پاورپوینت گره چینی


گره چینی ، اتصالات مناسب و مشبک
بهار 90

مقدمه
هنر گره چینی یکی از اصیل ترین هنرهای ایرانی که از دیرباز در ایران بوده و در آثار تاریخی کشورمان به خوبی مشاهده می شوند و جزو عناصر مهم آثار باستانی می باشند.
هنر گره چینی که به دو صورت گره چوب با شیشه و گره بدون شیشه یا گره کلاً چوبی یا گره مشبک می باشد که هر کدام برای جاهای خاصی استفاده می شوند.
گره چینی عبارتست از کنار هم قرار گرفتن اشکال هندسی طبق قاعده و اصول و از تکرار گره ها در کنار هم شکل های زیبای گره چینی به وجود می آیند.
در گره چینی مسئله خیل مهم زاویه ها هستند در حقیقت زاویه ها هستند که باعث به وجود آمدن شکل های هندسی می شوند. به خاطر همین شناخت زاویه ها و مهمتر از آن رسم گره اولین کار است .

انواع و اقسام گره ها طی سالیان دراز به وجود آمده اند. و طی سالیان کامل تر شده اند.
هر گره یک موضوع دارد و اسم هر گره طبق موضوع گره انتخاب شده است . مثل گره:،،8،6،4، 12و24و یا گره 10 پَر .

در معماری خانه های قدیمی قسمتی از ساختمان را پنجره در نظر می گرفتند که معمولا پنجره های بزرگ که روبه نور هم هستند که این پنجره ها که با گره با شیشه ساخته می شوند که هم نور اضافی را می گیرد و هم در اثر بر خورد نور با شیشه های رنگی منظره زیبایی به وجود می آید که علاوه بر زیبایی خانه بر روح و روان انسان هم تاثیر دارد و آرامش بخش است.
در معماری خانه های قدیمی گره بدون شیشه یا گره مشبک هم کاربرد دارد مثل: نرده های داخل خانه یا نرده های ایوان ها.

گره های6 و 8 و 12 و 24 که مبنای این ها از تقسیم دایره به 6 و 8 و 12 و 24 قسمت حاصل می شود. که گره 8 به لحاظ نوع تقسیم بندی از گره های راحت تر است. (به خاطر نظم ساده)

انواع گره ها
ما در این بحث به خاطر گستردگی و پچیدگی این موضوع بعضی از انواع گره های ساده را مطرح می کنیم چرا که اگر بخواهیم همه گره ها را مطرح کنیم باید یک کتاب قطور بنویسیم و ماه ها باید وقت بگذاریم .
گره 4 این گره که از گره های نسبتاً ساده و زیبا است که از 4 مربع کوچک در داخل مربع بزرگ تشکیل شده که این 4 مربع کوچک به وسیله آلت به هم وصل می شوند.

اتصال به کار رفته در گره چهار

نمونه ای از گره شش

نمونه ای از گره بیست و چهار

نحوه ترسیم گره 8
در ابتدای امر اندازه کلی کار را به دست می آوریم و سپس اندازه داخلی چهار چوب یا کلاف را به مربع های مساوی و اندازه مربع ها نسبت به اندازه پروژه مشخص می شوند. تعداد مربع ها هم با توجه به اندازه به دست می آید. فقط نکته مهم این است که اندازه تمام مربع ها دقیقاً باید یکی باشد.

به عنوان مثال
یک کلافی که دارای چهارخانه مربع است

بعد هر مربع به چهار مربع مساوی تقسیم می شود؛

و بعد قطرهای مربع بزرگ اولی را رسم می کنیم .

سپس از مرکز این مربع که محل تلاقی قطرها است یک دایره کمی کوچکتر از نصف مربع بزرگ می کشیم . و یک دایره هم به اندازه یک و نیم برابر دایره اول می کشیم .

قسمتی از دایره بزرگ را که در هر نصف مربع ( مثلث شکل ) وتر آن را می کشیم با استفاده از وسط وتر مرکز دایره نیم ساز زاویه نصف مربع که 45 درجه بود می کشیم در حقیقت 45 درجه را به دو قسمت تقسیم می کنیم ، بعد هر ضلعی که تقسیم شده است روی آن از مرکز دایره اندازه می گیریم به طرف بیرون تقریباً به اندازه نصف شعاع دایره و ضلع مجاور هم علامت گذاری می کنیم و بعد هر دو این ها را به نقطه وسط وتر وصل می کنیم بعد از آن وتر و شکل دایره را پاک می کنیم و آنچه که باقی می ماند شکل گره هشت است.

نحوه ساخت یک گره 8 ساده – چهار خانه
ترتیب ساخت این گره هم دقیقاً مثل نحوه ترسیم است که مطرح شد.
گره مورد نظر گره همراه با شیشه است که ضخامت آن تقریباً 5/2 سانتیمتر بوده که در وسط ضخامت آن شیار به عرض 3 میلی متر و عمق 5 میلی متر زده می شود و از هر دو طرف آن پخی تحت زاویه 30 درجه به سمت داخل ایجاد می شود .کلاف کار که تهیه شد به عنوان مثال برای 4 خانه ای که مد نظر ما است. سطح مقطع کلاف 5/4×5/2 کافی می باشد و عرض گره های وسط 5/1 سانتی متر می باشد. گره های وسط را به صورت پروفیل شیار خورده و ابزار خورده آماده می کنیم، بعد طبق نقشه در اندازه معین و تحت زاویه معین برش می دهیم.

زاویه هایی که برای برش قطعات استفاده می شود زاویه های استاندارد بوده که این زاویه ها نصف یکدیگراند که عبارت اند از 90، 45 ، 22.5 و 5/11 استفاده می شود.
نکته ای که مهم است در زمان قدیم که پنجره های گره چینی را درست می کردند تماماً با دست بود و به خاطر همین زمان زیادی صرف ساخت پنجره می شد و به خاطر دستی بودن کار خطر کمتری داشت. ولی هم اکنون به علت با صرفه نبودن از نظر اقتصادی این کار به وسیله دستگاه انجام می شود. ولی بعضی از قسمتهای گره چینی وجود دارد که خیلی کوچک بوده و بریدن آن با اره فارسی بر بسیار خطرناک است و باید تحت شرایط خاص و با حداکثر احتیاط و هوشیاری کامل بریده شود.

اگر بخواهیم گره خوبی بسازیم اول باید گره و رسم آن را خوب بدانیم و بعد از آن دقت زیادی را در ساخت آن به کار ببریم .
ساخت گره 8 مثل بقیه گره ها است و تفاوت آنها در تعداد آلت ها و زاویه آنها است.

نوع دیگری هم از گره چینی وجود دارد که زیبایی خاصی داشته و آن گره کاملا چوبی است. این گره مثل گره های قبل است ولی به جای شیشه از خود چوب در رنگ های مختلف استفاده می شود. در این نوع گره چینی از انواع گره ها استفاده می شود که زیباترین آن گره 10 پر می باشد. این گره از گره های سخت است و تجربه زیاد می خواهد و دقت کار باید خیلی بالا باشد.

انواع اتصالات
در سازه های چوبی اتصالات مهمترین مسئله است و انواع اتصالات وجود دارد که برای هر سازه ای باید اتصال مناسبش را استفاده کنیم .

در اینجا ما به چند مورد اشاره می کنیم

مثال1
برای چهار چوب در، بهترین اتصال ، اتصال فاق و زبانه یک رو فارسی است. البته اگر چهار چوب در قسمت های وسط قید داشته باشد برای آن هم اتصال کام و زبانه اتصال مناسب است . که این اتصال می تواند برای زیباتر شدن ، ابزار زاویه خور هم داشته باشد. برای درهای معمولی خانگی سطح مقطع چهار چوب 11× 6 تا 12×7 مناسب می باشد و برای لنگه در، چه پیچیده باشد و یا ساده بهترین اتصال کام و زبانه است که در اینجا هم می توان ساده یا دارای ابزار باشد که در ساخت لنگه در برای محکم ترشدن اتصال کام و زبانه از میخ چوبی هم استفاده می شود . البته برای ساخت لنگه در به جای کام و زبانه می شود از خود میخ چوبی هم استفاده کرد ولی به هیچ وجه مقاومت کام و زبانه را ندارد.

در کام و زبانه به خاطر اینکه سطح تماس دو قطعه با هم بیشتر است بیشترین مقاومت ممکن را دارد و خوبی اتصال در این است که از کلافهای نازک تا کلافهای قطور می توان از این اتصال استفاده کرد . در ساخت لنگه در اگر ما اتصال کام و زبانه ساده استفاده کنیم مثل درهای قاب تونیک بعد از مونتاژ کلاف لنگه قسمت های وسط لنگه زهوار از هر دو طرف می خورد و در حالی که بین دو زهوار فاصله ای تقریباً به اندازه یک سانتی متر وجود دارد و تونیک در را که دور تا دور ابزار خورده که می تواند یک طرفه یا دو طرفه باشد و دور تا دور به اندازه یک سانتی متر زبانه مانند دارد بعد از اینکه زهوار یک طرف را زدیم تونیک را روی آن می گذاریم و زهوار طرف دیگر را می زنیم و این نوع در در طرح های مختلفی می تواند باشد و تنوع طرح آن زیاد است.

مثال 2
اتصال مناسب برای کتابخانه یا قفسه از جنس MDF در کارهای صفحه ای معمولاً از اتصال استفاده نمی کنند و تنها اتصالی که برای کارهای صفحه ای مرسوم است پیچ است که در قفسه ها و کتابخانه ها به تنهایی اصلاً اتصال مناسبی نیست و بسیار ضعیف است در صورتی که ما می توانیم با یک اتصال ساده مقاومت اتصال را در حد چشمگیری افزایش بدهیم.
ضعیفت بودن اتصال طبقه های کتابخانه و شکم دادن آنها مسئله مهم در ساخت کتابخانه ها است. ما می توانیم با ایجاد شیار در بغل های کتابخانه که طبقه ها به آن وصل می شوند به این صورت که به اندازه ضخامت MDF که 16 میلی متر باشد یا غیره و به عمق 3 تا 4 میلی متر . این شیار که در قسمت های بغل کتابخانه در می آوریم .

اولاً باعث می شود که MDF خاصیت چسب خوری پیدا کند و ثانیاً طبقه در داخل صفحه نفوذ می کند و دارای تکیه گاه به اندازه عرض طبقه می شود . حسن این اتصال در این است که از لحاظ مقاومتی ، از بارگذاری در یک نقطه و متمرکز به بار گسترده تبدیل می شود و نیرو را در همه قسمتهای طبقه تحمل می کند که باعث بالا رفتن مقاومت می شود.

مثال 3
اتصال مناسب برای کلافی که تحت زاویه 45 درجه برش داده شده اند چه پروفیل MDF چه پروفیل چوبی : ( مثل پروفیل برای کابینت یا پروفیل برای قاب عکس و غیره)
برای چنین سازه هایی اتصال های مختلفی استفاده می شود که هر کدام خصوصیتی دارند.

دم چلچله
بیسکویت
پیم مخفی

دم چلچله
پیم های کوچک پلاستیکی هستند با فرز مخصوص جای آن در آورده می شود و از پشت کار جای آن را در می آورند و دو قطعه را به هم وصل می کند ولی این اتصال مثلاً در کابینت نمای کار را بد می کند و به خاطر اینکه از پشت کار جمع می کند و عمق نفوذ آن کامل نیست نمای کار بین دو اتصال باز می ماند و باید از کمر استفاده کنیم

بیسکویت
این اتصال به وسیله دستگاه مخصوص که در سطح برش شیار ایجاد می کند و با بیسکویت چوبی که شکل بیضی است به هم دیگر اتصال داده می شود . حسن این اتصال در این است که مخفی است و نمای کار را بد نمی کند ولی سطح تماس این اتصال کمتر است و اتصال زیاد مقاومی نیست .

اتصال با پیچ
اتصال بعدی که اتصال راحتی هم است و به نسبت محکم ، اتصال با پیچ است که بعد از اینکه کلاف را به هم چسباندیم یا با میخ یا هر وسیله دیگر به طور موقت ، بعد از طرفی که دید کم دارد سوراخ می کنیم و با پیچ 5 سانتی اتصال می دهیم فقط در مورد پروفیل MDF باید مواظب باشیم که باعث ترک و باد کردن پروفیل نشود که باید با احتیاط و آرام پیچ را ببندیم . حسن این اتصال در راحتی و سریع بودن آن است و از لحاظ مقاومت هم نسبتاً خوبی دارد. ولی سرپیچ معلوم است و عیب این اتصال این است که می توان با بتونه یا برچسب پوشش داد.

اتصال پیم مخفی
اتصال بعدی که مهمترین اتصال و مناسبترین است که البته نسبت به اتصالهای قبلی مشکل تر بوده ولی از هر لحاظ بهتر است . اتصال پیم مخفی است که تقریباً همان میخ چوبی است که به این صوت است توسط مته در سطح برش خورده 2 سوراخ ایجاد می شود تقریباً به عمق 2 سانتی متر و نکته مهم این است که باید وقت زیادی شود و فاصله سوراخها از هر طرف باید دقیقاً مثل هم باشد. و پیم های حداکثر به طول 4 سانتی متر را در سوراخ جا می زنیم با چسب چوب محکم می کنیم.

این اتصال نسبت به اتصال های قبلی از هر لحاظ بهتر است. هم مقاومت خوبی دارد و هم اصلاً دیده نمی شود و نمای کار خراب نمی شود.
البته باید یادآور شد که دستگاهی نیز به همین منظور وجود دارد که مانند دستگاه دم چلچله زن عمل سوراخ کاری را روی قطعات برای اتصال زنی انجام می دهد.

اتصال پیم مخفی

هنر مشبک
هنر مشبک قدمتی دیرینه دارد . از زمانی که انسانهای اولیه از غار نشینی به صحرا نشینی روی آوردند و از سنگ برای خود چهار دیواری ساختند ، برای روشنایی داخل کلبه پنجره ای از پوست حیوان ، چوب ، برگ یا سنگی که سوراخ سوراخ شده بود ، تعبیه کردند .
بدین ترتیب ضمن جلوگیری از ورود سرما تا حدی روشنایی کلبه را تامین کردند . کم کم این سوراخها به اشکال هنری تبدیل شد .

امروزه آثار مشبک را بر درها ، منابر ، امامزاده ها ، مساجد ، ظروف فلزی و سفال ، که هنرمند با مهارت خاصی آن را مشبک کرده ، فلز ( آلومینیم ، مس ، طلا ، نقره ) ، چوب ( انواع تخته سه لایی ) استخوان حیوانات ( عاج ، استخوان شتر ، استخوان اسب ) چرم ، سنگ ، پلاستیک ، یونولیت ، فرمیکا ، نئوپان و… می توان مشاهده کرد .
در گذشته در منازل را با شیشه های رنگی و با استفاده از هنر مشبک می ساختند . این روش بخصوص از عهد صفویه متداول و تا 50 سال قبل معمول بود . متاسفانه اکنون کمتر از این هنر استفاده می شود و نمونه های از آن را فقط در موزه می توان یافت .

نمونه ای از گره مشبک کار شده روی میز عسلی

شناخت کلی مشبک کاری
این هنر برای تزیین قابها و سایر وسایل تجملی به کار برده می شود و معمولاٌ بر روی چوبهای گوناگون و عاج و استخوان انجام می گیرد . در دنیای امروز برای هنر منبت و مشتقات آن از جمله مشبک کاری ارزش و اهمیت خاصی قائلند ، به همین جهت آثاری در زمینه منبت کاری و سایر رشته های مشتق شده از آن مانند مشبک کاری و معرق کاری در نمایشگاههای بزرگ جهان عرضه شده و با حسن استقبال قابل توجهی رو به رو شده است … قابل اشاره است که استادان هنرهای تزیینی نیز قسمت عمده ای از اشتهار و معروفیت هنر خود را مدیون دستهای هنر پرداز با ذوق مشبک و معرق و منبت کاران می دانند .

مراحل انجام مشبک
الف ) طراحی : طراحی پروژه انتخابی و ابتدایی (طرح اولیه) است که موضوع و ایده هنرمند را بر روی صفحه کار منتقل می کند .
ب ) معرق کاری و موزائیک : از قرار دادن چوبهایی به رنگ طبیعی و استخوان و صدف و … در کنار هم و به هم آمیختن آنها و ایجاد یک سری طرح و هارمونی زیبا و بدیع ، مانند نقوش مختلف هندسی و برگ اسلیمی ( گل و مرغ ) و مینیاتور و … به دست می آید .
ج ) درودگری : این فن جزء اصول مقدماتی آموزش فرایند هنرهای چوبی است .

د ) رنگ کاری و رویه کوبی ، آماده سازی نهایی کار : چوب را از گزند آفات ( رطوبت ، گرما و …) مصون و محفوظ می دارد .
ه ) طراحی و خطاطی : طراحی ، خطاطی ، علاقه و چشتکار جزء لاینفک کار محسوب می شود . بدین ترتیب حاصل کارش معنای ظریفتری پیدا می کند.
و ) کاربرد هنر مشبک کاری : اغلب برای تزیین و زیبا سازی و … درها و پنجره های مساجد ، کاخها ، اماکن معتبر ، مقبره های بقاء متبرکه ، وسایل زینتی تجملی ، قابها و تابلوهای نفیس خوشنویسی ، انواع لوسترها . غیره به کار گرفته می شود .

مراحل انجام مشبک

انتقال طرح بر روی چوب
انتقال طرح روی چوب یا فلز به دو روش انجام می شود :
1 . طرح را روی کار می چسبانند . از این روش برای خطوط و نوشته ها و کارهای خیلی ظریف استفاده می شود .
2 . طرح را با کاربن روی تخته مکنتقل می کنند .
در انتقال طرح به روی چوب کار را از وسط شروع می کنند و محلهای زائد را سوراخ کرده ، بتدریج به اطراف می رسند . چون تخته صاف و صیقلی نیست بهتر است پس از انتقال طرح ابتدا با مداد خطوط اصلاح شود تا کار بصورت یکپارچه در آید .
برای انتقال طرح روی فلز ، آن را روی فلز می چسبانند . بهتر است روی طرح محلهایی که برای بریده شدن در نظر گرفته شده با روغن موتور چرب شود تا اره دیرتر شکسته و فلز به آسانی بریده شود .

ابزار اصلی کار ، کمانه است . کمانه دو سر دارد . سری که متصل به دسته است که یک سر اره را در آن قرار می دهند . اره در قسمتهای بالا و پایین بدون دنده است که این قسمتها باید داخل کمانه قرار گیرند . طریقه قرار گرفتن اره باید طوری باشد که دنده ها به طرف جلو و از بالا به پایین باشد به این معنی که اگر دست از پایین به بالا روی اره کشیده شود دنده های اره احساس شود . سر دیگر اره در قسمت بالای کمانه قرار می گیرد و محکم می شود ، اما کسانی که برای بار اول مشغول به کار می شوند باید دقت کنند کمانه همیشه موازی با زمین و اره کاملاً عمود باشد و کمانه به بدن بچسبد . بنابراین اره در محل ثابت است و تخته با کمک دست چپ در حرکت می باشد مانند حالت پارچه و سوزن چرخ خیاطی . مرحله پایان کار سمباده زدن می باشد .

نحوه اجرای کار مشبک
ابتدا طرح مورد نظر را بر روی زمینه اصلی ( چوب ، فلز ، چرم و غیره ) کار می چسبانند یا طرح را با کاربن روی زمینه منعکس می کنند ، پس از دقت و بررسی جوانب امر و علامتگذاری روی طرح نقاطی را برای بریدن مشخص و نقطه شروع کار را با مته سوراخ می کنند ، سپس با اره مویی با کمانه مناسب نقاط و خطوط مورد نظر را به آرامی می برند تا خطوط اضافی بریده شده و طرح اصلی یک تکه بصورت مشبک کامل در آید …. پس از اتمام اره کاری و محکم کردن مشبک بریده شده روی زمینه ( برای جلوگیری از شکسته شدن و …) زوائد کار را زدوده و در پرداخت نهایی با استفاده از کاغذ سمباده نرم آن را سمباده کاری و صاف می کنند ، و سپس برای جلوه و جلای بیشتر با موادی مانند سیلر و کیلر و … صیقل می دهند . مدت زمان اجرای کار مشبک چوب با پیچیدگی و ظرافتهای اولیه طرح ارتباط مستقیم دارد ، گاه یک مشبک چوب تا یک سال و بشتر نیز طول می کشد .