گیاهان دارویی
مقدمه
احساس نیازبه درمان از اساسی ترین وابتدایی ترین تمایلات بشربوده والهه درمان(اسکوالیا)ازمهمترین الهه های مقدس انسان اولیه بوده است(رب النوع یاالهه طب که نمادآن یک مارمی باشددرتابلو برخی داروخانه ها نیزدیده می شود).
مصریان وچینیان باستان درزمره اولین جمعیت های بشری بوده اندکه ازگیاهان بعنوان دارواستفاده کرده اند
مردم یونان باستان خواص داروئی برخی ازگیاهان رابه خوبی می دانسته اند.بقراط حکیم بنیانگذارطب یونان قدیم وشاگردوی ارسطوودیگران،برای استفاده ازگیاهان دردرمان بیماری هاارزش زیادی قائل بوده اند. بعدازاینان،یکی ازشاگردان ارسطوبه نام"تئوفراستوس"مکتب درمان باگیاه رابنیان گذاری کرد.
درقرون هشتم تادهم میلادی(حدودهزارسال پیش)دانشمندان ایرانی مانندابوعلی سینا،محمدزکریای رازی و…به دانش درمان باگیاه رونق زیادی دادندوکتابهای معروفی چون"قانون"و"الحاوی"رابه رشته تحریردرآوردند.درقرن سیزدهم میلادی"ابن بیطار" مطالعات فراوانی درمورد خواص گیاهان داروئی انجام دادوخصوصیات بیش از14000گیاه داروئی رادرکتابش یادآورشد.
دریک تعریف می توان گفت که گیاهان داروئی گسترده وسیعی ازگیاهان هستند که دردرمان بیماری ویادرپیشگیری ازبروز بیماری مورداستفاده قرارمی گیرند.درشعری منسوب به نظامی یک تعریف عام برای گیاهان داروئی ارائه شده است.
مهمترین ویژگی گیاهان داروئی به شرح زیرمی توان خلاصه کرد:
درپیکر این گیاهان مواد خاصی ساخته وذخیره می شوند که این مواد خواص متعددی دارند. ماده موثره فعال به میزان بسیارکم(معمولاکمترازیک درصدوزن خشک گیاه)ساخته می شود.
ممکن است اندام خاصی چون ریشه،ساقه،برگ وگل و…حاوی موادموثره موردنظرباشند.نمی توان تمام اندام گیاه را منبع داروئی دانست.
معمولاازاندام های موردنظر بصورت تازه استفاده نمی شود.بایدتحت تاثیرعملیات خاصی چون تمیزکردن،هواخوردن،خشک کردن،استخراج وتصفیه قرارگرفته وسپس مورداستفاده واقع شوند.
گیاهان داروئی حاوی مواد موثره درمقایسه باعموم گیاهان مورداستفاده درکشاورزی مانند غلات وسبزی هاکه به طور عام وروزمره مورداستفاده انسان هستنددرمواردخاص قابل استفاده اند.
بطورکلی ازگیاهان داروئی حاوی موادموثره استفاده های مختلفی عمل می آید که به صورت زیرمی توان طبقه بندی کرد:
الف- گیاهان داروئی که موادموثره موجوددرآنهابطورمستقیم یاغیرمستقیم اثردرمانی دارندوبعنوان دارواستفاده می شوند.
ب- گیاهان ادویه ای که ازماده موثره فعال آنهادرصنایع غذائی،کنسروسازی،نوشابه سازی و… به منظور بهبود رنگ ، طعم و مزه آنها استفاده می شود مانند : نعناع ، آویشن ، دارچین ، زعفران.
ج- گیاهان عطری که اندامهای خاصی در این گیاهان حاوی ترکیباتی هستند که اسانس نامیده می شوند و دارای عطر و بوی خاصی می باشند و اسانس از راه تقطیرو یا روشهای دیگر استخراج می شوند مانند گل محمدی ، اکالیپتوس ، نارنج.
د- گیاهان رنگی که دارای مواد موثره رنگی طبیعی می باشند و در صنایع غذائی ، آرایشی و بهداشتی و … مورد استفاده قرار می گیرند مانند حنا ، روناس و زعفران.
گاهی اوقات از یک گیاه به تنهائی می توان هر سه استفاده را نمود ، مثلا نعناع
دلایل رویکردجهانی به گیاهان داروئی:
استفاده روزافزون مردم ازگیاهان داروئی وتمایل شرکت های تولیدکننده موادداروئی به داروها وترکیبات بامنشا گیاهی می توان به دلایل زیردانست:
تهیه برخی ازموادموثره بطورمصنوعی امکان پذیرنیست وتنهابصورت طبیعی ازگیاهان قابل استخراج هستند.
مواد داروئی مصنوعی(شیمیائی)هرچندبطورسریع اثرمی بخشندودارای یک تاثیرمشخص می باشندولی دراکثرمواردعوارض جانبی نامطلوب روی بدن انسان بجا می گذارنددرحالیکه موادگیاهی تاثیرمفیدواثرات جانبی خوبی روی سلامت بدن دارند.
برخی ازعطرواسانس های مورد استفاده درصنایع آرایشی- بهداشتی- موادشیمیائی خانگی(شامپو،صابون،خوشبوکننده های هواو…)بدون وجودموادمذکورساخت آنهاامکان پذیرنمی باشد.
درصنایع کنسروسازی وشیرینی سازی و…درسطح دقیق وحساب شده برای بهترشدن طعم ورنگ وبوی محصول ازموادموثره استفاده می شود.
کاربردهای مختلف گیاهان داروئی
استفاده ازگیاهان داروئی درخودکفائی،ارزآوری وتحول اقتصادکشور
استفاده ازگیاهان داروئی درایجاداشتغال
استفاده ازگیاهان داروئی درداروسازی وصنایع جنبی داروسازی
استفاده ازگیاهان داروئی درگل آرائی،تهیه گل خشک وتزئین
غنچه گل محمدی پس ازخشک شدن رایحه خودراحفظ می کند.بذرهای سیاهدانه برای تزئین وبذرهای رسیده چشم خروس(شیرین بیان هندی)که دارای رنگ قرمزسرخابی است برای تهیه بسترگلدانهای مصنوعی،تسبیح،گردنبندوجواهرات مصنوعی استفاده میشودوانواع کرچک دارای بذرهای منقوط ومتنوعی است که می توان درتزئین بکاربرد .
استفاده ازگیاهان داروئی درتامین اهداف فرهنگی
درکشورماشاخص ترین گیاه که فرآورده های آن ارزش فرهنگی ومذهبی خاصی دارد گل محمدی است.بکارگیری گلاب درتطهیرخانه خداوگل،عطروگلاب حاصل ازگل محمدی با خالص ترین اعتقادات دین اسلام ومظاهرآن نظیرمساجد، حرمها، سجاده ها و دیگراماکن مقدس عجین شده است.درجشن هاواعیاداز اسپندوکندردرمطبوع ساختن هوااستفاده می شود.
طبقه بندی گیاهان ازنظرمکان رویش
تنوع زیستی گیاهان داروئی منحصربه عرصه های منابع طبیعی نبوده بلکه دراراضی مختلف پراکنده است.
مراتع وجنگل ها:
ازجمله گیاهان داروئی موجوددرمراتع وجنگلهای کشور
می توان از زالزالک، بنه، زیره سیاه، انواع آویشن را نام برد.
حاشیه مزارع،باغات وفضاهای سبز(بعنوان علف هرز):
مانندشیرین بیان، رناس(درگلستانهای گل محمدی) و… که بسته به هرمنطقه سازگاریهای ویژه ای دارند .
کشتزارهای تولیدانبوه:
مانند زیره سبز، سیاه دانه ، سیر ، شوید ، نعناع ، حنا و گل محمدی . گیاهان داروئی نظیر گاوزبان،،عناب، سماق وزرشک نه بعنوان کشت اصلی بلکه بصورت کشت حاشیه ای موردتوجه ومراقبت باغداران،زارعین وگلکاران قرارداشته است.
یکی ازراههای اساسی حفظ تنوع زیستی،مراقبت ازگیاهان درمحیطهای طبیعی مزارع است که روش حفاظت پویامی گویند.
طبقه بندی ازنظردوره رویش
گیاهان داروئی یک ساله:
گیاهانی مانند گاوزبان ، زیره سبز، انواع اسفرزه وکدوی پوسته کاغذی . گیاهی مانندکرچک درمناطق گرمسیری چندساله است ودرمناطق سردومعتدل کشوربه گیاهی یکساله تبدیل می شود،وبا شروع یخبندان ازبین می رود و رازیانه برعکس این گیاه درمناطق سردچندساله است ودرصورت برخوردباگرمای شدیدجنوب به گیاه یک ساله تبدیل می شود.
گیاهان داروئی دوساله:
درسال اول فقط رشدرویشی دارندوطی سال دوم به بذرمیروندوبعدازآن دوره رویش آنها تمام میشودمانند بابونه وباباآدم.
گیاهان داروئی چندساله:
الف)گیاهان داروئی چندساله علفی : مثل نعناع ، رناس ، غافث .
ب)گیاهان داروئی دائمی چوبی : مثل گل محمدی،رزماری و زوفا.
ج)گیاهان داروئی درختی : مانندعناب ،سماق ،اکالیپتوس ،زیتون.
انتشارموادموثردراندامهای مختلف گیاه
1-درکل اندام گیاه
2-دربذر
3-دربرگ
4-درساقه
5-درسرشاخه های گل دار
6-درریزوم
7-درمیوه
8-درریشه
9-درگل
10-درهاگ
11-درجوانه های تازه رس
12-درچوب
13-درپیاز
14-درشیرابه
15-درغده
کشت وگردآوری گیاهان داروئی
نور:
می تواندنقش مهمی داشته باشد.بعضی ازنعناعیان(مانندbalm،مرزنگوش)اگردرمکانهای کاملاروشن کشت شوندغددروغنی زیادتروبنابراین روغنهای فراربیشتری دارند.
زمان گردآوری: گیاهان آلکالوئیددارنظیربلادون یاتاتوره صبحهابیشترازعصرها دارای مواد موثره هستند . گیاهان را نبایددرروزهای بارانی یا هنگامی که هنوزازشبنم پوشیده
شده اند گردآوری کرد.
خشک کردن:درآب وهوای مرطوب مشکلاتی به همراه دارد.درآب وهوای گرم وخشک تقریباتمام گیاهان رامی توان بدون هیچگونه وسیله ای درهواخشک کرد. امادرفصول مرطوب کشتکارتجارتی گیاهان داروئی باید ابزارهای ویژه ای داشته باشد . مثلاازخشک کننده های مخصوص خشک کردن میوه ها وسبزیها استفاده کند که دمای آن بدقت تنظیم شود.
گیاهان اسانس دار:
اسانس ها ترکیبات پیچیده ای هستندومخلوطی ازاسترها،الکل ها،ترپن ها ،آلدئیدها و ستن ها می باشند.ازاسانس ها بعنوان دارو،طعم دهنده دارو وغذا ودرتهیه عطر وادکلن ومواد آرایشی – بهداشتی نظیر کرمهای زیبائی استفاده
می شود . محل تجمع اسانس درگیاهان مختلف فرق می کنددرتیره نعنائیان درکرکهای غده ای اپیدرم،درخانواده چتریان درلوله های مترشحه،درگیاه دارچین درپوست تنه،دررازیانه وزیره دردانه ،درعطرچای دربرگ وساقه،دراسطوخدوس درگل وبرگ،دریاس وگل محمدی درگل،درپرتقال درشکوفه ومیوه وجوددارد.
معمولااسانس ها به روش تقطیرازگیاهان اسانس دار جدامی شوند.تقطیرباآب،تقطیرباآب وبخاروجداسازی بابخارازروشهای مرسوم استحصال اسانس است.
روش های دیگراستخراج اسانس عبارتنداز:
1-روش مکانیکی
2-روش شیمیائی
3-روش استفاده ازحلالها
4-استفاده ازگازها
5-تقطیرتجزیه ای
درهراسانس گیاهی یک جزءمدنظراست . درکشورفرانسه بطورمثال اسانس آویشن باید دارای 25- 24درصد تیمول باشد.
گیاهان اسانس دارمانند : رزماری ، مرزنگوش ، برگ بو ، کاکوتی ، بومادران ، مریم گلی ، نعناع و … اسانس ها می تواند باعث جذب برخی حشرات و یا دفع برخی دیگر گردد.
تفاوت اسانس وعرق :
اسانس هاموادمعطره موجوددربرخی گیاهان می باشندکه ازبووطعم خاصی برخوردار می باشندودردرجه حرارتهای معمولی تبخیرمی شوندودرآب غیرمحلول اندیابه سختی حل میشوند.وزن مخصوصشان کمترازآب است بنابراین روی سطح آب جمع می شوند.
عرقیات فرآورده هایی هستندکه ازتقطیرموادفرارموجوددراندامهای مختلف گیاه همراه بابخارآب به دست می آیند.عرق تولیدی ممکن است ازیک گیاه ویامخلوطی ازچندگیاه باشد.مثلادرگلاب که یکی ازعرقیات معروف است بطورمتوسط درهرلیترآن450- 100میلیگرم اسانس وجوددارد .
معرفی چند گیاه دارویی
آویشن شیرازی: Boise Kotschyanus Thymus
بوته ای کوچک با گلهای بنفش رنگ باقسمتهای مورداستفاده برگ وگل معطرآن می باشدکه درفصول بهاروتابستان می توان چیدوپس ازخشک کردن درسایه آنرامورداستفاده قرارداد.این گیاه خدمتگزار معده ودستگاه هاضمه بوده،نیروبخش ومحرک،بی خوابی وطپش قلب راتسکین می دهد.به واسطه داشتن ماده معطربه نام تیمول خاصیت ضدعفونی کنندگی داشته وبرحسب ضرورت می توان به صورت کمپرس،لوسیون بکاربردآویشن دراستعمال خارجی برای رگ بریدگی،ازجادررفتگی،لکه های کبودروی پوست ، نقرس ، رماتیسم و دندان دردموثرنیزهست.
بابونه گاوی Chrysanthemum Pathenium:
تخم رادرفصل بهارمی پاشندوفصل پائیزقلمه آن رامی کارند.خاک محل کشت راباکودتقویت کرده وعلفهای هرزآن راچیده ودرپائیز انشعابات کشت داده را تکثیرمی کنند.گل بابونه مورد استفاده است که صبح زود و درهوای خشک یا بعد از تبخیر شبنم آن را چیده و درسایه خشک می کنند. ضد اسپاسم ، حشره کش ، بازکننده گرفتگی ها و انسداد مجاری کبد ، دهانه عروق ، رفع آب مروارید و انگل کش است.
برای کشت آن خاک نرم لازم است.علاوه برمراتع درباغ وطبیعت می توان آنراکشت داد.
رازیانه:Foeniculum Vulgare Mill
به صورت سبزی یک ماده غذائی بسیارمفید،آرام کننده معده وروده،اشتهاآور.موجب تسکین سیاه سرفه وآسم . بصورت مایع غرغره جهت تسکین گلودرداستفاده می شود.
ازخانواده چتریان است. منطقه موردکشت بایدگرم وآفتابگیر و طول روزهای آخرتابستان بلند ، ملایم وخشک باشد . بصورت نشاکاری نیزمی توان کشت نمود . تمام اجزای گیاه مورداستفاده قرارمی گیرد. ریشه آنرادراواخرپائیز می توان درآورد وخشک کرد . بذورهم به صورت یک زمان نمی رسد و بذور رسیده را باید مرحله مرحله جمع آوری کرد.
بادام تلخ: Amygdalus Communis Amara .Var
درختی است بابرگهای درازونوک تیزوگلهای صورتی که دراوایل بهارظاهرمی شود.میوه سبزوپوشیده ازکرک است.بعلت دارابودن خواص نرم کننده وضدالتهاب درتهیه انواع پمادها،کرم هاومحلول های روغنی داروئی وبهداشتی مصرف دارد.
چنار: Plantanus Orientalis
درختی است باچوبی سخت.پوست درخت،ریشه،برگ،میوه وگل قابل استفاده است.ازریشه جهت مارگزیدگی وازپوست برای رفع لکه های پوست بدن که غالبادرناحیه گردن پیش می آیدوبرگ تازه له شده پخته برای ورم زانووخیس کرده گل ومیوه آن درآب برای ورم چشم نافع است.
*غباری که روی برگ چنارمی نشیند برای ریه ، صدا ، گوش و چشم مضراست ودرصورت تماس علاج آن خوردن شیر تازه می باشد.
اکالیپتوس:Eucalyptus Sp
این درخت بواسطه مصرف آب فراوان رشدسریع داشته واغلب برای خشک کردن باطلاق هاومبارزه بااراضی باطلاقی مالاریاخیزاستفاده می شود.دربرابرسرما مقاومت ندارد.صمغی بنام صمغ کینوازاین گیاه استخراج می شودکه بندآورنده خونریزی است ودردندانپزشکی استفاده می شود.درتمام نقاط دنیابرای بهبودسرفه،سینه درد،سرماخوردگی،زخم گلووبیماریهای عفونی مصرف می شود . در استعمال خارجی بی حس کننده ملایم موضعی و ضدعفونی کننده است و موارد مصرف بسیاری دارد . البته شایان ذکراست که مصرف بی رویه و زیاد اسانس باعث ایجادعوارضی در بدن نظیر ورم معده وروده ، سردرد ، پیدایش خون درادرار و پائین آمدن فشارخون می شود و مصرف زیاد باعث فلجی دستگاه تنفس ، خفگی و مرگ می شود.
خارشتر: Alhagi Maurorum
درفارسی خاربز و اشترخار نیزمی گویند . موسم گلدهی دراردیبهشت ماه است . از برگهای آن روغنی بدست می آید که در درمان روماتیسم بکارمی رود و اگرعرق گیاه مدتی با مداومت خورده شود برای رفع سنگ کلیه و مثانه موثراست . از گل خارشتر ایرانی برای درمان خونریزی استفاده می شود . ازمصرف آن درمورد تب های گرم باید پرهیز کرد.
لیست برخی ازداروهای گیاهی موجوددرداروخانه های کشور
با تشکر از توجه شما