بررسی معماری دوره بیزانس
تاریخچه
تاریخچه
معماری بیزانسی به سبکی اشاره دارد که بین قرن ۴ تا ۱۵ میلادی در سرزمین های تحت سلطه ی امپراطوری بیزانس (روم شرقی) رواج داشت. استفاده از گنبد بزرگ و مرتفع، پنجره های بلند و موزاییک برای دکور، از ویژگی های رایج این سبک به شمار می رود.
معماری بیزانسی در دوران حکومت امپراطور روم شرقی یعنی ژوستینین یا همان یوستی نیانوس یکم رونق پیدا کرد. علاوه بر استفاده ی فراوان از موزاییک در داخل ساختمان، گنبدهای بزرگ و مرتفع از دیگر ویژگی های بارز سبک بیزانسی به حساب می آمد که تکنیک های مهندسی قرن ۶ میلادی، زمینه را برای ساخت این نوع گنبدها به وجود آورده بود. معماری بیزانسی توانست در دوران امپراطور یوستی نیانوس به سبک غالب بخش شرقی امپراطوری روم تبدیل شود؛ اما تاثیرات آن تا قرن ها بعد، یعنی از سال ۳۳۰ تا زمان سقوط کُنستانتینوپول (قسطنطنیه) در سال ۱۴۵۳ میلادی ادامه داشت و حتی امروزه هنوز هم از این سبک برای ساخت بعضی از کلیساها استفاده می کنند.
مذهبی و مربوط به کلیسا هستند. کنستانتین (امپراطور روم شرقی) طی فرمان میلان در سال ۳۱۳ میلادی، مسیحی شدن خود را اعلام کرد و این اقدام او به دین مسیحیت رسمیت بخشید. بنابراین مسیحیان دیگر مورد اذیت و آزار قرار نمی گرفتند و می توانستند بدون هیچ تهدیدی به عبادت بپردازند. در نتیجه ی این تغییرات، مسیحیت توانست رونق بیشتری در این دوره بیابد و به سرعت گسترش پیدا کند و به همان نسبت نیز می بایست به فکر ساخت مکان هایی برای عبادت و طرح های جدیدی می بودند. ایا ایرینی)در استانبول، اولین کلیسای مسیحی به شمار می رفت که به دستور امپراطور کنستانتین در قرن ۴ میلادی تاسیس شد. بسیاری از کلیساهای اولیه ی این دوران را خراب کردند و دوباره آن ها را در دوران امپراطور یوستی نیانوس بر روی خرابه های این ساختمان ها از نو ساختند. کلیسای سن مارکو یا همان «کلیسای سنت مارک» در ونیز یکی دیگر از کلیساهای معروفی به حساب می آید که سبک های معماری مختلفی از جمله گوتیک و بیزانسی در ساخت آن به کار گرفته شده است.
امپراطور ژوستینین یکم و معماری بیزانسی
امپراطور یوستی نیانوس حدود سال ۴۸۲ در ناحیه ای از مقدونیه (در اروپای شرقی) به دنیا آمد و متولد شهر رم نبوده است. محل تولد او، دلیل مهمی برای این موضوع به حساب می آید که چرا این امپراطور مسیحی توانست معماری بین سال های ۵۲۷ تا ۵۶۵ را تغییر دهد. او امپراطور رم محسوب می شد اما در واقع با مردم دنیای شرق بزرگ شده بود. یوستی نیانوس قصد داشت روم غربی و شرقی را با یکدیگر متحد کند و روش های مختلف ساخت و ساز و جزئیات مربوط به معماری در این دوره میان این دو ناحیه رد و بدل می شد. بربرها امپراطوری روم غربی را در قرن ۵ تصرف کرده بودند و یوستی نیانوس توانست دوباره آن را پس بگیرد و سنت های معماری شرقی از این طریق به روم غربی معرفی شد. تصویر موزاییکی او واقع در کلیسای سان ویتاله در راونا، شاهدی بر تاثیر بیزانس بر روی این شهر است که هنوز هم مرکز بزرگی از معماری بیزانسی ایتالیا به شمار می رود.
ژوستینین یکم قصد داشت ردپای کنستانتین را دنبال کند اما تجربه های پیشین به او ثابت کرده بود که برای داشتن سرزمینی متحد، صرفاً نمی تواند به نیروی سربازان خود اکتفا کند. در نتیجه پروژه ای بلندپروازانه، یعنی ساخت کلیسا در سراسر امپراطوری خود را آغاز کرد. بهترین نمونه های بازمانده از پروژه های معماری یوستی نیانوس در امپراطوری روم غربی دیده می شود؛ زیرا ساختمان های آن تقریبا از هجوم ترک های عثمانی و خرابی های آن در قرن ۱۵ در امان ماندند. در این میان، شهر راونا و کلیسای سان ویتاله را بهترین نمونه ای به حساب می آورند که دیدِ معماری یوستی نیانوس را به خوبی نشان می دهد. در این باسیلیکا به وضوح می توان شباهت های سبک بیزانس و صدر مسیحیت را مشاهده کرد و تصویر موزاییکی یوستی نیانوس نیز به افتخار او در این مکان ساخته شده و امپراطور را در لباس بنفش نشان می دهد که در کنار ملازمان و سربازان و تعدادی از روحانیون ایستاده است. تاثیر حکومت این امپراطور مسیحی رومی تا مدت ها پس از مرگ او در سال ۵۶۵ همچنان حس می شد.
چگونگی پیدایش معماری بیزانس
کنستانتین شهر باستانی بیزانس را دوباره ساخت و کنستانتینوپل نام گرفت. با تضعیف قدرت امپراتوری روم، کشور روم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد و به این طریق امپراتوری روم شرقی (بیزانس) شکل گرفت. بیزانس شهر بندری مهمی که به دلیل قرار گرفتن در منطقه ای که کوتاه ترین مسیر غرب به مشرق زمین بود، اهمیت تجاری خاصی داشت و از تمدن چشمگیری برخوردار بود. پژوهشگران معتقدند که هنر و معماری بیزانس بی تاثیر از هنر و معماری مشرق زمین نیست. در پدید آمدن هنر بیزانس و شکل گیری آن سه عنصر عمده نقش داشته است. نخست ضرورت اداری، دوم تاثیرات هلنیستی و سوم فرایند تاثیرگداری های معاصر از پادشاهی ساسانی در ایران.
معماری بیزانس
معماری در روم شرقی (بیزانس) تا قرن ششم میلادی تحت تاثیر مسیحیت آغازین بود ولی با آغاز حکومت ژوستی نیانوس در قرن ۶ میلادی عظمتی شاهانه یافت او در هنر پروری همتای کنستانتین بود و آثاری را که وی مورد حمایت و تشویق قرار داد، همه شکوه و عظمتی شاهانه داشتند تا جایی که دوران فرمانروایی او را به حق، نخستین عصر طلایی هنر امپراتوری روم شرقی نام گذاری کرده اند. باید به این نکته اشاره نمود که بهترین گنجینه یادگاری نخستین عصر طلایی اکنون در خاک ایتالیا که در شهر راونا کشف شده. ساختمان هایی که در هر یک از مناطق تحت قلمرو امپراتوری ساخته شده اند در مصالح ساختمانی تابع امکانات محلی است و البته بر اساس برنامه ای مدرن ساخته شده اند. در شمال غربی ایتالیا از آجر، در شهرهای ساحلی و روی زمین های صخره ای در سوریه و فلسطین و بخشی از آسیای صغیر (ترکیه) از سنگ استفاده شده است.
– کلیسای سان ویتاله
این ساختمان معرف معماری بیزانس است که در قلمرو روم غربی ساخته شد. نقشه آن هشت ضلعی است و گنبدی بر روی این هشت ضلعی قرار گرفته است. این بنا به خوبی نشان می دهد که ادامه معماری بنای آرامگاه سانتاکوستانستا در شهر رم است. با این تفاوت که مراحل تحول میان آن دو بنا در امپراتوری روم شرقی به وقوع پیوسته است. چون در همین جا (بیزانس) در طول یک قرن ساختمان های گنبد دار رواج و گسترش یافته بودند، از طرف دیگر از نظر مقیاس کلیسای سانتاکوستانستا، کوچکتر از سان ویتاله است، فضای درونی سان ویتاله بیشتر و با تزئینات غنی تری آراسته شده است. در کلیسای سان ویتاله بر اثر اصول ساختمانی تازه ای که در تاق بندی به کار گرفته شده این امکان به وجود آمده است که در هر منطقه پنجره ای وسیع در بنا تعبیه گردد و داخل ساختمان را غرق در نور سازد. در این ساختمان ساده ترین عناصر محور طولی کلیسای مستطیل شکل یعنی محوطه ای که با سقف متقاطع برای محراب در نظر گرفته شده و همچنین یک دهلیز طولی در مقابل ساختمان به چشم می خورد.
در اینجا باید به این نکته مهم اشاره نمود که مثلاً در شهر راونا «کلیسای سان آپولیناره» با پلان مستطیل شکل ساخته شده و این نشانگر این مسئله است که کلیسای مرکزی و به ویژه سان ویتاله تا چه حد در قلمرو روم غریب می نماید. پس به این نتیجه می رسیم که از زمان ژوستی نین به بعد کلیسای گنبد دار، با نقشه ای متمرکز (مرکزی) در قسمت اصلی بنا رواج یافت و بر دنیای مسیحیت ارتدوکس حکمفرما گردید. درست همان طور که نقشه محوری کلیسای مستطیل شکل بعدها معماری قرون وسطایی مغرب زمین را تحت تاثیر و به عبارتی زیر سلطه خود آورد
– پلان کلیساها کلیسا های بیزانس از نظر پلان پیش از دوره بیزانس پسین به سه گروه عمده تقسیم شده که عبارتند از: الف) کلیسا هایی که به پلان باسیلیکایی (پلان محوری) ساخته شده اند. ب) کلیسا هایی که بر اساس یک پلان مرکزی ساخته شده اند. ج) کلیسا هایی که بر اساس ترکیب دو پلان محوری و مرکزی شکل گرفته اند.
2-1- نقشه باسیلیکایی این ساختمان ها در طول یازده قرن حاکمیت روم شرقی (بیزانس) ساخته شدند و شباهت های آشکاری با پلان باسیلیکاهای رومی داشتند. محور طولی که مدخل ورودی را به محراب کلیسا متصل می کند، در هر سمت خود با یک یا دو ردیف دالان سر پوشیده فرعی فرا گرفته شده است و معمولاً قسمت فوقانی همین محور، به دهلیزها یا اتاق هایی حفاظت شده منتهی می گردد. در این گونه بناها، محور طولی تعیین کننده شالوده فضایی کلیسا محسوب می گردد، نه تقاطع آن با محور عرضی که از روی فضای وسیع تجمع های مشرف به محراب عبور می کند و نه وجود پوششی بلندتر و شکوهمندتر که در محل تقاطع در محور طولی و عرضی بنا می شود، از قدر تعیین آن می کاهد. این نوع پلان تفاوت اساسی ای که با باسیلیکا دارد، وجود محور عرضی ثانوی است که عمود بر محور طولی است و در نقطه ورودی اصلی قرار گرفته است.
نقشه مرکزی
این نوع بناها یکی از پلان های بارز و مشخص بیزانس است که در جای جای قلمرو امپراتوری ساخته شده است. در این بناها به جای توجه به محور طولی، توجه و تاکید بر نقطه مرکزی است. منشاء این گروه ساختمانی را باید از ساختمان های رومی قدیمی دانست ولیکن کلیساها را با این سبک ایجاد نمودن، از دوره صدر مسیحیت آغاز و در این دوره به تکامل رسیده است. درباره این پلان باید به این نکته مهم در مقایسه با پلان محوری اشاره نمود، که به طور معمول مانعی بر سر راه گذر مستقیم از این فضا به مرکز بنا وجود ندارد. در این نوع بناهای آیینی مسیحیت، محراب که قطب بنا محسوب می شود، با همه زیبائی و شکوهی که از آرایش آن حاصل می شود روی به فضایی مرکزی دارد، فضایی که مومنان را مانند گروه نخست در طول محور طولی کلیسا مستقر نمی کند، بلکه آن را گرداگرد یکدیگر می خواهد تا در مقابل مقدس ترین مکان کلیسا یعنی محراب بایستند. از نمونه بارز این گروه می توان به کلیساهای: سان ویتاله در راونا، سن گریگوری در زوارتنتس و سانتاسرجیوس و باکوس در استانبول اشاره کرد.
– نقشه ترکیبی محوری و مرکزی بناهای مذهبی که می توان آنها را جزو این گروه قرار داد، عموماً ویژگی های نخستین خود را از دست داده اند. این طرح نشان بر وجود کارآیی دو محور اصلی عمود بر یکدیگر (یکی طولی و تعیین کننده و دیگری عرضی و فرعی) نیست، این گروه ترکیبی از دو پلان محوری و مرکزی است. یکی از بناهای شاخص آن کلیسای ایاصوفیه شهر استانبول است که در حقیقت یکی از شاهکارهای معماری بیزانس است.
بنا دارای محور طولی کلیساهای مستطیل شکل صدر مسیحیت است و قسمت مرکزی یا صحن از محوطه ای چهارگوش واقع در زیر گنبدی عظیم تشکیل یافته است. در حالی که در دو طرف آن دو نیم گنبد ضمیمه شده و صحن را به شکل بیضی بزرگ درآورده است. متصل بر این نیم گنبدها، تاقچه بندی های نیم مدور با ردیف تاق های گشاده تعبیه گردیده است. انتقال تدریجی بار از بدنه چهارگوش متشکل از این تاق ها به لبه مدور گنبد به وسیله سه گوشی های کروی شکل موسوم به تاسچه انجام می پذیرد. عوامل دیگری که در بنای ایاصوفیه تاثیر داشتند عبارت بودند از: نقشه ساختمانی و روش شمع زنی به بدنه و جرزهای اصلی و نیز مقیاس بزرگی که در ایجاد آن مجموعه به کار رفته است.
در میان آثار معماری موجود در هنر بیزانس بیشتر بناها مذهبی هستند. کاخ های شاهی خیلی زیاد نیستند و تنها بناهای مذهبی به جای مانده اند.در قلمرو امپراتوری بیزانس در جنوب ترکیه امروزی به قلعه جالبی از نظر معماری برمی خوریم که درست بر اساس همان وسعت جزیره، قلعه ای با برج های دیده بانی سنگی ساخته اند و وسعت آن به حالتی است که تصور می شود که قلعه از درون آب سر درآورده است. این قلعه به قلعه دختر معروف است که احتمالا نام آن از نام ایران الهام گرفته شده است.
معماری دوره بیزانس پسین
– در معماری این دوره سلسله تنوعاتی در صحن گنبددار مرکزی پدیدار گردید. ساختمان های این دوره از بیزانس به شکل مکعب گنبددار است و مکعب بر روی نوعی استوانه یا بدنه مدور نهاده شده و بالا رفته است. کلیساها از نظر حجم کوچک، عمودی و چهار دهانه اند و بر خلاف ساختمان های پیشین بیزانسی سطوح دیواری بیرونی شان با نقش برجسته تزیین شده اند. در یکی از نمونه بناها کلیسای تئوتوکس که در حدود سال 1040 میلادی در یونان ساخته شده، می توان شکل یک صلیب گنبددار را دید که چهار بازوی هم اندازه، چهار بازوی تاق دار (صلیب یونانی) است. طرح معماری بیزانسی در کنار این واحد و با مضاعف کردن آن فضاهای پیچیده ای آفریده است. در کلیسای کاتولیکون که به این کلیسا متصل است سقفی گنبدی بر بالای یک هشت ضلعی که در یک مربع احاطه گردیده عناصری به نام سه کنج که مربع را جمع کرده به یکدیگر وصل می کنند.
این شیوه کار با استفاده از طرح های قدیمی تری همانند پلان مدور سانتاکوستانستا، پلان هشت ضلعی سان ویتاله و گنبد کلیسای ایاصوفیه است و از همه مهم تر در نتیجه مراوده با شرق است که نوع گنبد زدن در بنا به این صورت مقتبس از معماری چهارتاقی ساسانی است. این کلیسا نیز مانند ساختمان های پیشین بیزانسی فضا و سطح، نور و تاریکی را به یک راز تبدیل می کند. فضای بلند و باریک درونی این کلیسا ما را بر آن می دارد که نگاهمان را به نقاط بالا متمرکز کنیم و به پیرامون بچرخیم. به این ترتیب به نظر می رسد که معماران بیزانسی میانه و پسین در صدد پدید آوردن فضاهای داخلی پیچیده ای بوده اند که در سطوحی بالاتر به گنبدهایی چندگانه منتهی می شوند.
کلیسای سان مارکو
– یکی دیگر از کلیساهای برجسته دوره بیزانس پسین کلیسای سان مارکو در شهر ونیز ایتالیا است. بنای اصلی کلیسای سان مارکو در سده یازدهم میلادی ساخته شده است. در سطوح پایین با افزونه های رومانسک و گوتیک تغییر شکل یافته است ولی نقشه یا منظره هوایی گنبدها که در امتداد صلیبی با بازوهای برابر (صلیب یونانی) شکل گرفته اند منشا بیزانسی آن را آشکار می سازد. پوسته های داخلی گنبدها با شکل های برآمده، چوبی و کلاه خود مانندی پوشیده شده اند که سطح بیرونی شان با ورقه های مس طلاکاری شده است. فضای داخلی کلیسا همانند نقشه اش اساسا بیزانسی است. یکی از ویژگی های بارز این ساختمان روش تامین روشنایی و سلسله موزاییک های روایتی آن تماما بیزانسی است.
ویژگی های معماری دوره بیزانس پسین
– دو نوع نقشه عمده در دوره بیزانس پسین رایج گردید که یکی نقشه صلیب باز و دیگری نقشه صلیب بسته بود. از نمونه های دیگر می توان به کلیسای سان آندریو، کلیسای هویپ سیم، کلیسای سان افسوس و کلیسای هاگیاصوفیا در مالونیکا. روش مسقف کردن بناها در دوره بیزانس تاق زنی های مختلف است. این روش با تاق زدن در معماری ایرانی متفاوت بود. به ویژه زمانی که گنبد بر روی یک فضای چهارضلعی قرار می گرفت. نحوه ایجاد گنبد بر روی قوس هایی بود که از هر پایه تا بالا یعنی تا زیر پاکار گنبد تداوم یافته بود، در حالی که این روش در ایران از طریق گوشه سازی اجرا شده است
موزاییک کاری
یکی از هنرهای ویژه بیزانس هنر موزاییک کاری است. در دوره بیزانس بهترین نمونه های موزاییک بر سطوح دیواره داخلی کلیساها کار شده است. در این دوره سطوح دیوارها را با سنگ های الوان و ریز در طرح های متنوع موزاییک کاری می کردند. از نمونه های شاخص موزاییک کاری باید به موزاییک های داخلی کلیسای ایاصوفیه اشاره نمود. نمونه دیگری از این موزاییک کاری ها داخل کلیسای سان ویتاله در راونا است که ژوستی نین و ملازمان او را نشان می دهد و همچنین موزاییک کاری داخل کلیسای سان مارکو که صحنه های سفر آفرینش را نمایش می دهد.
نقاشی
نقاشی این دوره در مقایسه با معماری از پیشرفت چندانی برخوردار نبود؛ زیرا در کتاب مقدس نقاشی و ساختن تندیس ها در خانه خدا مغایر با آیین مسیحیت بود. لذا آثار نقاشی در زمینه غیرمذهبی بسیار اندک و توسط افراد گمنام انجام می شد، تا اینکه در قرن یازدهم میلادی نخستین آثار بیزانس را در کلیسای دافنه در یونان مشاهده می کنیم که نشانگر سادگی، افتخار و شکوه کلاسیک است و توسط هنرمند بیزانسی به نمایش درآمده است.
ویژگی های معماری بیزانسی
ساختمان های اصلی بیزانسی، مربع شکل هستند و یک پلان مرکزی را در برمی گیرند. این بناها را به جای پیروی از صلیب لاتین کلیساهای گوتیک، به شکل صلیب یونانی می ساختند. کلیساهای اولیه ی بیزانس معمولاً یک گنبد مرکزی اصلی و بلند داشتند که بر روی ستون های نیمه گنبد شکل یا همان بخش سه گوش زیر گنبد قرار می گرفتند. معماری بیزانسی، جزئیات شیوه های معماری یونانی، رومی، غربی و خاورمیانه ای را با یکدیگر ترکیب می کرد و توانسته بود معماری ارتدکس را نیز تحت تاثیر قرار دهد. معماران این سبک به جای ستون بندی های کلاسیک ستون هایی را ترجیح می دادند که زیرطاقی های دکوری داشته و از طرح های خاورمیانه الهام گرفته شده باشند. البته بیزانسی ها از شیوه های ستون بندی کلاسیک کمک می گرفتند اما الگوی آن ها بی قاعده تر و متنوع تر بود. یکی از دلایل آن شاید به این خاطر باشد که از ساختمان های غیرمسیحی قدیمی برای تهیه ی سنگ های متنوع به منظور ساخت بناهای جدید استفاده می شد. در واقع تاکید بر روی کاربرد و ترجیح آن به شکل ظاهری از جمله ویژگی های بارز معماری بیزانسی به حساب می آمد
در این دوره نسبت به نمای بیرونی، توجه بیشتری به نمای داخلی ساختمان ها می شد. پنجره های بلند نورگیر در این سبک رواج پیدا کردند که نور طبیعی به کمک آن ها به داخل ساختمان می تابید و تهویه ی هوا نیز بهتر انجام می شد. روایتگری و استفاده از موزاییک برای دکور ساختمان های بیزانسی در این دوره رواج داشت و برای مثال تصویر موزاییکی ژوستینین در باسیلیکای سن ویتاله و همچنین تصویر موزاییکی همسر او یعنی تئودورا در این مکان، نمونه ی خوبی از این موزاییک کاری ها هستند. به طور کلی، مرکز گنبد کلیساهای بیزانسی را برای به تصویر کشیدن عیسی مسیح کنار می گذاشتند و از چهره ی سایر قدیسان با توجه به درجه ی اهمیتشان در بخش های پایین تر ساختمان استفاده می شد. مسیحیت، باسیلیکاهای سکولار را به کلیساهای باشکوهی تبدیل کرد که سقف های گنبدی زیبایی داشتند. در واقع برجسته ترین ویژگی معماری بیزانسی، باسیلیکا (کلیسای بزرگ صلیب شکل) و گنبد است که با توجه به اختراعات جدید، ابعاد بزرگ تری داشتند.
یکی دیگر از مهم ترین تغییرات در طراحی کلیساها، استفاده از نقش های صلیبی شکل به حساب می آید که یک بخش مرکزی و ۴ انشعاب از این ناحیه را شامل می شود. به طور کلی سبک معماری کلیساها در اواسط قرن ۶ تغییرات بسیاری داشت. باسیلیکای طویل و باریک که مورد علاقه ی امپراطور کنستانتین بود، همچنان محبوبیت خود را در روم غربی حفظ کرد. در حالی که کلیساهای گنبددار و مدورتر با پلان مرکزی در روم شرقی محبوبیت داشتند. این تفاوت ها را می توان در نحوه ی به تصویر کشیدن نشان صلیب این نواحی مشاهده کرد. صلیب غربی (لاتین) درست مانند باسیلیکای آن ها طویل و کشیده است و یک تقاطع کوچک دارد؛ مانند باسیلیکای این نواحی که اگر از بالا به آن نگاه کنید، شبیه به همین صلیب به نظر می رسد. اما عرض صلیب شرقی (یونانی) به اندازه ی طول آن بوده و پلان مرکزی کلیساهای این ناحیه مدورتر است. سقف های گنبدی، از دیگر ویژگی های معماری بیزانسی بود. برای اینکه بتوان این گنبدهای بزرگ را بر فراز کلیسا تعبیه کرد، می بایست از تکنیک های به خصوصی کمک می گرفتند. برای مثال گوشه های کلیساها را با طاق بالا می آوردند تا وزن گنبد را تحمل کند و از ستون های نیمه گنبدی استفاده می کردند
روش های مهندسی و ساخت و ساز
معماران بیزانس شیوه های مختلفی را امتحان کردند و هرگاه سقف فرو می ریخت، به سراغ روش دیگری می رفتند. آن ها برای رسیدن به هدف خود، از زیرساخت های محکم استفاده کردند و به کمک بخش سه گوش زیر گنبد یا همان «پِندِنتیو» توانستند گنبدها را مرتفع تر بسازند. با استفاده از این تکنیک می توان گنبد را بالای یک بدنه ی استوانه ای شکل مانند سیلو قرار داد که این موضوع باعث بالاتر رفتن ارتفاع گنبد می شود. در واقع ستون های سیلو شکل، یکی از شاخصه های ساخت و ساز در ایتالیا به حساب می آیند. مسجد ایاصوفیه در استانبول، یکی از معروف ترین ساختمان های بیزانسی در دنیا به شمار می رود .
معماری بیزانسی و سبک های رومی
معماری بیزانسی شباهت های بسیاری با سبک های معماری رومی داشت و از آنجایی که بیزانتیوم مرکز روم شرقی بود، تعجبی ندارد که سنت های رومی در معماری و سایر ابعاد فرهنگی آن ها ادامه پیدا کند. معماران بیزانس در بسیاری از موارد نیز از خود ابداعاتی نشان دادند. در مناطق شهری بیزانس، استفاده از بناهای تاریخی عمومی مانند مجسمه ی شخصیت های مهم، طاق های تاریخی، دروازه ی شهر، آمفی تئاتر، میدان اسب سواری و حمام های عمومی رواج داشت؛ اما بعضی از ساختمان های رومی دیگر همچون استادیوم ها بدون استفاده ماندند و در نهایت تئاتر نیز به سرنوشت این مکان ها دچار شد؛ زیرا کلیسا با پانتومیم های نامناسب اجرا شده در تئاترها مخالفت می کرد. از مصالح این بناهای بلااستفاده و به خصوص معابد غیر مسیحی و مشرکانه برای ساخت بناهای جدید استفاده می شد. در نتیجه معماران این دوره، همسانی و یکپارچگی سخت گیرانه ی سبک کلاسیک را کنار گذاشته و ساختمان های جدیدی را تاسیس کردند که ترکیبی از ستون ها و سرستون های متفاوتی بودند و همین موضوع، به یکی از ویژگی های به خصوص معماری بیزانسی تبدیل شد. کلیسای کورا یا همان «موزه ی کاریه»، از نمونه های خوب این سبک در استانبول به حساب می آید.
مصالح
همچنین معماران بیزانسی مانند معماران رومی از آجر برای ساخت بسیاری از بناها و دیوارها استفاده می کردند؛ اما هسته ی دیوارهای آن ها برخلاف رومی ها، از بتُن نبود. در نتیجه با آسیب دیدن سطوح دیوار، بخش مرکزی آن نیز سرانجام خراب می شد. بیزانسی ها از ملات بیشتری برای آجرچینی استفاده می کردند که احتمالاً دلیل آن صرفه جویی و استفاده ی کمتر از آجر بوده است. یک نتیجه منفی این کار این بود که ملات پس از خشک شدن، تاب برداشته و کمی انحراف پیدا می کرد. به همین دلیل بسیاری از ساختمان های بیزانسی دچار کجی و انحراف می شد و حتی بخشی از آن ها فرو می ریخت. بلوک های سنگی تراشیده و مسطح، از دیگر مصالح رایج در این سبک بودند که بیشتر در روم شرقی از آن ها استفاده می کردند و از مرمر برای ستون ها و سرستون ها استفاده می شد.
معماری بیزانسی و صدر مسیحیت
این سبک، ویژگی های مشترک بسیاری با معماری صدر مسیحیت داشته و این موضوع تعجبی هم ندارد؛ زیرا بیشتر ساختمان های مسیحی آن ها بنا به دستور امپراطور کنستانتین ساخته شده بود. معماری بیزانسی در اواسط قرن ۵ و در دوران حکومت امپراطور یوستی نیانوس با معماری صدر مسیحیت تفاوت پیدا کرد. از اندازه و شکل کلیساها گرفته تا سبک دکور، معماری بیزانسی سبکی مختص به خود را بعد از این دوره به وجود آورد. تفاوت اصلی معماری بیزانسی با صدر مسیحیت را می توان در ۲ کلمه خلاصه کرد: بزرگ تر و بیشتر. پنجره های بلند و نورگیر بیشتری را برای کلیساهای بیزانسی در نظر می گرفتند و تقریباً روی هر سطحی که امکانش وجود داشت، از موزاییک برای دکور آن ها استفاده می کردند.
معماری بیزانسی تا هزار سال دیگر هم در اروپای شرقی ادامه پیدا کرد؛ در حالی که اروپای غربی، سبک های معماری غربی مختلف دیگری را به وجود آورد. این سبک در امپراطوری روم غربی و شهرهای ایتالیایی مانند راونا، زودتر با سبک های دیگری همچون رمانسکو گوتیک جایگزین شد و گنبدهای بزرگ معماری صدر مسیحیت کم کم جای خود را به مناره های سر به فلک کشیده دادند. دوره های معماری در مجموع (به خصوص در قرون وسطی) هیچ حد و مرزی نداشتند و درنهایت، تاثیری که از خود بر جای گذاشتند از اهمیت بیشتری نسبت به نام آن ها برخوردار است. همچنین، این موضوع کاملاً طبیعی بوده که معماری همواره تحت تاثیر ایده های بهترِ بعد از خود قرار می گیرد.
تاثیر معماری بیزانسی
معماران از هر کدام از پروژه های خود و آثار یکدیگر درس می گرفتند. برای مثال قدمت کلیسای سنت سرجیوس و باکوس در استانبول که امروزه آن را با نام «مسجد ایاصوفیه ی کوچک» می شناسند، به سال ۵۳۰ برمی گردد و در طراحی نهایی مسجد ایاصوفیه از این بنا الهام گرفته شده است. مسجد ایاصوفیه نیز طراحی مسجدی در نزدیکی خود به نام مسجد آبی را در سال ۱۶۱۶ میلادی تحت تاثیر قرار داده بود که در ساخت آن المان هایی از سبک بیزانسی با معماری اسلامی ترکیب شده است. همچنین معماری امپراطوری روم شرقی تا حد زیادی بر روی معماری ابتدایی اسلامی از جمله مسجد جامع اموی در دمشق تاثیر گذاشت و در کشورهای ارتدکس مانند روسیهو رومانی نیز نفوذ کرد. این تاثیر در کلیسای عروج مسکو (مشاهده می شود که به قرن ۱۵ میلادی تعلق دارد و ترکیبی از معماری بیزانس روسی و رنسانس به حساب می آید.
نمونه های معماری بیزانسی
اگرچه بسیاری از ساختمان های مهم قسطنطنیه نابود شده اند یا تغییرات متعددی در آن ها به وجود آمده است، هنوز هم موارد چشمگیر متعددی را می توان در سراسر دنیا مشاهده کرد که یادآور شکوه امپراطوری روم شرقی و سبک معماری منحصر به فرد آن هستند. موارد زیر از معروف ترین بناهای معماری بیزانس به حساب می آیند:
۱. باسیلیکای سان ویتاله، ایتالیا
باسیلیکای سان ویتاله نیز در لیست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته و ساخت آن در شهر راونا به دست اوستروگوت ها شروع شد و توسط بیزانسی ها در سال ۵۴۷ به پایان رسید. نمای داخلی این مکان را با موزاییک های زیبایی تزئین کرده اند که جزو بهترین نمونه های موزاییک های بیزانسی در خارج از قسطنطنیه به حساب می آیند و به خوبی از آن ها محافظت شده است.
کلیسای ایاصوفیه مهم ترین بنای به جای مانده از دوران فرمانروایی ژوستی نین در استانبول کلیسای ایاصوفیه است که از اصل یونانی هاگیاصوفیا به معنی کلیسای حکمت مقدس است و یکی از کامیابی های ساختمانی هر عصر و زمانی به شمار می آید. این بنا در سال 7-532 میلادی ساخته شده است. ابعاد آن 91*72 متر، قطر گنبدش 31 متر و ارتفاع گنبدش از سطح زمین نزدیک به 56 متر است. در نمای بیرونی، گنبد عظیم آن بر کل بنا مسلط است ولی اجزا و شکل بیرونی آن پس از تکمیل بنای اولیه تا کنون شدیدا دگرگون شده است. با افزودن پشتبند عظیم بر طرح اصلی و چهار مناره رفیع ترکی و تبدیل ایاصوفیه به یک مسجد این بنا در سده بیستم از حالت یک بنای مذهبی درآمد و امروز به حالت موزه در معرض دید مردم سراسر جهان قرار دارد
بزرگ ترین و برجسته ترین کلیسای دنیا به شمار می رفت و این عنوان را تا زمان فتح پایتخت بیزانس به دست عثمانی ها در اختیار خود داشت. بعد از سقوط قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳ میلادی، این باسیلیکا به مسجد تبدیل شد و از آنجایی که دین ترک های عثمانی به تصویر کشیدن قدیسان را ممنوع کرده بود، بسیاری از موزاییک های این مکان را خراب کرده یا روی آن ها را پوشاندند. این بنا در سال ۱۹۳۱ بسته شد و دوباره آن را از سال ۱۹۳۵ به عنوان موزه بر روی عموم باز گذاشتند.
در این بنا آنچه بیش از هر چیزی قابل مشاهده است کیفیت و کمیت نوری است. چهل پنجره ای که زیر گنبد تعبیه شده است چنان می نماید که گنبد با چنین عظمتی روی نور استوار است که از طریق پنجره وارد می شود.
باسیلیکای سنت آپولیناره نوو، ایتالیا
باسیلیکا سنت آپولیناره نوو )در شهر راونا، در اوایل قرن ۶ و به دست پادشاه اوستروگوت ها یعنی «تئودوریک بزرگ» تاسیس شد. بعد از اینکه امپراطوری بیزانس طی جنگ های گوتیک سال ۵۳۵ توانست ایتالیا را فتح کند، ژوستینین یکم این مکان را به یک کلیسای ارتدکس تبدیل و وقف سنت مارتین تور کرد. استخوان های سنت آپولیناریس را در اواسط قرن ۹ میلادی به این مکان منتقل کرده و نام آن را نیز به افتخار او تغییر دادند. این باسیلیکا، ترکیبی از سبک بیزانس و مسیحیت اولیه به حساب می آید و موزاییک های تماشایی متعددی از آغاز بیزانس را در برمی گیرد. این بنا در سال ۱۹۹۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
هیپودروم قسطنطنیه، ترکیه
هیپودروم قسطنطنیه ابتدا محلی برای برگزاری مسابقات ارابه رانی بود و بسیاری از آشوب های اجتماعی و سیاسی در این ناحیه اتفاق افتاده است. امروزه این مکان را با نام «میدان سلطان احمد» می شناسند و متاسفانه قسمت های بسیاری از آن از بین رفته اما از مجسمه ها، اُبلیسک ها و موارد دکوری دیگر آن به خوبی محافظت کرده اند.
ایا ایرینی، ترکیه
ایا ایرینی یا همان ایا ایرینه، یکی از اولین کلیساهایی بود که در پایتخت امپراطوری بیزانس ساخته شد. دستور ساخت این بنا را امپراطور کنستانتین صادر کرده بود و البته کلیسای اصلی در شورش نیکا در سال ۵۳۲ ویران شد. یوستی نیانوس در قرن ۶ آن را بازسازی کرد اما دو قرن بعد، این کلیسا از زلزله آسیبی جدی دید. بیشتر قسمت های این بنا را که هم اکنون در استانبول می بینید، به قرن ۸ میلادی تعلق دارند. امروزه ایاایرینی به موزه تبدیل شده و گاهی برای برگزاری رویدادهای موسیقی نیز از آن استفاده می کنند.
هوسیوس لوکاس، یونان
هوسیوس لوکاس ؛صومعه ای در شهر یونانی دیستومو است و به قرن ۱۰ میلادی تعلق دارد. این بنا را یکی از بهترین نمونه های معماری بیزانسی «دوره ی دوم عصر طلایی» آن به شمار می آورند که با نام «بیزانس میانه» نیز شناخته می شود و با حکومت سلسله ی مقدونی همزمان بوده است. این صومعه در سراسر امپراطوری با دکور باشکوه خود از جمله موزاییک کاری ها، نقاشی های دیواری و آثار مرمر شناخته می شد و در سال ۱۹۹۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
. صومعه دفنی، یونان صومعه دفنی در یوناننمونه ی تماشایی دیگری از دوره ی بیزانس میانه به شمار می رود و پلان آن به شکل «صلیب در مربع» است. ساخت بنایی که امروزه می بینید به قرن ۱۱ میلادی برمی گردد و در حال حاضر آن را بسته اند تا کارهای مربوط به بازسازی اش را به پایان برسانند.
قلعه آنگلو کاسترو، یونان
آنگلو کاسترو یا همان آنجلو کاسترو، قلعه ای است که بالای تپه ای ۳۰۴ متری در جزیره ی کورفو یونان قرار دارد. این مکان، یکی از مهم ترین قلعه های نظامی واقع در دریای یونان به حساب می آمد و نقش مهمی در دفاع از جزیره داشت. تاریخ دقیق ساخت این قلعه مشخص نیست؛ اما تاسیس آن در قرن ۱۳ میلادی تخمین زده می شود.
۹. کلیسای سنت کاترین، یونان
کلیسای سنت کاترین در محله ی قدیمی شهر تسالونیکی واقع شده و تاریخ دقیقی از زمان تاسیس آن در دسترس نیست؛ اما احتمال می دهند که متعلق به دوره ی سلسله ی پالایولوگی باشد که از سال ۱۲۶۱ تا سقوط روم شرقی در سال ۱۴۵۳ میلادی بر آن حکومت می کردند. حاکمان جدید این سرزمین یعنی عثمانی ها، این کلیسا را بلافاصله به مسجد تبدیل نکردند؛ اما در نهایت طولی نکشید که کلیسای سنت کاترین نیز به سرنوشت ایاصوفیه و بسیاری دیگر از کلیساهای بیزانسی دچار شد و کاربری آن به مسجد تغییر پیدا کرد.
حمام بیزانسی، یونان
حمام بیزانسی در تسالونیکی، یکی دیگر از شاهکارهای معماری بیزانسی به حساب می آید و در اواخر قرن ۱۳ میلادی ساخته شده است. عثمانی ها این حمام را به ۲ بخش تقسیم کردند و یک قسمت را به آقایان و یک قسمت را به خانم ها اختصاص دادند؛ اما در دوران امپراطوری بیزانس، خانم ها و آقایان به صورت نوبتی و یکی در میان از حمام استفاده می کردند.
https://www.eavar.com/fa/blog/2019/6/27/142010/byzantine-architecture/
https://iranmarkaz.ir/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%DA%86%D9%87-%D8%B3%D8%A8%DA%A9%DB%8C-%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%87-%D9%85%DB%8C-%D8%B4%D9%88%D8%AF-%D9%88/
https://azemsho.com/europe/italy/venice/attraction/%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%84%DB%8C%DA%A9%D8%A7-%D8%B3%D9%86-%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D9%88-%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%B2
http://pars-disa.ir/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86%D8%B3/
https://memarlik.ir/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86%D8%B3/