.
در بسیاری از کتب و آثار پژوهشگران با نگاهی سطحی به برخی از آیین و رسوم این قوم پرداخته شده است و گاهی آنان ستاره پرست و گاهی مشرک خوانده شده اند حال آنکه اگر نگاهی دقیق تر به فرهنگ و هنر صابئین داشته باشیم شاید مشخص شود که فلسفه اصلی و واقعی اعتقادات آن ها در سایه عادات و رسوم آن ها چه بوده است؟
اعیاد صابئین و مراسم مختلف آنان در باب ازدواج و مانند آن چه ریشه هایی دارد و چه رابطه ای با عقاید دینی صابئین دارد؟
اهتمام ورزیدن صابئه به آب و مُغتسله نامیده شدن ایشان توسط مسلمانان و مشتق دانستن صابئه از " صبا " به عنوان واژه ی آرامی و به معنای درآب فرورفتن، می تواند نشان از جدایی ناپذیری آب و مندائیان باشد. حال باید دید چنین آیینی چگونه در شکل گیری هویت و نیز فرهنگ صابئین تاثیر گذار است؟ و ریشه تاریخی و اعتقادی آن در کجاست؟
صابئین با ایرانیان و زرتشت ارتباط های عمیقی داشته و دارند و بنابراین این سوال پیش خواهد آمد که چه وجه تشابهی میان فرهنگ آنان با یکدیگر وجود دارد و مهمترین مصداق های این شباهت در چه مسئله ای است؟
از آنجا که به صابئین در قرآن کریم به صراحت اشاره شده است لزوما اقوال مفسرین بسیاری درباره آن ها به ثبت رسیده است. با بررسی این اقول مفسرین و تطبیق آن ها با یکدیگر چه واقعیاتی می توان کشف کرد که جنبه هایی از هنر و فرهنگ این قوم را نشان دهد؟
صابئین در طول تاریخ بویژه در دوره عباسیان در دربار و نیز نزد حکومت ها جایگاهی داشتند و بدون تردید باید دید چه جایگاهی در فرهنگ اسلامی و نقل و انتقال آن داشته اند؟

1ـ تحقیق بنیادی پژوهشی است که به کشف ماهیت اشیا، پدیده ها و روابط بین متغییرها، اصول، قوانین و ساخت یا آزمایش تئوری ها و نظریه ها می پردازد و به توسعه ی مرزهای دانش رشته ی علمی کمک می نماید.
2ـ تحقیق نظری : نوعی پژوهش بنیادی است و از روشهای استدلال و تحلیل عقلانی استفاده می کند و بر پایه ی مطالعات کتابخانه ای انجام می شود.
3ـ تحقیق کاربردی : پژوهشی است که با استفاده از نتایج تحقیقات بنیادی به منظور بهبود و به کمال رساندن رفتارها، روش ها، ابزارها، وسایل، تولیدات، ساختارها و الگوهای مورد استفاده ی جوامع انسانی انجام می شود.
تحقیق عملی : پژوهشی است که با استفاده از نتایج تحقیقات بنیادی و با هدف رفع مسائل و مشکلات جوامع انسانی انجام می شود.

سوابق مربوط( بیان مختصر سابقه ی تحقیقات انجام شده درباره ی موضوع و نتایج به دست آمده در داخل و خارج از کشور نظرهای علمی موجود درباره ی موضوع تحقیق)
درباب فرهنگ و هنر صابئین پژوهش های ویژه و مخصوصی در دست نیست. برخی تنها به جنبه هایی از اعتقاد و چیستی صابئین پرداخته اند و برخی از محققان درباره جنبه های کلی و همه جانبه صابئین به صورت کلی توجه نمودند.
مـسلمانان در کتابهای خود از صابئین و آئین آنها به تفصیل سخن رانده اند. از جمله می توان از این بزرگان نام برد : عبدالکریم شهرستانی در الملل و النحل، قفطی در تاریخ الحکما، مسعودی در مروج الذهب و تاریخ مسعودی، طبری در تاریخ خود ابوالفرج رازی، امام فـخر رازی و. .. در غـرب ظاهرا نـخستین کسی که دربارهء صابئین گزارش داده است پیترو دلاواله سیاح و جهانگرد ایتالیایی عهد صفوی بوده پیترو دلاواله که بـه سال 1261 میلادی به ایران آمده بود در سفرنامه ای که در سال 8561 در ایتالیا مـنتشر کـرد، شرحی دربـارهء صابئین ایران داده است.
مطالعه دربارهء صابئین به صورت جدی و با روش و متد علمی از اواسط قرن نوزدهم آغاز شده و در اوایـل قـرن حاضر به اوج خود رسید. از محققین و مستشرقینی که به طور جدی و پیگیر در ایـن بـاره تـحقیقاتی کرده و نگاشته اند می توان از این افراد نام برد : خانم پروفسور لیدی در اور انگلیسی، پروفسور رودلف ماتسوخ آلمانی، پرفسور نولدکهء آلمـانی، خولسون، لیدز بارسکی، استاد محیط طباطبائی و مدرس چهاردهی می باشند .
با وجود پیشینهء تاریخی این قوم در فرهنگ اسلامی و تحقیقات مفصل غربی ها بجز کوششهای پراکنده و ناقص، در ایران کتاب جامع و مانعی که اطلاعات مفصل و کاملی دربارهء دین، تـاریخ و آئیـن صابئین به ما بدهد، وجود نداشته و سخت جای آن خالی است. این جای خالی اخیرا تا حدودی با انتشار کتاب قوم از یاد رفته نوشتهء آقای سلیم برنجی رفع گردید. سلیم برنجی خود یکی از پیـروان دیـن صابئی است و با تدوین این کتاب تلاش کرده تا شناختی اجمالی و مختصر از تاریخ، زبان، خط، آداب و رسوم، دعاها و عقاید مندائیان به خوانندهء فارسی زبان ارائه دهد.
نجفی( 1390 ش) در پژوهشی تحت عنوان " مفهوم شناسی تطبیقی حنفاء و صابئین در قرآن " به موضوع تفاوت ها و شباهت های این دو در قرآن کریم پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که صابئی در لغت به معنای طلوع، خروج و بروز می باشد. در قرآن کریم بـه شکل " صابئون " و " صابئین " به کار رفته و مقصود از آن ، گروه دینی خاصی است که از اهـل کتـاب به شمار رفته و به یقین صابئیان مشرک حران نیستند. گرچه این گروه دینی برای عرب عـصر نـزول شـناخته شده بود ، اما امروزه تعیین مصداق آنان به شکل قطعی و یقینی کاری اسـت بـسیار دشوار، احتمالاً آنان همان صابئیانی هستند که خود را منسوب به حضرت یحیی می دانند و در مناطقی از ایران و عراق زنـدگی مـی کنند . وجه تسمیه آنان به این نام نیز این است که از آیین یهود و مسیح خارج بـوده و دین مـخصوص خود را داشته اند . و به نظر محقق بررسی تطبیقی دو اصطلاح نشان مـی دهد که از مـنظر قـرآن کریم صابئین همان حنفاء نیستند ؛ حنفاء در قـرآن مـفهومی توصیفی دارد، ولی صابئین اسم و عنوان یک گروه دینی محسوب می شود.
عربستانی( 1383) در تحقیقی با عنوان " سلسله مراتب دینی در میان صابئین مندانی " نگاهی انسان شناختی به دین ورزی صابئین مندایی ایران داشته است و چنین نتیجه گرفته است که وظیفه روحانیت مندائی پاک ماندن از شائبه مادیت است که با اخلاق و مناسک ممکن مـی شود، و روحـانی پرچـمدار اجرای مناسک و الهام بخش اخلاق است.
پژوهشگر معروف خانم لیدی دراور( 1969 م) که بالغ بر 05 سال در نواحی جنوبی ایران و عراق به مطالعه و تحقیق و ترجمه دربارهء مندائیان پرداخت و علاوه بر نوشتن کتاب مندائیان ایران و عراق و فرهنگ زبان مندائی بسیاری از متون دینی و ادعیهء صابئین را نـیز از زبان مندائی به انگلیسی برگردانید و در کتابی مفصل زندگی صابئین را از نقطه نظرات مختلف مورد بررسی قرار داد و در چندین فصل به ابعاد فرهنگی و دینی و اجتماعی این قوم به طور کلی پرداخته است.
یا حسینی( 1368 ش) در پژوهشی با موضوع " صابئین موحدین از یاد رفته " به زبان و خاستگاه صابئین پرداخته است و به این نتیجه دست یافته است که صابئین در تکامل و رشد فرهنگ در دنیای اسلام نقش برجسته ای ایفا کرده و از میان آنها دانشمند، ریاضیدان، شاعر، نـویسنده، منجم و سـتاره شناس، منطق دان، فیلسوف و مورخین بزرگی برخاسته اند.
جزبایی زاده( 1390 ش )، با بررسی کتاب لیدی دراور بخش هایی از این اثر را در تحقیقی توصیفی تحت عنوان " صابئین ایران و عراق از منظر یک مستشرق " بر خوانندگان عرضه کرده است.
الهامی( 1379 ش) در تحقیقی تحت عنوان " تحقیقی درباره صابئان " به برخی از آیین های دینی آنا مانند مراسم غسل تعمید پرداخته است.
عباسی( 1390 ش )، در پژوهشی درباره صابئین به ریشه لغوی و تاریخ صابئین پرداخته است و بازخورد صابئین در قرآن کریم، تاریخ، شعر و ادبیات را در این جستار منعکس نموده است.
پایان نامه های دانشجویی درباره ی صابئین اندک شمار است ؛ عبدالحسین عبدالموله( 1374) " تحقیقی پیرامون منشا و خاستگاه و عقاید صابئین و خدمات آنها به اسلام " را نوشته است و در دانشگاه شهید چمران اهواز درجه کارشناسی ارشد دریافت نمود.
شیرآلی( 1389 )، در پژوهشی با موضوع " صابئین راستین " به پیشینه کاربرد نام صابئین، معنای واژه صابئین، تاریخچه حرانیان و عقاید حرانیان، مناسک حرانیان، تاریخچه و دلایل زبانشناختی در مورد مکان اصلی مندائیان، مندائیان در آثار مسلمانان و تعمید، اعیاد، ازدواج، روحانیت مندائی، فقه مندائی و اعتقادات مندائیان و توحید مندائیان، جهان آخرت، اعتقاد به رسولان و کتب مندائیان به طور مفصل پرداخته است.
حسینی خامنه ای، سید علی( 1388 )، رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در بحثی تحت عنوان " تحقیق در حکم صابئین مندائی " آنان را اهل کتاب معرفی می کند و برخی جوانب تاریخی، دینی و سیاسی آنان را بر می شمارد.
حمزه بن حسن اصفهانی( 1961 م) در کتاب تاریخ سال های پادشاهان و پیامبران به صابئین اشاره کرده است و آن ها را گروهی از نصاری دانسته است.

فرضیه ها( هر فرضیه به صورت یک جمله ی خبری نوشته شود.)
صابئین دارای فرهنگ و هنر غنی هستند که ارزش تاریخی دارد.
جنبه های اعتقادی و دینی صابئین با بررسی فرهنگ و هنر آنان قابل کشف است.
صابئین در زنده نگه داشتن فرهنگ و هنر اسلامی نقش داشته اند.
بسیاری از آداب و رسوم و اعتقادات صابئین نیاز به بازخوانی و تفسیر دوباره دارد.

اهداف تحقیق( شامل اهداف علمی1، کاربردی2، و ضرورت های3 خاص انجام تحقیق)
بررسی فرهنگ و هنر صابئین خوزستان.
بررسی فرهنگ و هنر صابئین خوزستان و تبیین ارزش تاریخی آن.
بررسی جنبه های فرهنگ و هنر صابئین از خلال مباحث اعتقادی و دینی آنان.
تبیین نقش صابئین در زنده نگه داشتن فرهنگ و هنر اسلامی.
تبیین جنبه های مختلف آداب و رسوم و اعتقادات صابئین که نیاز به بازخوانی و تفسیر دوباره دارد.
در صوت داشتن هدف کاربردی بیان نام بهره وران( اعم از موسسات آموزشی و اجرایی و غیره)

جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق در چیست؟( این قسمت توسط استاد راهنما تکمیل شود.)
از میان تحقیقات انجام شده درباره صابئین تا کنون تحقیقی که بتواند بر جنبه فرهنگی و هنری صابئین متمرکز شود انجام نشده است و می توان با شناسایی جنبه های فرهنگ و هنر این قوم کاوشی تاریخی و باستان شناسانه در هنر و فرهنگ اسلامی و سرزمین خوزستان داشت.
امضاء استاد راهنما

روش کار

الف) نوع روش تحقیق :
این پژوهش بر اساس روش کتابخانه ای است و در این میان منابع و کتاب های تاریخی مرتبط مقالات و پژوهش های متعددی مطالعه می شود. روش کار تحقیق توصیفی – تحلیلی است. بر اساس روش کتابخانه ای محقق قصد دارد با بررسی منابع اطلاعاتی مرتبط و جمع آوری داده ها در نهایت با تجزیه و تحلیل یافته ها به بررسی توصیفی – تحلیلی در متن های مورد نظر اقدام نماید و در پایان نتیجه نهایی ارائه شود.

ب) روش گردآوری اطلاعات( میدانی، کتابخانه ای و غیره) :
این پژوهش در حوزهی پژوهشهای توصیفی، تحلیلی میگنجد و نگارنده می کوشد پس از مطالعه و گردآوری مطالب از منابع گوناگون و نیز تحقیقات پژوهندگان و نویسندگان و متکلمان، آنها را طبقهبندی، تبیین و تحلیل نماید.

پ) ابزار گردآوری اطلاعات( پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، آزمون، فیش، جدول، نمونه برداری، تجهیزات آزمایشگاهی و بانک های اطلاعاتی و شبکه های کامپیوتری و ماهواره ای و غیره) :

ت) روش تجزیه و تحلیل اطلاعات :

فهرست منابع و مآخذ( فارسی و غیر فارسی مورد استفاده در پایان نامه به شرح زیر :
کتاب : نام و نام خانوادگی، نام، سال نشر، عنوان کتاب، مترجم، محل انتشار، جلد
مقاله : نام خانوادگی، نام، عنوان مقاله، عنوان نشریه، سال، دوره، شماره، صفحه
ابن العبرى، غریغوریوس المـلطى( 1992م )، تـاریخ مختصر الدول، تحقیق آنطون صالحانى الیسـوعى، چ سـوم، بیروت، دار الشـرق.
ابن منظور مـحمدبن مکرم( 1414ق )، لسان العرب، چ سـوم، بـیروت، دار صادر.
اصفهانی، حمزه بن حسن( 1961 م )، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دار و مکتبه الحیاه.
برنجی، سلیم( 1367 )، قوم از یاد رفته، تهران، چاپخانه دو هزار.
جوهری، اسماعیل بن حماد ( 1990م )، الصحاح فی اللغه، چ چهارم، بیروت، دارالعلم للملایین.
حزبایی زاده، محمد( 1390 ش )، صابئین ایران و عراق از منظر یک مستشرق، مجله کتاب ماه دین، شماره 163.
حسینی خامنه ای، سید علی( 1388 )، تحقیق در حکم صابئین مندائی، ترجمه : جیزان، سلیم، تهران، نشر ترآوا.
دهـخدا، علی اکبر( 1377ش )، لغـت نـامه دهـخدا، چ دوازدهم ، تهران ، دانشگاه تـهران.
رازی، ابوالفتوح ( 1408 ق )، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، مشهد، بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى.
راغب اصـفهانی، حـسین بن محمد( 1412ق )، المفردات فی غریب القرآن، بـیروت، نـشر دار العـلم.
رصافیان، نجات( 1385 ش )، صابئین، مجله رشد آموزش تاریخ، شماره 23 ،.
سبهانی، رووف( 2006 )، الصابئه المندائیه فی ایران، بیروت، دار المحجه البیضاء.
سیوطى جلال الدین( 1404 ق) ‏، الدر المنثور فى تفسیر الماثور، قم، کتابخانه آیهالله مرعشى نجفى.
شبّر، السید عبدالله( 1977 )، تفسیر القران الکریم. راجعه : حفنی داود، حامد. الطبعه الثالثه : دار احیاء التراث العربی .
الطباطبائی، محمد حسین( 1973) المیزان فی تفسیر القران. الطبعه الثالثه : منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات.
شـهرستانی، مـحمدبن عـبدالکریم ابـی بـکر احمد( 1414ق )، الملل و النحل، چ سوم، بیروت، دارالمعرفه.
شیرآلی، عادل( 1389 )، صابئین راستین، تهران، انتشارات بصیرت.
طباطبایى، سیدمحمدحسین( 1417 ق )، المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
طبرى ابو جعفر محمد بن جریر( 1412ق )، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏ ، بیروت ، دار المعرفه.
طوسی، محمدبن حسن( ‏بی تا )، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى.
عباسی، حسین( 1390 )، درباره صابئین مندائی، مجله کتاب ماه دین، شماره 163.
عبدالموله، عبدالحسین( 1374 ش )، تحقیقی پیرامون منشا و خاستگاه و عقاید صابئین و خدمات آنها به اسلام( پایان نامه دانشجویی )، وزارت علوم و تحقیقات و فناوری، دانشگاه شهید چمران اهواز.
عربستانی، مهرداد( 138 ش )، سلسله مراتب دینی در میان صابئین مندانی، مجله اخبار ادیان، شماره 7.
فروزنده مسعود( 1379 ش )، صابئین ایران زمین، تهران، نشر کلید.
لیدی دراور( 1969 م )، الصائبه المندائیون، ترجمه عربی نعیم بدوی غضبان رومی، بغداد، مکتبه اندلس.
مکارم شیرازی( 1369 )، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب اسلامیه.
نجفی، محمد جواد( 1390 ش )، مفهوم شناسی تطبیقی حنفاء و صابئین در قرآن، مجله معرفت ادیان، شماره 2.
الهامی, داوود( 1379) , تحقیقی درباره صابئان, ج1، قم، انتشارات مکتب اسلام.
یا حسینی، سید قاسم( 1368 ش )، " صابئین " موحدین از یاد رفته، مجله کیهان فرهنگی، شماره 68.
یعقوبى، احمدبن ابى یعقوب بن جعفربن وهب( بی تا )، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر.

1