معماری بیزانس (روم شرقی )
معماری روم شرقی یا بیزانس به معماری ای گفته می شود که از سال ۳۳۰ تا ۴۵۳ میلادی در محدوده امپراتوری روم شرقی ساخته شده اند گفته می شود.
بناهای دوره بیزانس به علت وجود ملت های مختلف که تابع امپراتوری روم شرقی بودند و طولانی بودن دوران حاکمیت بیزانس، از تنوع و تعدد فراوانی برخوردارند و بناها به نسبت امکانات محلی دارای مصالحی متفاوت می باشند. به عنوان مثال در شمال غربی ایتالیا از آجر در شهرهای ساحلی روی زمین های صخره ای، در سوریه و فلسطین و ترکیه از سنگ بیشتر استفاده شد
تاریخچه
پس از آنکه امپراتوری وسیع روم به روم شرقی و غربی تقسیم شد «کنستانتین» شهر باستانی بیزانس (مقر روم شرقی) را بازسازی کرد و آن را «کنستانتینوپل» (قسطنطنیه) نام گذارد؛ که استانبول امروزی می باشد. این شهر بندری اهمیت تجاری خاصی داشت و از تمدن چشم گیری برخوردار بود و با تمدن های روم، یونان، بابل، ایران و … در شرق و غرب در ارتباط بود و ماحصل آن تاثیر بیزانسی از هنر و معماری مشرق زمین است.
هنر معماری در بیزانس تا قرن ۶ میلادی تحت تاثیر مسیحیت آغازین بود ولی با آغاز حکومت «ژوستی نیانوس» در قرن ۶ میلادی عظمتی شاهانه یافت او در هنر پروری همتای کنستانتین بود و آثاری را که وی مورد حمایت و تشویق قرار داد، همه شکوه و عظمتی شاهانه داشتند تا جایی که دوران فرمانروایی او رابه حق نخستین عصر طلایی هنر امپراتوری روم شرقی نام گذاری کرده اند. باید به این نکته اشاره نمودکه بهترین گنجینه یادگاری «نخستین عصر طلایی» اکنون در خاک ایتالیا که در شهر راونا کشف شده
شهر «راونا» که در اصل پایگاه نیروی دریایی در ساحل دریای آدریاتیک بود از سال ۴۰۲ میلادی پایتخت روم غربی، و پس از آن در پایان همان قرن مقر فرمانروایی ئتئدئریک پادشاه استرو گوتها شد، که همه چیز را به سبک و سیاق هنری کنستانتیوپل می پسندید، و به همین علت در زمان ژوستی نیانوس شهر رونا به صورت پایگاه عمده ای برای گسترش و نفوذ سلطه بیزانس بر ایتالیا تبدیل گردید.
در اوایل قرن ۶ میلادی کلیسای «سان ویتا له» با پلان ۸ ضلعی، گنبدی روی آن و پنجره های وسیع روی بنا ساخته شد و خصوصیات معماری بیزانسی را در روم غربی دارا بود. از زمان «ژوستی نین» کلیساهای گنبد دار با نقشهٔ مرکزی رواج یا فت.
کلیسا
مهمترین دستاورد و جلو روح هنر مسیحی عمدتا خود را در معماری به عرصه ظهور رساند. بنای کلیسا محصول تفکرات دین مسیحی بود. امراتوران رومی مبالغ کلانی را صرف بررنامه ساخت بنای کلیساها نمودند و در سرتاسر امپراطوری کلیساهای جدید با تزئینات با شکوه بر آوردند. کلیسا به گنجینه شکوهمندی تبدیل شده بود که احساس احترام توام با هیبت را بر می انگیخت و الهام بخش پرستش و نیایش بود.
کلیساهای بیزانس تا پیش از دوره بیزانس پسین به ۳ گروه عمده تقسیم شده است: الف) کلیساهایی با پلان باسیلیکایی (پلان محوری). ب) کلیساهایی بر اساس پلان مرکزی. ج) کلیساهایی بر اساس ترکیب دو پلان محوری و مرکزی.
پلان باسیلیکایی که شباهتی زیاد به باسیلیکای رومی دارد. باسیلیکا نوعاً تالاری طویل با سقف چوبی بودکه ورودی بنای آن در یکی از اضلاع بلند آن قرار می گرفت و در انتهای آن دو شاه نشین به صورت قرینه ساخته می شدند.
محور طولی که مدخل ورودی را به محراب کلیسا متصل می کند با یک یا دو ردیف دالان سر پوشیدهٔ فرعی فرا گرفته شده است و معمولاً قسمت فوقانی همین محور به اتاق ها و دهلیزهایی منتهی می گردد. تفاوت اصلی این پلان با «باسیلیکا» وجود محور عرضی ثانوی است که عمود بر محور طولی می باشد.
پلان مرکزی
پلان مرکزی از پلان های بارز و مشخص بیزانس می باشد که تاکید بر نقطه مرکزی دارد، اگرچه منشاء آن را می توان در روم دید، لیک این سبک در این دوره به مرحله تکامل رسیده است. محراب به عنوان قطب نما با تمام شکوه و زیبایی، روی به فضایی مرکزی دارد و مومنان را در مقابل خود می ایستاند از نمونه بارز این کلیساها: کلیسای «سان ویتاله» در راونا، «سن گویگوری» و «سانتا سر جیوس» و «باکوس» در استانبول.
بناهای مذهبی که می توان آنها را جزو این گروه قرار داد عموماً ویژگی های نخستین خود را از دست داده اند. این طرح نشان بر وجود کارآیی دو محور اصلی عمود بر یکدیگر (یکی طولی و تعیین کننده و دیگری عرضی و فرعی) نیست، این گروه ترکیبی از دو پلان محوری و مرکزی است. از جمله کلیسای معروف با این سبک «ایا صوفیه» در شهر «استانبول» می باشد که در حقیقت یکی از شاهکارهای معماری بیزانس است.
کلیسای ایاصوفیه با سبک ترکیبی پلان محوری و مرکزی در زمان فرمانروایی ژوستی نین در استانبول بین سال های ۵۳۷-۵۳۲ میلادی یعنی نیمه اول قرن ششم بنا گردید. کلیسای اولیه در شورش سال ۵۳۲ که نیمی از ساختمان های شهر قسطنطنیه نیز نابود گردید، ویران شد. بلافاصله یوستینیانوس به معماران دستور داد که آن را با طرحی با شکوه تر دوباره بر پا سازند. این کلیسا با سرعتی فوق العاده در عرض پنج سال ساخته شد. نام دیگر آن «هاگیا صوفیا» یا «حکمت مقدس» می باشد. معماران برجسته آن «آنتیموس ترالسی» و «اسیدروس میلو توسی» می باشند.
ابعاد آن ۹۱ × ۷۲ مترمربع و قطر گنبدش ۳۱ متر و ارتفاع آن از سطح زمین ۵۶ متر می باشد. پس از پیروزی های عثمانی در نیمه قرن ۵ میلادی چهار مناره رفیع و پشت بند عظیم به آن اضافه شد و آنرا تبدیل به مساجد گرداند که در قرن ۲۰میلادی تبدیل به موزه گردید. دو طرف گنبد دارای دو نیم گنبداست که فضای مربعی زیرصحن را به حالت بیضی در آورده است.
گنبد روی چهارتاق قوس متصل به چهار جرز در ۴ گوشه مربع مرکزی متصل شده و بار سقف را به زمین منتقل می کند و دیوارهای زیر تاقها حمال بار و وزن بنا نمی باشند. چهل پنجره زیر گنبد، نوری فراوان و زیبا به داخل فضا بخشیده است. از آنجا که مردم در دوران بیزانس توجهی چندان به کاخ ها نداشتند بیشتر آثار معماری این دوره را کلیساها و بناهای مذهبی تشکیل داده اند
معماری صدر مسیحیت را بطور کلی می توان به دو بخش بیش از ازکنستانتین (از سال 313-50 میلادی و پس از ازکنستانتین (از سال 314 تا سالسقوط امپراتوری)تقسیم نمود.دوره نخست را "دوره پیگرد" و دوره دوم را "دوره بازشناسی "میگویند. بطود کلی در بررسی معماری صدر مسیحیت میتوان دو نوع پلان عمده را تشخیص داد.
معماری صدر مسیحیت
1-پلان باسیلیکایی که به عبارتی به کلیسای با پلان طولی نیز معروف است .
2-پلان مدور که به تقلید از پلانهای رومی در ساخت کلیسا رواج یافته است .
کلیسای سانتا ماریا دلفیوره (آرامگاه دختر کنستانتین):این بنا در اصل منضم به کلیسای رومی" سنت آنیس "در خارج شهربود.فضای داخلی به دو قسمت مشخص و متمایز تقسیم شده است.یکی تالار گرد و گنبددار مرکزی است که بوسیله ردیف پنجره زیر سقف روشنی می گیرد و در واقع به منزله شبستان کلیسای طولی (مستطیل شکل )است، و دیگری غلامگردشی با تاق گهواره ای استکه همچومن حلقه ای به دور تالار مرکزی قرار گرفته است.این یک نمونه پلان مدور میباشد. کلیسای مزار مقدس:انواع پلانهای مدور باسیلیکایی،طرحهای مرکزی و دواریکی برای جاودان ساختن کسی و دیگری به منظور تجمع ،نخستین به فرمی نسبتا ازهم گسسته در طرح بازسازی شده و کلیسای مزارمقدس مورد بررسی قرار گرفته است.از ساختمان این بنا که پیش از 333میلادی آغاز شده بوددر سال 613 میلادی تخریب شد1.این بنا باسیلیکایی نسبتا کوچک است که دهلیز سرگشاده کوچکی در ابتدای آن واقع شده است.در حیاط پشت باسیلیکا دو نقطه قابل احترام قرار دارد:یک صخره تصلیب در یک طرف و مزاری مقدس با پوششی از بنای گنبدی در عقب.
پس از رسمیت یافتن مسیحیت به دستور کنستانتین و علنی شدن عبادت لزوم ساخت بناهای مذهبی احساس شد و به دستور کنستانتین کلیساهای عظیمی ساخته شد. این کلیساها به نام «باسیلیکا» خوانده می شدند، که در اصل به پیروی از معماری قبل از مسیح ساخته می شده اند. البته آثاری از کلیساهای صدر مسیحیت به دست نیامده است ولی نقشه کلیسای کنستانتین یعنی کلیسای سن پیترو به دست آمده است
«باسیلیکاها» کلیساهای مستطیلی بودند که بر اساس محور طولی ساخته شده و دارای سردرورودی، حیاط، تالار، محراب، مذبح و شبستان هستند. نوع دیگری از معماری مسیحی در زمان کنستانتین، بناهایی گرد یا چند ضلعی با گنبد بودند که پیشتر در روم باستان و معماری پانتئون نظیر آن را مشاهده کردیم. این بناها بیشتر برای ساخت مقابر و آرامگاههای خانوادگی و نمازخانه هائی که به کلیسا می چسبند مورد استفاده قرار می گرفت مثل «آرامگاه کنستانتینا» دختر کنستانتین
پایان